Жануарлар этологиясы оқу құралы Қостанай, 2016 Әож 591. 500(075) кбж 28. 6я7
Некелік қарым-қатынастардың типтері
жүктеу/скачать 365,26 Kb.
|
| Некелік қарым-қатынастардың типтері. Жануарлар әлемінде бірнеше некелік қарым – қатынастың типтері бар.
1.Моногамия, бұл жағдайда тұрақты немесе шамалы тұрақты ерлі – зайыптылар жұбы құрылады. 2.Полигамия, бұл жағдайда бір аталық бірнеше аналықпен шағылысады, кейбір кезде бірнеше ондық аналықпен де. 3.Полиандрия, бұл жағдайда бір аналық бірнеше аталықпен шағылысады. 4.Моногамия – бұл балапандайтын құстарда және туылатын сүтқоректілерде кездеседі, олардың балапандары жалаңаш және соқыр болып туылады, термореттелуі жетілмеген, сондықтан алғашқы уақыттарда олар тұрақты жылулықты қажетсінеді және үздіксіз тамақтандыруды талап етеді. Осындай балапандардың қатал климаттық талаптарында аман қалу себебі, қастарында бір отбасының мүшесі денесімен жылытып отырады, ал екіншісі азықпен қамтамасыз етеді. Осылайша, моногамия эволюциясы ата-анасының екеуінің де тараптарында ұрпақтарына қамқорлық көрсетуінде негізделген. Моногамия выводкалы құстарда да кездеседі, яғни, олардың балапандары жұмыртқадан көзі ашық болып шығатындары, қалың мамықпен жабылған және бірден ата – анасының соңынан еруге қабілетті, бірте – бірте азық табуду меңгереді. Осындай, мысалы, қаздар, аққулар немесе құрлар. Кейбір құстардың түрлерінде жұптардың бірнеше жыл бойы сақталуына қарамастан, олар бірлескен өмірі ұя салу кезеңінде ғана жүргізеді. Балапандардың ұяны тастап кеткенен кейін, олар бір – бірін танудан қалады. Жұптардың қалпына келуі - тек келесі көбею маусымында ғана. Бұл байланыстың себебі, құстардың жыл сайын бұрынғы ұя орнына қайтып келуі. Тұрақты жұптары, көбею маусымынан басқа кездерінде де сақталады, ол құстардың аз түрлерінде белгілі, мысалы, үйректердің кейбір түрлерінде. Сүтқоректілердің бір түрлерінде жұптардың тіршілігі уақыт жиынтығында шектеледі, одан кейін аталығы аналықты қалдырады. Басқа түрлер үшін, жұпты бір көбею маусым бойы сақтауы тән. Ақыр аяғында, сирек құбылысты құрайтын тұрақты жұптар – өз өмірі сонына дейін айырылыспайтындар. Ауыспалы формалы қатары да бар. Осылай, әдетте моногомияларға қосылатын бұғыларда жұптары өте тұрақсыз, аталықтары сирек емес ұрғашыларын ауыстырады немесе қасында бірнеше ұрғашыларын ұстап жүреді. Құндыздар әртүрлі географиялық аймақтарда өздерін полигамиялық сияқты немесе моногамиялық ретінде ұстайды. Түлкілер негізінде моногамиялық, кейбір кезде анық полигамиялық икемділігін көрсетеді. Статистикада көрсетілгендей 150 шамасындай құстардың тұқымдасы және мүлдем немесе әлсіз белгілінетін дәрежесімен тек 20 тұқымдастары моногамияға икемді. Сүтқоректілердің төрт мыңдай шамасында, қазіргі таңда біздің әлемізде мекен ететіндерінде моногамия немесе біршама икемділігі оған 200 түрлерінде белгілінеді, бұл барлық сүтқоректілердің түрлерінен тек 5 пайызын құрайды. Осы класстардың арасындағы айырмашылығының себебі, сүтқоректілердің ұрғашылары, өзінде өзіндік азықтық қор жинайтын балапандарына ерекшелігі бар, осы ерекшелікке байланысты басқалардың өзіне тән түрлердің көмегіннен бастартады. Құстарды айтатын