Жануарлар экологиясы

б 28.6
ішни
6 
АСПАСЫЩ
Қаман тлықпан
ЖАНУАРЛАР ЭКОЛОГИЯСЫ
жалпы бөлім жоғары оқу орындарының
студенттеріне арналған
оқу құралы
Павлодар

•  •
Қазакстан Республикасының Білім жэнс ғылым министрлігі 
С.Торайғыров атындагы Павлодар мемлекеттік университеті
Қаман ¥лықпан
Жануарлар экологиясы
жалпы бөлім
студенттеріне
оқу кұралы
‘  С  Ю Г А Ш   Ы Р О *   А 7 Ы Н Д Д І   У   п д е л о д д ғ   М | Г | « Л ( Ч П 7 І «   У К И й Г   Р С И Т С Т І   *
С.  Б£ЙСЕ!£БА£В  ДТЫІіЯЛПх. I
И  ЗДТАПХАНА
НАУЧМАЯ  ЪЫ
* 
і 
А *
- I
Кереку 
Павлодар 2009

УДК 574.2 (075.8) 
ББК 28.680я73
С.Торайғыров атывдагы Павлодар 
мемлекеттік университетінін 
50 жылдық мерейтойына арнаймын
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің
Ғ ылыми кеңесімен басуға үсынылды
Пікірсарапшылар:
Қ.Қ.Ахметов - биология ғылымдарының докторы, профессор, 
биология — химиялық факультетінің деканы, С.  Торайғыров атындағы 
Павлодар мемлекетгік университеті;
Т.С. Рымжанов I  биология ғылымдарының кандидаты, доцент.
Қаман Үлықпан 
Ү46  Жануарлар экологиясы: жалпы бөлім жоғары оку орындарының
студенттеріне арналған оқу кұралы / Қаман Ұлықпан. |
Павлодар: Кереку, 2009. - 204 бет.
ШИЧ 9965-573-42-5
Оқу  құралында жануарлар мен  оларды  қоршаган ортаның өзара 
байланысы, 
ортаның 
факторларьшың 
әсеріне 
жануарлардың 
бейімделу заңдылықтары баяндалды.
Жануарлардың  тіршілігіндегі  мезгілдік  өзгерістер,  тіршілік 
нысандары,  жануарлардьщ  популяциясы  мен  қауымдастығының 
тұрақты  тіршілік  ету  механизмдері  экологиялық  және  эволюциялық 
тұрғыдан  қарастьфылды.  Географиялық эрбір  белдемнің экологиялық 
ерекшелігіне  сэйкес  қалыптасқан  жануарлар  әлемінің  негізгі  құрам, 
кұрылымдары сипатталды.
Оқу  куралы  жоғары  оқу  орывдарының  биология,  экология, 
геофафия мамандығынын стүленттеоіне аоналған.
© Қаман Үлықпан, 2009 
© С. Торайғыров атындағы ПМУ., 2009
;  ББК 28.680я73
2

Л л г ы   сөз
Ш
Экология  әуелден  биология  гылымының  бір  саласы  ретінде 
дамып  қалыптасқаны  баршага  аян.  Заманауи  кажетгіліктерге  орай 
казірде  гылым  мен  өнеркәсіптің  барлық  саласы  экологиялық
талаптарга сәйкес оркендеу мақсаты қоиылып отыр.
Бзр  мақса^пгы  жүзеге  асыруда  экологиялық  білім  алудың
маңызы  орасан  зор.  Экологиялык,  технологиялық,  медициналық,
табиғат  пен  элеумеггік  жэне  баскарушы  қызмет  саласының  барлық
мамандарын даярлап  оқытуда экологиялық білім  беруге  басым  назар
аударылуга тиіс. 
(  .
Тіршілік  ету,  өмір  сүру  туралы  гылым  ретінде  алгашкы  негізі
қаланган экология гылымы бүгінгі таңда гылымның басқа да көптеген
салаларына  етек  жайып,  бірнеше  тарапқа  бөлініп  жылдам  дамып
келеді.
Биологиялык экология  тарабының  негізгі  бір  бөлігін  жануарлар
экологиясы кұрайды.
