Жануарлар этологиясы оқу құралы Қостанай, 2016 Әож 591. 500(075) кбж 28. 6я7

Қауымдастық емес мінезқылығы

1. 
   олар ұзақ уақыт сақтала алмайды және жойылуға ұшырылған;
   
2. 
   олардың тітіркендіргішін шақыратыны арнайы дабылдық біліммен иемделмеген;
   

4) олардың жойылуы бұл қирау, ал уақытша тежелу емес.

Кейінгі зерттеулерде үйрену әр түрлі рефректорлық жүйелерде болатын, шаршауы болмайтыны және ынталанудың спецификасына тәуелді, тітіркенудің күші және ағзаның жағдайы анықталған. Үйренудің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді процесстері ажыратылады, оларды әр түрлі заттарды анықтау үшін модель ретінде қолданады.

Ең таралған формасы үйренудің жануарлар әлемінде бағытталған рефлексі болып табылады, оны шақырған қайталанған тітіркендіргіштігіне бірте – бірте төмендеуі. Тітіркендіргіштері, жануарға ешқандай тура биологиялық мағынасы болмайтын, бірте – бірте ағзаның жауапты реакциясын жойып алады. Осындай бейімдеушілік мінездің фомасы, тітіркендіргішке жауап қайтармауы үйретілген негізінде (негативті оқытуы), үйрену механизмінде (немесе төмендуі, Павлов бойынша) бағытталған рефлексте негізделеді. Зерттеулер көрсетті бағытталған рефлекстің әмбебаптық рөлін, тітіркендіргіштің кез келген түрі анализден басталатынын анықтаған. Сондықтан бағытталған рефлекстің туындауының негізгі факторы жаңашылдық болып табылады.

Егер ынта мен із түйіссе, онда бағыттаушылық реакциясы болмайды. Соның ішінде, егер ынта мен есте сақталған із бұрын қалған ақпараттарымен сәйкес келмесе, онда бағытталған реакциясы туындап және жітілі болады, келіспеушілікте бейнеленген.

Еске түсіріңіздерші, сіздің сүйкімді күшігіңіз, қалай сықырыққа жүгіруге үйренгенін. Бірақ, осындай сыртқы бейімделуі жасырын ішкі түрөзгеріштік механизмінде негізделген. Сіздер ойлауынша, күшік жай ғана сізге жүгіріп келді деп үйренгенін. Рас мәнінде ол сізге ынтаға жауап ретінде келді, бұрында ода ешқандай ұқсас мінез – құлығын тудармаған.

Бәлкім, ең оңай жағдайы – жануардың осы немесе өзге сыртқы ынталуларына үйренуі. Мысалы, қырғауылдардың, тауықтардың, күркетауықтардың балапандары есейе келе қозғалатын заттарға қарым – қатынасы өзгереді, бастарының төбесіндегі ауадағы заттарына. Алғашында балапан ұқсас заттарды көрген кезде жасырынады немесе тығылады. Осы іс – әрекеттердің мағынасы анық – қауырсынды жартқыштардан қорғану үшін. Бірақ, балапанның бірнеше жасырынғаннан кейін, реакциясы әдсірейді: жалпы барлықтарының алдындағы үрейі, бастын үстінен ұшып кететінен, жоғалады. Басқа сөздермен айтқанда, сыртқы ынталарға бірте – бірте қабылдағышы төмендейді. Бұл процесс, әдетте «үйрену» деп аталады, өте пайдалы: егер балапан әр ұшқан құсқа бола жасырын жүре берсе, онда ол өз уақытының көбін босқа өткізер еді.

Сонда балапанның есейе берген кезде, ол кезгелкен құсты бастын үстенде ұшып жүргенін,елемейтінің білдіре ме? Міне осы ғой, олай болмайтынан, бұл керемет және қызықты үйренудің ерекшелігі. Жас құс тек, ол жие көретін нысаналарына ғана үйренеді, - ән салатын құстарға, ағаштан түскен жапарықтары.

Енді үрей реакциясын балапандарға, тек жаңа немесе ерекше көрінетін заттар ғана туғызады.

Павловтың итіде, мысығы да бірдеме жасауды үйренді. Бұл позитивті процесс. Оң оқытуды көрген кезде, сырттай негативке ұқсас келетіні, онда бақылаушы біртүрлі абдырайды. Тәжірбие кезінде колюшканы тимеуге үйренетін, шортан жайлы не айтуға болады? Бұл процесс позитивті әлде негативті ме? Жас тәжірбиесіз шортан қайта – қайта тырысады, осы кішкентай өткір балықты ұстап алуға, бірақ уақыт өте келе түсінеді, өткір тікенектері бұны істеуге бермейтінін. Бірнеше нәтижесіз мүмкіндіктерінен шортан, клюшкаға назар аударуын қояды. Дегенмен бұл үйренуге ұқсас көрінеді, алайда біздің көз алдымызда бұл мүлдем басқа құбылыс. Шортан колюшкаға үйренбейді, тәжірбие жүзінде нысанды объективті фактпен танысады: кішкентай тікенекті балық жеуге жарамсыз, одан аулақ жүру керек екенін. Жыртқыштардың өмірлік тәжірбие арқасында үйренуі қабілеттілігіне байланысты, ұсақ жануарлардың көбін ұсталмайтын деп ажыратады. Міне, осы себептен кейбір құрт – құмырсқалар сақтандырғыш бояуларын көрсетеді, оның себебі иесі улы екенін немесе ол дәмі жағымсыз, алде жай ғана қатты қорғанышпен қорғағаның белгісі екенің дәлелдейді. Құстар осындай жәндітермен алғаш кездескеннен кейін, екінші рет жолуғуынан алсытауы керек екенің үйретеді. Осының бәрі үйренумен; жануарлар тек осын немесе өзге ынталандыруларға бейімсіз болады, бірақ түп тамырында оған қарым – қатынасын өзгертеді.

К. Лоренц (1937) импринтинг біртума теориясын ұсынды. Жас құстар, өз түрінің ересек мүшелерін инстинктивті емес, ал импринтинг көмегімен таныйды деп есептеді. Соңғысы, туа біткен қабілеті, бірден жарылып шыққан кейін көз алдына түсетін қозғалыстағы нысананың негізінде орындалады.

Жақында өткен зерттеулер (Э. Кэндел, 1980; Б.И. Котляр, 1986) сенситизация мен үйренудің арасындағы тығыз байланысын бекітті, олар екі тәуелсіз процессі ретінде қарастырылған. Көп рет тітіркендіргіштікті қолдану барысында алғашқы жауаптық күшею (сенситизация), кейінірек жалғасуында оның басыңқылығы (үйренуі) белгіленген. Бұл екі процес әр түрлі нейрондарымен қамтамасыз етілетіні тұжырымдалынған.