болсақ, жалғызбасты ұрғашысы міндетті бір уақытта жұмыртқаны жылытуға және азық табуға, бұл талаптар оңайлықпен орындауы мүмкін емес. Моногамия кезінде жануарларда шағын сан ресурстарында пайда болатының, болжамы бар. Белігілі түрдің саны аз болса, моногамиялық отбасылыққа айналуы тез болады. төменгі омыртқалыларды моногамия сирек байқалады. Осылай, тұрақты жұптың сақтап қалуы цихлидтік балықтарды байқалды, бұл акважүзгіштердің сүйкімді балықтары. Сондай – ақ, кейбіромыртқасыз топтарында моногамия жеке байқалып белгіленді, мысалы, шөл дала есекқұйрығында және кейбір қоңыз түрлерінде. Кейбір терең су қабатында мекендейтін балықтардың түрлерінде , мысалы теңіз шайтаны - балығының түрінің аталықтары, ұрғашыны тапқан соң, оның мөлшерінен 100 есе үлкен, кейбір кезде 200 есе, оның терісіне өткір тістерімен қадалып және осы жағдайда өз өмірінің сонына дейін қалады. Өз бетімен азық тауып және оны қорыту қабілетін жоғалтып, аталығы көп ұзамай көзін, ауыз қуысын және ішектерін жоғалтады. Оның қан тамырлары аналық қан тамырымен байланысады, тек қоректік заттары, аналық қан тамырынан түсетіні, енді оның өмір сүруін қолдауына қабілетті. Осындай құбылыс, өз тарапынан моногамияның шеткі дәрежесінің көрсеткіші, бұл аз саны бар теңіз тереңдігінде мекендейтін түрлеріне тән құралы болып келеді, осы жерде аталық пен ұрғашылары қарапайым кездесу ықтималдығы төмен болып келеді. Бірақ, кейбір кезде теңіз шайтан - балығының бір аналығы өзінде бір, екеу, үшеу және оданда паразиттік аталықтарын тасыйды. Полигамия - жануарлардың жыныстық қатынастарында ең көп таралған түрі болып табылады. Полигамияны ажыратылады: жалпы, аналықты және аталықты. Жалпы түсінікті қабылауы: аналық пен аталықтын көбею уақыт кезеңі жүйесіз копуляцияда бейімделуі, бұл сәтті ұрықтандыру ықтималдығын арттырады. Аналық полигамия сирек кездеседі, себебі, аталығы бір ұрғашыға айрықша құрмет береді, ал ұрғашы болса көп аталықтармен шағылысуға тырысады. Бұл полигамия түрі асшаяндарында кездеседі, ұрғашылары доминантты кішкентай сперматофоры бар аталықтармен шағылысуға мәжбүрлі. Копуляциядан кейін олар қайтадан үлкен көлемді сперматофоры бар жас аталықтарымен шағылысады. Сондай – ақ аналық полигамияға қара үлкен қоңыздардың да икемділігі байқалды. Інжу балықтарында толық полигамия доминантты аналық полигамиясымен табылды. Уылдырығын шашқан белгіленген аналықтарынның мінез - құлықтарын зерттеуі көрсетті, аналықтардың 84 пайызы уылдырықты бір аталықпен қалдырады. Бірақ кейбір аналықтары (16%) бір уақытта 2 -3 аталықпен уылдырық шашпайды. Осы ретте көп аналықтары уылдырықты күнде шашпайды, уылдырық шашатын маусымы болмағандықтан 3 – тен 15 – ке дейін атылқтарын ауыстырады." (Савельев С.В. Введение в зоопсихологию. М.,1998. С. 238). Аналық полигамия сүтқоректілерді онша сирек байқалмайды. Бұл құбылыс тән жарқанаттарға, кейбір маймылдар түріне, тұяқтыларға және т.б. Құстарда кең тарлған және полиандрия атына ие, ұқсас құбылысы байқалды. Аталық полигамия кезінде бір аталық көбею кезінде бірнеше аналықты ұрықтандырады. Құбылысты, С.