Жануарлар  экологиясының  гылыми  жетістіктері  тірі  агзалар
мен оларды қоршаган ортаның арасындагы жэне тірі агзалардың өзара 
қатынас, 
байланыстарының 
табиги 
зандылықгарьга 
зерттеп 
тұжырымдауга  үлкен  рөл  атқарды.  Себебі  жануарлар  біздің 
планетамызда ен көп  түрді  құрайтын  (1,5  млн.  түр) тірі  агзалар тобы. 
Сонымен  қатар  алуан  түрлі  ортада (суда, топырақга» жер бетінде, тірі
#  агзалардың  денесінде  т.б.)  тіршілік  етеді.  Сондыкган  олардың 
қоршаган ортамен байланысы да,  өзара қарым -  қатынасының түрі де, 
табигатқа  жэне  адамның  шаруашылыгы  мен  денсаулыгына  тигізетін
%
эсері де сан алуан.
Жануарлар  әлемінін  ал>антүрлі  экологиялық  кұбылыстарыньщ
гылыми  негізін  зерттеп,  оның  сырын  ашу 
арқылы  жалпы  тірі 
ағзалардың  барлыгына  ортак  экологиялық  заңдылықгарды  терең
тусінуге мүмюндік туады.
Жануарлар  мен  оны  қоршаған  ортанын  өзара  катынасы  немесе
байланысы  дегеніміз  дәлірек  айтсақ  жануарлардың  көбею,  дамып 
жетілу,  өмір  сүруіне  коршаган  ортаның  тарапынан  тигізетін  жэне 
жануарлардың  коршаған  ортаға  тигізетін  эсер,  ықпалдарьшың
жиьштығы болып табылады.
Жануарлардың  өзара жэне  қоршаған  ортамен  жасайтьін  қарым-
қатынасы  эртүрлі  факторлардың  эсер  етуі  арқылы  жүріледі.  Сол 
факторларга  бейімделу  нэтижесінде  жануарлар  табиғи  сұрыптаудан 
өтіп,  тарихи  даму  үрдісін  жалғастырады.  Сондықтан  жануарлардың
3

экологаялык 
ерекшеліктерін 
қарастырғанда 
сыртқы 
ортанын 
факторларының әсерін эрдайым  есте сақтау керек.
Жануарлар экологиясы  негізгі үш бөлімнен  кұралады: даракгар 
экологиясы, популяциялык экология және қауымдастық эколагиясы.
Дарақтар  экологиясы  жеке  дарақ  жануарлардың  сыртқы 
қоршаған 
ортамен 
қарым-қатынасын, 
ортаның 
факторларына 
талгамын 
және 
төзімділігін; 
жануарлардың 
физиологиялық, 
морфологиялық жэне мінездік  сипатына фактордың  тигізетін  әсерін; 
жануарлардың  мекен  орньш,  геофафиялық  таралуьш,  сандық 
көрсеткіштерін, белсенділік денгейін зерттейді.
Популяциялық  экология  жануарлардың  түрінің  динамикалық 
құбылыстарьш,  олардың  санының  өзгерістерін  жэне  ол  құбылыс  пен
өзгерістердің себебін зерттейді.
Жануарлардың  қауымдастық экологиясы ягни  зооценология  бір 
мекенде  тіршілік  ететін  барлық  жануарлардың  қауымдасып  тіршілік 
ету  көрінісін,  олардың 
өзара  және  сол  мекендегі 
өсімдік, 
микроағзалармен 
қарым-қатынасының 
сипатын, 
өлі 
табигат 
факторларының  тарапынан  жануарлардың  қауымына  тигізетін  ықпал 
эсерлерді зерттейді.
Жануарлар  экологиясының  қағидалары 
мен  деректерінің 
нэтижесінде  сирек  жэне  жойылып  бара  жатқан  жануарларды  қорғау, 
экономикалық  маңызы  зор  жануарларды  өсіру,  мекендестіру,
шаруашылыққа  жэне  денсаулыққа  зиянды  жануарлармен  күрес
жүргізу жұмыстарын тиімді жүргізуге мүмкіндік туады.
Аталмьші мэселелер туралы үғым,  шешім, дәлелдеме деректерді 
бүл  оқу  қүралында  мүмкіндігінше  толық  қарастыруға  назар 
аударылды. 
г.
