Жануарлар этологиясы оқу құралы Қостанай, 2016 Әож 591. 500(075) кбж 28. 6я7
жүктеу/скачать 365,26 Kb.
|
| Түраралық агрессиясы:
Жыртқыштардың құрбанына қатысты агрессиясы. Табығатта бір түрлері екіншісіне шарасыз тап беруі болып келеді. Екеуінің де қатынасы эволюциялық дамуы болып келед, яғни бірі екіншісінің дамуына әсерін тигізеді. Брақ, анықтап кету жөн, жыртқыштар ешқашан құрбанының популяциясын жоймайды, олардың арасында кейбір тепе – теңдік орналасады. Тура айтқандай, этологтар жыртқыштардың мінезқылығын агрессивті деп ойламайды (Лоренц, Дольник және т.б) немесе оны басқа агрессиялардан ерекшеленетін, агрессияның ерекше түрі деп қарастырады (Дьюсбери). "Қасқыр қоянды аулауы – бұл агрессия емес, ал аңшылық. Дәл солай аңшы үйрек атуы немесе балық аулауы, бұл агрессивті мінез – құлық емес. Себебі олар оған үйреншіктігін, қорқынышын, ашуын, жепкөрініштігін білдірмейді ғой." (В. Дольник). А.К. Лоренц жазғаны бойынша: "Ішкі толқындары аңшы мен жауынгердің айдан анық. Арыстан енекені өлтірген кезде, осы енеке ода үлкен емес агрессияны тудырады, ал маған дәмді күркетауық секілді, мен оған осындай ләзәтпен де қараймын. Ішкі ынталары оның ашық байқалатын әрекеттерінен анықтауға болады. Егер ит қоянды қуып жүрсе – оның бейнесі қуанышты болады, дәл ол қожайынын қарсалғандай немесе жағымды бірдемені көргендей. Сондай – ақ арыстанның тұмысғынан да білуге болады, оның түрі ашулы емес екендігін. Ырылдауы, құлақтарын жинуы және басқа дай анық әрекеттері, төбелесетін мінез – құлығымен байланысты, оны аңшы жыртқыштарда байқауға болады, егерде тек олар қаруланған құрбанынан қорқып жатқанда, бірақ осы жерде ескерту түрінде ғана көрсетіледі. Шынайы агрессия сипаты, ол жыртқыштың құрбанына аңшылығы емес, керсінше құрбанның жыртқашқа кері шабуылы. Жыртқышқа кері шабуыл жасауы түрдің өзін сақтану мағынасына ие. Тіпті шабуыл жасаушы кішкентай болсада, ол шабуыл жасаушы нысанына сезімтал соққылар жасауы мүмкін. Әсіресе бұл тобырды жануарларға тән, олар бар тобырымен жыртқышқа шабуылдауы мүмкін(былай айтқанда мобинг). Осыған орай көп мысалдар келтіруге болады. Тұяқтылар тығыз сақына құрып, мүйіздерін алдыға шығарып балаларын қорғайды. Қошқар өгіздер осылай қасқырларға төтеп береді, енекелер осылай арыстаннан қорғанады. Ал біздің үй малдары мен шошқаларының инстинкті жалпы төтеп беруі қандарында нық орнатылған. Жырқыштың құрбанына тап беруі секілде немесе жыртқыштың оның құрабынымен улануы кезінде, 3 типтік төбелестің мінез – құлықтың, түрлік сақтану қызметін Лоренц – критикалық реакция деп атап кетті. Айтылатындай «тығырыққа түскен егеуқұйрық секілді төбелесу» мағынасы қатыгезді шайқасуды білдіреді, яғни жауынгер барлық күш жүгерін салады, себебі не кете алмайды, не аяушылыққа сене алмайды. Бұл төбелесетін мінез – құлықтың түрі ең қатыгезді, қашуға қатты ұмтылысы, қорқынышпен ынталандырылады(агрессия мен қорұыныш - егіздер), себебі қауіп қатері тым жақын. Жануар, оған артымен қарауға тәуелділікке байрмайды – «ерлігі үзілген үмітімен » өзі тап береді. Дәл бұл пайда болады, егер қашуға кеңістік болмағанда, тығырыққа түскен егеуқұйрық секілді – бірақ осылай ша ұрпағын немесе отбасын сақтау үшін мінез – құлығын көрсетуі мүмкін. Аналық – ұрғашының кез келген нысаныға тап беруі де критикалық мінез – құлығына жатады, себебі критикалық белгіленген аймақта лезде жаудын пайда болысымен жануар алдына жан салмай шайқсады, бірақта оны өз аймағында көргенде қаша бастайтын еді, егер де балалары болмағанда. Тек осы ерекше жағдайларынан көрі, түраралық күресте басқа да өзгешіліктері де бар. Екі әр түрлі жануарлар, күштері бірдей шамасында, азық, пана және т.б үшін күресіп қалуы мүмкін. Жоғарыдаайтп өтілген жағдайларында жануарларының арасында ортақ белгілері бар: шайқасқа қатысушылардың әрқайсысы өз пайдасын алады. Сондай – ақ түрішілік агрессиясы (агрессия тар мағынада) түрдің сақталуына қажет, бірақ біл онсызда түсінікті. жүктеу/скачать 365,26 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|