А. Савельев атап кеткендей жалпы полигамияны, әдетте промискуитет термин белгілеуі қабылданды. Жануарлардың некелік қатынастар сипаты, полигамиға және моногамияға тиесілі, бірақ елеулі айырмашылықтары бар. Полигамиялы түрлердің саны барлық жануарлар топтарында, басқа биологиялық топтарынан айтарлықтай жоғары. Негізгі полигамды массасының түрлерінің сүтқоректілердің аталықтары шағылысудан кейін ұрғашыны қасында ұстамайды; осылайша, оларда тұрақты жұптар түзілмейді немесе олардың тіршіліге бірнеше күндерімен шектеледі. Кейбір жағдайларда ұрықтандырылған аналығы, отбасылық ұяны салып жатқанда немесе ұяны кеңейтіп жатқанда, осы жерде ұрығын өмірге алып келеді, өзі табанды және сенімді аталықтарды алыстатады. Ол басқа пананы іздейді, іздерді қолданады, әдетте басқа ұрықтандырылмаған аналықты табады. Көп жағдайларды бұл оған кедергі болай алмайды біраз уақыттан кейін бірінші аналыққа қайтып баруға, ол ұрықтарын өсіріп және жаңадан шағылысуға дайын. Полигамияның классикалық мысалы ретінде тұяқтылардың тобыры немесе теңіз мысықтардың «гаремы», морждар. Полигамия жиі құстарда кездеседі, бұл эволюцияның жыныстық механизмін елестетуге болады, жалпы Мінезқұлықтүріне алып келеді. Шағылысу кезінде және онымен байланысты құбылыстар аталық полигамды қатты тозуына соқтырады, бұл кезде үлкен энергиясын жұмсауына байланысты үздіксіз жыныстық қызметіне, дерлік ұзақ уақыт бойы немесе мүлдем азық қабылдамайды ("некелік пост" теңіз мысықтары, бұғы және т.б.). Осыдан аталықтардың едәуір пайызы қаза болады, көбеюге қатысқандары, бұл мысалы, бұғылардың және ақбөкендердің қысқы айларында байқалады. Үлкен, шағылысуға әрекетіне байланысты, әдеттегі сақтықты жоғалту салдарынан аталықтардың жыртқыштардан өлім-жітімі жоғарлайды, бұл тышқандарға және т.б.тән құбылыс. С. В. Савельев көрсеткендей: "Полигамия жоғары сүтқоректілерде әлеуметтік бақылауда. Арнайы қысқақұйрықты макакаларда зерттеулері көрсеткендей, стандартты тобырда бар бірнеше аталығы болады, олар ұрғашы сәл төменірек тұрыды және иерархиялық баспалдағында ең төменінде орналасқан. Жыныстық жетілуге толған аталықтары иерархияда екінші орынға ие болған, ал жыныстық жетілуге толған ұрғашылары әрқашан осы иерархияда өздерінің аналар төмен болған. Жыныстық жетілу жануарларда әр түрлі мінезқұлықнысандарында байқалатын. Қоғамдық ойындар, агрессия, мастурбация және кейбір копуляциялар еркін жіберілді жас аталықтарда бір жастан бастап және жыныстық жетілуіне дейін. Кейін, жыныстық жетілуге келгеннен жас аталықтардың мінезқұлықтары қоғамдық бақылау объектісіне айнала берді, сондай- ақ шағылысу әрекеттері үлкен аталықтармен қатаң сыналды. Әлеуметтік бақылауы жас ұрғашыларда айтарлықтай әлсіз көрінеді. Аналықтарда копуляция актілер сондай-ақ өте ерте басталады, бірақ олардың жиі қайталануы және ересек серіктестермен копуляциясы тек үш жасында басталады. Ұқсас мінезқұлықмакак-резустарында байқалады. Үлкен әлеуметтік топтарда ересек жануарлары жас аталық пен ұрғашының мінезқұлықтарын қадағалап отырады. Бұл мүмкіндік береді, жыныстық айырмашылықтар қоғамдық тамыры ересек маймылдың мінезқұлығында ерте жастан бастап қаланады." (Савельев В. С. Зоопсихологияға кіріспесі. М., 1998. С. 240). Полиандрия. Бұрын