^
Оку  құралының  жалпы  мазмұны  Қ.С.  Кошюмбаев  (2002) 
қүрастырып 
Қазақстан 
Республикасының 
білім 
жэне 
ғылым 
министірлігі  бекіткен  «Жануарлар  экологиясы»  пэнінің  типтік 
бшгдарламасына негіздедді.
4

Адамнык  тарихи  даму  дәуірі  жануарлар  әлемімен  тығыз 
байланыста  журіліп  келеді.  Адамзат  пайда  болған  алғашқы  кезінен 
бастап  жануарларды  және  оның  өнімін  тамақ,  киім,  баспана,  дәрі- 
дәрмек,  қару-жарақ  т.б.  шаруашылық  бұйым  ретінде  кеңінен 
пайдаланып  келеді.  Сондықтан  жануарлардың  өмір 
тіршілігі, 
олардын  пайдасы  мен  зияны  туралы  ұғым,  түсінік  адамдарда  ерте
заманнан қалыптаса бастаған.
Жануарлар  экологиясы  -  жануартану  (зоология)  ғылымьшың 
тарабына  жататын  дербес  ғылым.  Ол  жануарлар  физиологиясымен 
тығыз байланыста,  физиологияның  зерттеу  әдістерін  кеңінен  қолдану
арқылы көптеген табыстарға қол жеткізді.
Жануарлардың  тіршілік  ету  ерекшеліктері  туралы  ғылыми 
деректер  біздің  дэуірімізге  дейінгі  табиғат  зерттеуші  білімгерлердің 
еңбектерінде  айт<флықтай  орын  алады.  Г ректік  ұлы  галымы 
Аристотелдің 
(бл.д. 
384-322ж.) 
«Жануарлар 
тарихы», 
«Жануарлардың  шыгу  тегі  туралы»  атты  еңбектерінде  500-дей  түрлі 
жануарларды  әрт\рлі  топтарға  жіктеп,  оларға  морфологияішқ 
аньпстама берумен  қатар  солардың көбісінің мінездік ерекшеліктеріне 
эсірссе  балықтар  мен  жыл  құстарының  көшіп  қоныс  аудару,  мекен 
ауыстыру,  ұя  салу,  өзін  корғау  үшін  жасаитын  іс  әрекеттеріне 
сипаттама  жасайды.  Аристотелдің  аса  көрегендікпен  жасаған 
жануарларды  топтарга  бөліи  жіктеу  жүйесі  ешбір  түзетусіз  ХУШ 
гасырга дейін  қолданылып  келді.  Қазіргі  замандық  жіктеу  жүиесінің 
негізін  калаған  К. Линнейдің өзі Аристотельдің жүйесіне айтарлықгай
өзгеріс енгізген жоқ.
Біздің дәуірдің 27-79 жылдарында өмір сүрген  Плиний  «Табиғат
тарихы»  деп  аталатын  37  кітап  еңбегінде  жануарлардың  шыгу  тегі, 
жіктелуі,  тіршілік  етуі  жэне  мінездік  ерекшелікгеріне  катысты
мәліметтер береді. 
: 
;
Орта ғасырлар дэуірінде діни  — философиялық ілімдер  кең  оріс
алып,  шіркеулер  гылымға  басымдьпс  көрсетуіне  байланысты 
табиғатты  зерттеу  жұмыстары  тоқырап  қалды.  Кұдайга  қүлшылық, 
дінге  сенушіліктің  күшті  болғаны  соншалық  6  аяғы  бар  шыбынды 
діни  кітапгарда:  «шыбында  4  аяқ  бар»  деп  жазылғаны  бойынша 
ғасырлар бойында  қайталап  жаттай  берді.  Шыбынның аяғы  шынында 
4 пе, эдде басқаша ма? - деп ешкім де байкап бір кдраған жоқ.