айтылғандай, полиандрия кезінде жәнеде аналық поигамияда бір ұрғашы бірнеше аталықпен шағылысады. Бірақ полигамияда аналық балапанды туады немесе жұмыртқа салуы әртүрлі әкелерінен болса, бұл құстарға тән, аналығы жұмыртқаны бірнеше ұяға салады, олар бірнеше аталығы салған ұялар. Жұмыртқаны басып шығару және арықарай балапандарды өсіруі аталықтармен жүзеге асады. Полиандриясы бар түрлерде, ұрғашы мен аталықтың атқаратын қазметтері басында ауысқан. Осы түрдің ұрғашылары ашық түске және екіншілік жыныстық белгілеріне ие, әдетте аталықтарға тән. Ұрғашының жыныстық мінез – құлығы тамырынан бастап қарапайымнан өзгешеленеді. Олар некелік турнирлерді ұйымдастырады, ұяда жайғасып, орынын басып алады және т.б. Осылай, тропикалық аймағының якан – құстарының ұрғашылары, осы түрге жататын басқа ұрғашылардан, 2-4 аталықтары бар ұясы орналасқан аймақтарды басып алады. Осы аталықтардың әр қайсысы өзіне ұя салып, ал онда ұрғашысы жұмыртқа салады. Егер жұмырқалаған жерлердің беруі өдіп қалса, онда ұрғашысы қайтадан жаңа жұмыртқаны салып кетеді. Полиандрия кейбір балшықшылар түрлерінде, Ресей аймағында мекен ететіндерде сипатталған, мысалы, жізуші- балшықшы.Олардың қылықтарының көбі якандарға ұқсас, бірақ ұрғашылары аймақты қорғап жүрмейді, не жұмыртқа басуып шығаратын аталықтарымен айналыспайды. Осы балшықшылардың ұрғашылары өздеріне аталықты таңдап, оны некелік биімен еліктіреді. Шағылысудан кейін аталығы, аналығының белсенді қамқорлығының астында, қарапайым ұяны салуға кіріседі. Жұмыртқа салғаннан кейін, аналығы жаңа аталықты іздестіруге аттанады. Өз міндеттерін, түрдің жалғасуын қамтамасыз еткен соң, жүзушілердің ұрғашылары үйірге жиналып және тундра бойы азық іздеуімін көшіп жүреді. Жүзушілердің тегтерінің жыныстық рөлдері мен тиісті физиологиялық өзгерістері болады. Осылай, ұрғашыларда аталық жыныс гормоны – тестостеронның жоғарлауы, яғни тиісті мінез – құлыққа өзгеруіне жүзеге асырады. Ал аталықтарда қандарында прлактин гормондары жиналады, жұмыртқаны басуына және ары қарай «аналықты » мінез – құлығының себепшісі болады. Эволюцяиядағы некелік қатынастардың әр түрлі формалары. Полигамия және полиандрия, жыныстық көбею сияқты, түрдің тектік қорын кеңейтуге және табиғи іріктеуге мүмкіндік береді. Осылай, мысалы полиандрия және аналық полигамия жиі құстар түрінде, қиын экологиялық талаптарында мекен ететіндерде: қиыр Солтүстігінде, шөл далада және т.б. Ал ұрғашысы осы кезде жұмыртқа салуы немесе әр аталықтардың балапан табуы, оның ұрпақтарында белгілі бір генотипі болуынан, аман қалу мүмкіндігін арттырады. Одан қатыгез қысымына полигамды – аталықтары табиғи іріктеуіне ұшырайды. Олардың арасында некелік турниры аса шандап және жиі бір – бірлеріне ауыр соққылар салуымен өтеді. Аналықтарға қатыстысы олар жиі мәжбүрлеуді қолданады, мүйіздермен соғу және т.б. кейде ауыр жарақаттар қалдырады. Моногами – аталықтары егер төбелеспесе, онда аса қатыгезбен емес, аталықтын аналыққа қатысты элементы «күтім» көрсетуі байқалады. Полиандрияда аталықтары өз ара мүлдем жаудаласпайды, бұл қызметті ұрғашылары атқарады.
жүктеу/скачать 365,26 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|