Қайта  өрлеу  дэуірінде  географиялық  ірі  жаңалықгардың 
ашылуы,  іехниканың  біртіндеп  дамуына  байланысты 
элемнің  эр 
бөлігіне  саяхат  жасауға  мүмкіндік  тууының  нэтижесінде  биология
1 Ж ануарлар экологиясының кы скаш а тарихы

гылымының  өріс алып дамуына жол  ашылды.  Әлемдік кұрлықтың  эр 
бөлігіндегі  өсімдік,  жануарлардың  айырмашыльны  мен  ұксастыгын 
салыстырып,  жер  -   жердің  ерекшелігіне  ондағы  жануарлар  қалай 
үйлескеніне  ой  жіберіп  көз  жеткізуге  мүмкіндік  іуды.  Соның
Рей,  Ж.  Турнефор  т.б)  өсімдік  жануарлардың  дене  қүрылысы,  түрлік 
қүрамы  т.б.  сипаттары  олардың  мекен  орнына  байланысты  екені 
туралы дәлелді мысалдар келтірді.
ХҮІІ-ХУШ  гасырда  галымдар  жануарлардьщ  әрбір  тобын 
жекелеп  зерттей  бастайды.  А.  Реомюре  (1734)  жәндіктердіи 
экологиялық ерекшелігін,  Трамбле  (1744)  гидраның тіршілігі  туралы, 
П.С.  Паллас  «Зоогеография»  атты 
іргелі  еңбегінде  151  түрлі 
сүтқоректі жануарлардын,  425 түрлі қүстардың тіршілігі, көшіп мекен 
ауыстыру,  қысқы ұйқыға кету,  туыстас  кейбір  түрлердің  өзара қарым 
қатынасы туралы айқын сипаттап көрсетті.
Жануарларға сыртқы ортаның  эсер ықпалы  туралы  француздың
табиғат  зерттеуші  ғалымы  Ж.  Бюфонньщ  (1707-1788)  еңбектерінде
баяндалады.  Жануарлардың  дамып  жетілуіне  қажетті  жылудың
мөлшері туралы жэне аралар өзінің үясындағы жылылықты реттейтіні
туралы Бюффеннің еңбектері  қазірге дейін  өзінің  қүндылығын  сақтап 
келеді.
Жануарлар экологиясын  зерітеген  жүмыстардың  жетістіктеріне 
сүйене отьфып француз ғалымы Ж. Ламарк  «Зоология философиясы» 
деген  еңбегінде  жануарлардың  эволюциялық  даму  дэуіріңде  оларды 
қоршаған сыртқы ортаның атқарған рөлін айқын көрсетті.
Орыс  елінде  экологиялық  ңдеялар  алғаш  К.Ф.  Рульенің
еңбектерінде  жарық  көре  бастады.  Ол:  «Егер  біз  қандай  бір  тірі  ағза
басқа  ешбір  затпен  байланыссыз  жеке  дара  тіршілік  етеді  деп
пайымдасақ,  онда  ол  ағза  тыныс  алмай,  қоректенбей,  ешбір
қимылдамай  жэне  әлемдік  тартылыс  күшіне,  кысым  мен  булану  т.б
заңдылықтарға  бағьшбай  өмір  сүреді  деп  оғаш  қорытынды  жасаған 
болар едік деп түжырымдады.
К.Ф.Рульенің  ізбасар  шэкірті  К.А.  Северцов  (1950)  жануарлар
тіршілігшдегі  мезгілдік  оқиғалар  мен  көріністер  туралы,  көбею
қарқыны  мен  жас  жасау  мөлшерінің  өзара  байланысы  туралы  жэне
жануарларды  тіршілік  нысаны  бойынша  жіктеу  туралы  ұсынымдар 
жасады. 
Т
Ч.  Дарвинның  «Түрлердің  шығу  тегі»  (1959)  атты  еңбегіндегі 
эволюциялық  теорияның  көптеген  деректі  қағидалары  экологиялық 
күоылыстарды ғылыми тұргыда түсінуге мүмкіндік туғызады.
6

Эволюциялық теориддан нэр алған Қ. Мебиус (1877), Бахметьев 
(1901),  Сэтон  (1911),  Шелфорд  (1911)  қатарлы  көптеген  ғалымдар 
жануарлардың  өзара  және  жануарлар  мен  сыртқы  ортаның 
факторларыньш  арасьшдағы  байланыстарды  егжей-тегжейлі дәлелдей
бастады. 
^ 
л /
Экологиялық  зерттеу  жұмысын  теориялық  жэне  әдістемелік 
дұрыс  бағытта жүргізуде Д.Н.  Кашкаров  туындылары  орасан  зор  рөл 
атқарды.  Оның  «Орта  және  қауымдастық»  (1933),  «Жануарлар 
экологиясының негіздері» атты жинақтары экологиялық зерттеулердің
эрі карай дамуына үлесін қосты.
XX  гасырдың  екінші  жартысынан  жануарлар  экологиясы
теориялық мэселелермен қатар денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы
мен  орман  шаруашылығы  салаларының  практикалық  мәселелерін
ғылыми  түрғыдан  шешуге  өзінің  пайдалы  ықпалын  тигізе  бастады.
В.А.  Догель,  Ю.И.  Полянскийлер  қарапайым  жэндіктерді  зерттеу
(протистология)  шеңберінде,  К.И.  Скрябин  тоғышар  құрттарды
зерттеу 
саласьшда 
(гельминтолгогия) 
Е.Н. 
Павловский, 
В.Н.
Беклемишевтер  ауыру  тудыратын  жэне  аурудың  қоздырғышын
тасымаддап,  жүқтырып  тарататын  жәндіктер  туралы  кең  көлемді
зертгеу жүргізіп, сонын нәтижесінде табиғи ошақты жүқпалы аурулар
туралы ілім жүйесі калыптасып дамыды.
Академик  М.С.  Гиляровтың  еңбектерінің  нэтижесінде  топырак
•  жануарларын  экологиялық  түрғыдан  зерттеу  бағыты  өріс  алып 
дамыды.  Теңіз,  мүхит  жануарларын  зертгеуде  Л.А.  Зенкевич, 
балықгардың  экологиясын  зерттеу  бағытында  Е.К.  Суворов,  Г.В. 
Никольский,  қүстардың  биологиясы  мен  экологиясын  зерттеуде  А.В. 
Михеев, В.Д. Ильичев, И.А. Шиловтар үлкен үлес қосты.
Жалпы  жануарларды  даракгық,  популяциялық,  қауымдастық 
экология  деңгейінде  зерттеу  мәселелерін 
жүйелі  түрде  жинактап 
оқулық,  оку  күралдарын  қүрастыру  ісіне  И.В.  Кожанчиков  (1961), 
М.П.  Акимов  (1959),  Б.Г.  Иоганзен  (1959),  Н.П.  Наумов  (1963), 
В.  В.  Яхонтов  (1964),  И.А.  Шилов  (1985),  А.М.  Гиляров  (1990), 
Г.В.Никольский (1974) катарлы профессор ғалымдар өздерінің еңбегін 
арнады.
7

Жануарлардың  тіршілігіне  тікелей  және  жанама  түрде 
әсерін  тнгізетін,  оларды  қоршаған  табнгаттың  болігі  -   тіршілік 
ортасы  деп  аталады.  Тіршілік  ортасының  құрамы  мен  сипаты 
эралуан жэне өте құбылмалы. Тек жануар ғана емес эрбір тірі ағза өте 
күрделі  жэне  ауыспалы  әлемде  тіршілік  етеді.  Сондықтан  да  тірі 
ағзалар  өздерінің  іс  әрекеттерін  сол  өзгерістерге  сэйкес  реттеп, 
ортаның жағдайына эрдайым бейімделіп отырады.
Тірі  ағзаның  ортаға 
бейімделуі  адаптация  деп  аталады. 
Бейімделуге  (адапгация)  қабілеттілік  барлық  тірі  ағзаға  тэн  қасиет  . 
Себебі  олар  сол  бейімделудің  нэтижесінде  дамып  жегіліп,  көбейіп, 
қолайсыз  эсерлерден  озін  сақгап  тіршілік  ете  алады.  Қандай  да  бір
түрдің  тарихи  даму  кезевдерінде  бейімділік  жаңадан  туындап, 
қалыптасып жэне қайтадан өзгеріске түсіп отырады.
2.1 
Факгорлардың  алуантүрлілігі.  Коршаған  ортаның  тірі 
агзаларга  әсер,  ықпалын  тигізетін  жеке  касиеттері  мен  бөліктері 
экологиялық  фактор  деп  аталады.  Ортаның  факторлары  эртүрлі. 
Кейбір  фактор  жануарларға  қажетті:  олардың  тіршілік  етіп,  дамып 
жетілуіне  қолайлы  жағдай  жасайды.  Ал  факторлардың  енді  біреулері 
жануарларға  зиянды,  тіршілік  етугіне  кесірін  тигізеді.  Әрбір  тіршілік 
ортасында, 
эрбір  географиялық  белдемдерде  жэне  жыддьщ  эр 
мезгілінде факторлардың әсер ету сипаты эртүрлі.
Факторларды  олардың  тегі  мен  әсер  ету  ерекшелігіне  қарай  негізгі 
үш топқа бөледі.
Абиоталық факторларга температура,  ылғаддық,  жел,  қысым,
жарық,  судың  түздық  қүрамы,  ағын  екпіні,  жер бедерінің  ерекшелігі
тэрізді  жан> арларға тікелей немесе жанама  түрде әсерін тигізетін  өлі 
табиғаттың факторлары жатады.
Биоталық  факторларга  тірі  ағзалардың  бір  бірімен  өзара
қарым-қатьшас  жасауынан  туындайтын  эсер  ықпалдардың  барлық
түрлері  жатады.  Өрбір  тірі  ағза  озімен  бірге  тіршілік  ететін  басқа
ағзалардың  тікелей  немесе  жанама  эсеріне  ұшырап  жэне  өзі  де
басқаларға  эсерін  тигізеді.  Бір  ағзаның  әсері  екіншісіне  пайдалы 
немесе зиянды да бол> ы мүмкін.
Адамзат  қоғамның  тірі  ағзаларға  жэне  олардың  тіршілік  ететін 
ортасына  тигізетін  барлық  ықпал  эсері  антропогендік  факторлар 
тобына 
жатады. 
Жыддан 
жылға 
антропогендік 
фактордың 
жануарларларға тигізетін эсерлсрінің түрі  молайып, қарқыны күшейіп 
келеді.  Антропогендік  фактор  табиғи  жағдайды  мезгілсіз  күрт 
озгертетіндіктен  жануарлар  оған  бейімделіп  үлгере  алмай  жаппай 
олімге ұшырайтын жагдай жиі кездеседі.
2 О ртаны ң экологиялы қ факторлары
8

Бір  жерде тіршілік ететін  әртурлі  жан> ар қандай  бір  фактордың 
әсерін  әртүрлі  мөлшерде  сезініп  қабылдайды.  Мысалы  қысқы 
бұрқасын  жел  жазық далада мекендсйтін  тұякты  жануарларға (бөкен, 
қарақұйрык т.б.)  аса қолайсыз  әсер  етеді.  Ал  сол далада  інде тіршілік
ететін кеміргіштерге ешбір ықпал жасамайды.
Ортаның  кейбір  факторы  ұзақ  уақыт  бойында  соншалықты 
өзгеріске  түспей  түракты  сакталады,  мысалы  мүхиттың  түздылыгы, 
жердің  тартылыс  күші,  ауаның  қүрамы  т.б.  Керісінше  температура, 
ылгалдылық,  жел,  жауын  шашын,  қоректік  заттың  коры,  жыртқыш 
және бәсекелес жануарлардың саны т.с.с.  экологиялық факторлар өте 
тез  өзгереді.  Факторлардың  өзгеру  деңгейі  мен  жылдамдыгы  әртүрлі 
ортада  бірдей  емес.  Мысалы  құрлықтың  бетінде  температура  үнемі 
ауытқып  өзгеріп  отырады,  ал  топьфактың  қалың  қабатында,  судың 
түбінде  температура  айтарлықгай  тұрақты  болады  және  өзгерсе  де 
баяу  және аз мөлшерде ғана ауытқиды.  Паразит жануарлардың қорегі 
әрдайым  тұракты  және  жеткілікті,  ал  жырткыштар  қоректік  жемтігін 
таба алмай аштыкка ұшырауы жиі кездеседі.
Факторлар  олардьгң  құбылып  өзгеру  уақытына  сәйкес  кезеңдік 
және  бейкезендік  фактор  деп 
жіктеледі.  Дәлме-дәл  бір  мезгілде 
тұрақты  қайталап  тұратын  факторлар  —  күн  мен  түннің,  қыс  пен 
жаздың  алмасуы,  табиғи  су  айдындарының  қатуы  мен  еруі,  өсімдік 
жамылғысының  көктеп  шығуы  мен  курауы  т.б.  — кезеңдік  факторға 
жатады.  Кезеңдік  факторларға  жануарлар  ежелден  бейімделіп 
|  әдеттенген.  Кездейсоқ,  кенеттен  әсер  епгетін  тұрақсыз  факторлар 
бейкезеңдік  факторлар  тобын  кұрайды.  Мысалы  жер  сілкіну,  вулкан 
атылу, жырткыш жануарлар шабуылдау, көшкін түсу, су тасқыны т.б.. 
Кезендік  факторлар  шығу  тегіне  байланысты  біріншілік  және 
екіншілік  фактор  деп  бөлінеді.  Біріншілік  кезеңді  факторлар  әдетте 
ғарыштьпс,  ғаламдық  себептерге  байланысты. 
Олар  тірі  ағзаларға 
алғашқы  сезімдер мен әсерлерді тудыратын дабыддың  (сигналдың) да 
рөлін  аткарады.  Біріншілік  факторға  мысал  ретінде  күннің  ұзаруын, 
теңіздің  лықсуы  мен  кайтуын  атауға  болады.  Екіншілік  фактор 
біріншілік фактордың әсерінен туындайды Мысалы күннің үзаруының
әсерінен климаттың жылынуы.
Экологиялық факторлар жануарларға эртүрлі жолмен әсер етеді: 
тітіркендіруші 
эсер: 
жануарларға 
түйсік 
тудырып 
тітіркендіреді.  Оған  жауап  ретінде  жануарларда  физиологиялық, 
биохимиялық  өзгерістер  жүрілуі  нэтижесінде  факгордың  эсеріне
бейімделеді;
- 
шектеуші  әсер:  фактордың  ыкпалына  төзе  алмайтындай 
дэрежеде  эсер  көрсетеді.  Ондай  жағдайда жануар  ол  жерде  мекендеп
9

түра  алмайды.  Не  өлімге  үшырші  жойылады,  нсмесе  баска  жшсқа
ығысып мекен ауыстыруға мәжбүр болады;
-  модификациялаушы  әсер:  анатомиялық,  морфологиялық 
өзгерістер тудырьш, сол арқылы жануарлардың бейімделуіне себепкер
болатын эсерлер жиынтығы;
-  дабылдық  немесе  хабарлаушы 
эсер: 
ортаның 
басқа
факторларынын өзгерісі туралы  алдын  ала мәлімдейтін  белгі  (сигнал)
ретінде әсер етеді.
Факторлар жануарларға жеке-жеке емес, біріккен  кешенді түрде 
эсер  етеді.  Тіршілік  ортасының  ағзаға  тигізетін  факторлар  кешенінің 
жиынтығы  ол  ағзаның  дамып  жетіліп,  көбеюіне  шектеу  жасамай, 
тіршілігіне  толық  м\мкіндік  тудыратын  мөлшерде  болса  ондай  орта 
сол ағза үшін қолайлы орта болып саналады.
22, Экологмялық факторлардың әсер етуінің негізгі
заңдылыктары
Қоршаған  ортаның факторларының тірі ағзаға тигізетін эсерінің 
мөлшері фактордың күшіне (сандык көрсеткішіне) байланысты. Әрбір 
фактордың тірі ағзаға қолайлы әсер ететін,  ағзаны  қолайсыздандырып 
жаурататьш  жэне ағзаның төзімділігінің  шегінен  асатын  мөлшері  бар. 
Фактордың  әсер  ету  мөлшері 
қолайлы  деңгейде  болса  ағзаның 
тіршілік  әрекеті  қалыпты  жағдайда  жүріледі.  Бүл  мөлшер  қолайлы 
белдем  делінеді.  Фактордың  сандык  мөлшері  қолайлы  белдем 
мөлшерінен  азайып,  не  көбейсе  ағзаның  тіршыік  жағдайы  нашарлап 
мазасызданады,  жаурайды.  Бүл  -   беймазалық  белдем.  Фактордың 
сандык  көрсеткіші  өте  азайып  немесе  өте  көбейіп  кетсе  ағза  ол 
фактордың  әсеріне  одан 
эрі  қарай  төзе  алмай  өлімге  ұшырайды. 
Фактордың  эсерінің бұл  мөлшерін төзімділіктің  иіегі дегі  атайды  (7- 
сурет).  Фактордың  мөлшері  өте  аз  болуына да,  өте  коп  болуына да 
ағза төзе алмайды. Бүдан төзімділіктің жоғарғы жэне төменгі деген екі 
шегі  барын  білуге  болады.  Мысалы  тундраның  ақтүлкісі  +30°С 
жылылықта  (жогарғы  шек)  бастап  -55  °С  суықгыкка  (гөменгі  шек) 
дейін төзе алады.  Экологиялық факторлардың сандық мэнінің азайып, 
көбейіп 
ауыткуына 
агзалардың 
төзу 
кабілеті 
экологиялық 
валенттілік немесе тезімділік (толеранттылық) деп аталады.
10

1  - сурст. Э хояолш ш к фахторяшс Ф р х ш аі м ея 
о к н к м е р   « у  ю ш ц қ д н щ  ар а 
Бзтхкшжги
 [В^А. 
Р а д п і ш  (1977) бойштіяа]
1  сурет § Экологиялық фактордың қаркыны мен оньщ әсер ету 
нәтижесінің арабайланысы [ВА. Радкевич (1977) бойынша]
Факторлардың 
төменгі 
жэне 
жоғарғы 
мэнінің 
аралық 
айырмашылығы  төзімділік  белдемін  құрайды.  Жоғарыда  айтылған 
актүлкінің  төзімділік  белдемі 
+30°С-тан  -55°С 
аралығында 
болғандықтан 
актүлкі 
ортаның 
темп ерату расыны ң 
85°С-тық 
ауыткуына  төзе  алады.  Яғни  ақгүлкінің  температураға  төзімділік 
белдемінің  ауқымы  кең  (85  °С).  Төзімділік  белдемінің  ауқымы  кең 
ағзалар  эврибионттар  деп  аталады  .  Егер  төзімділік  белдемінің 
аукымы 
тар 
болса 
стенабионттар 
тобын 
қүрайды 
Мысалы  жылы  суда  тіршілік  ететін  төменгі  сатыдағы  шаянның  бір 
түрі  температураның  6°С-қа  ғана  ауытқуына  (+23  °С-тан  +29  °С 
аралығында) төзе алады.
Температурасының  кең  ауқымда  ауытқуына  төзімді  агзалар 
эвритермділер, гар ауқымда ауытқуына төзімділер -  сгенотермділер 
деп  аталады.  Сол  сиякты  кысымға  байланысты  атағанда  -   эврибат, 
стенобат; 
тұздылыкка 
төзімділігіне 
байланысты 
атағанда 
— 
эвригалиндер, стеногалиндер делінеді.
Қандай бір түрдің төзімділік шегінен факіордьщ мэндік деңгейі 
артылып  кетсе  (немесе  жетпей  калса)  ондай  фактор  шектеуші 
факторға  жатады.  Басқа  факторлар  ағза  үшін  қолайлы  болғанымен 
бір  ғана  фактор  төзімділіктің  төменгі  шегінің  деңгейіне  жетпесе 
немесе  жоғаргы  шегінің  деңгейінен  артылып  кетсе  агзаның  тіршілік 
етуін  шектей  алады.  Түрдің  географиялық таралу  аймагының  аумағы 
шектеуші фактордың әсеріне байланысты.
11

Тарихи 
дамуының 
(эволюция) 
кезевдерінде 
жануарлар 
қоршаған  ортаның  эртүрлі  факторларына  біртіндеп  бейімделеді. 
Бейімделу  ғылыми  тілде  адаитаңия  деп  аталады.  Бейімделуге,  яғни 
адаптацияға қабілеттілік эрбір тірі ағзаға тэн қасиет.
Қоршаған  ортада  тұрақты  қайталап  тұратын  өзгерістер  кезінде 
(жыл  мезгіліне,  күн  мен  түнге  т.б.  байланысты  өзгерістер) 
жануарлардың  қатжырамай  тіршілік  етуіне  олардың  бейімделуге 
қабілеттьіігі  көмегін  тигізеді.  Жануарларда  болатьш  түқым  қуалау, 
өзгеру  жэне  табиғи  жолмен  сүрыпталу  қасиеттері  жануарлардыіі 
бейімделу қабілетін пайда болдырады.
Жануарлардың  қоршаған  ортаның  жағдайына  бейімделуінің