Жануарлар этологиясы
Синхронизацияның кейбір мысалдары
жүктеу/скачать 1,51 Mb. Pdf көрінісі
|
Жануарлар этологиясы
| Синхронизацияның кейбір мысалдары. Устрицалардың репродуктивті
мінезқұлық хронологиясы, жақында көрсетілгендей, күтпеген сыртқы факторлардан реттеледі, сондықтан, қатаң айтқанда, "социологиялық" проблематикасына жатпайды. Шамамен сегіз күннен кейін уылдырық шашудан кейін устрицалардың олардың құртшабақтарының «топтасу» байқалады. Олар өті ұзақ жалдамайды, кейін қатты субстратқа тұнады. Бұл қоймалжың эстуарияларды Шельд Голландияда устрица өсірушілер өздерінің "табын" арттырады, теңіз түбіне черепицаны орналыстырады, устриц құртшабақтарына жасанды субстрат ретінде қызмет етеді. Бұны массалық құртшабақтардың пайда болмауына дейін істеуге болмайды, себебі черепицалар басқа ағзалармен толып қалуы мүмкін. Осылайша, зоологтарға қашан «топтасу» болатының анықтау қажет. Көпжылдық зерттеулерге, негізделген болжамы, қызық естіледі: "құртшабақтардың негізгі максимум пайда болуы, жыл сайын 26 маусым мен 10 шілде, шамамен 10 күн, ай туғаннан кейін" күту керек (сур. 13).Бұл мистика болып көрінуі мүмкін, бірақ таза шындық. Өйткені "топтасу" сегіз күн уылдырық шашуы арқылы жүргізіледі, демек, уылдырық шашуды екі күннен кейін немесе ай туғаннан кейін күтуге болады. Осыдан фактор шығарылады, көбею уақыт ретін анықтайтын, — толысу (прилив). Сизигийлі толысуда (приливте) уылдырық шашу жүреді. Көбею уақыты толқын келуімен тек устрицаларда ғана емес, бірақ, сонымен қатар кейбір теңізде тіршілік ететіндерде байқалады. Уақыт факторы жоғары сатыдағы жануарларда өте күрделі мәселе. Солтүстік аймақтың балыктары, құстары және сүтқоректілері туралы бізге бірдеме белгілі. Олардың көбінде көбеюi көктем кезінде басталады. Бірінші фаза – көбею орнына миграциялау (көшу). Ол барлық дарақ түрлерінде бір мезгіл шамасында басталады, дегенмен орынға жеткеннен бірінші мен соңғысының, олардың арасында бір жеті уақыты өтуi мүмкін. Бұл қатал синхранизациясы, әлеуметтік мінез – қулық пен ғана шартталган емес, 156 сонымен сыртқы фактордың реакциясымен. Осы жағдайда, олардың ішіндегі бастылары – күннің соңғы қыс мезгілінде ұзартылуы. Белгілі, әр түрлі сүтқоректілерге, құстарға және балықтарға жасанды күн ұзартылуы әсер ететіні. Нәтижесінде олардың гипофизы гормонды секреттеудi бастайды, ол болса жыныстық өсу гормонына әсер етеді. Олар өз қатарында жыныс гормондарын секреттейдi, ал соңғылардың орталық жүйке жүйеге әсерінен бірінші мінез – құлығын қоздырады, көбеюiмен байланысты, - миграциясы. Қосымша әсер етуі, жиі қоршаған орта температурасын көтереді. Бұрын айтқандай, бұл синхранизация өте дәл емес. Бөлек дарактар күнін ұзартылуына әсер етуі бірдей емес, сонымен саналы өзгерістер де байқалуы мүмкін, бір жұптағы аталығы мен аналығынын арасында. Көгершіндер мен кейбір жануарларда байқалған болатын, не, егер аталығы аналықтан бірінші болып әсер етсе, оның пассивті күтімінен соңғысының гормональды дамуын жылдамдатады. Бұл келесі жолмен табылды. Аталық пен аналық көгершіндерді бөлек торларда ұстағанда, олар бір – бірін көруге және жанасатындай орналастырды, бірақ копулировать етпейді, аталықтың күтім факторы натижесінде аналықты жұмыртқалауға ынталандырды. Әрине, олар өмір сүруге қабілетсіз болып шықты. Бостандықта болмағанда, аталық болмаған кезде жұпты екі аналық көгершіндері құрайды, оның біреуі, аталық сай мінез – құлығын көрсетеді. Дегенмен, олардың репродуктивті ырғақтары бастапқыда өзгеше болуы мүмкін, нәтижесі екеуі де бірмезгілде жұмыртқалайды. Бір – біріне әрекеттері синхронизацияны, мінезін ғана емес және де аналық жұмыртқасында жұмыртқа дамуының байланысын қалай да ынталандырады. Мүмкін, бұл эффект басқа да түрлерінде кездесетін шығар. Дарлинг түсінігінше, ол массалық құстар жұптарының күтімі кезінде, шоғыр ішінде көбейетіндерде байқалады. Алайда синронизацияның арығарай дәлдігін өсіру қажет. Барлық копулирвать ететін (және де басқалардың көбінде) түрлерде аталық пен 157 аналықтың ынтымақтастығының дамуы нақты «кестеге» сай болуы керек, әйтпесе жұқа байланысқан синхронизациясыз ұрықтандыру мүмкін емес. Тек өте көп емес жануарларда аталығы аналықты өзімен шағылысу үшін мәжбірлеуге қабілетті. Демек, жиі кейбір форма өте дәл синхронизациясы, секунд деңгейінде өтуі керек. Бұл өзіндік сигналдық жүйені қамтамасыз етеді. Мысал ретінде үшинелі колюшканы қарастырайық. Некелі Мінезқұлықсызбасы (с.20) бағыттаушылары тек уақыттық кезектіктің оқиғасын білдірмейді және де себепті – натижелі байланыстар: әр реакция сигнал сияқты әрекет етеді, серіктестің келесі реакциясын қоздырады. Осылай, аталықтың иірімтәрізді биі өзіне аналықтың жақындауын мәжбүрлейді, осыған жауап ретінді ол аналықты ұясына апарады, аналығы да жауап қайтарады, сонынан ереді және т.б. Бұны модель мен макеттермен оңай көрсетуге болады. Аталықтың ұясының аймағына аналықтың құрсағы толған уылдырық қатаң үлгісін көрсетсе (сур.14), ол аналыққа жақындап иілімтәріздес биін орындайды. Модель оның бағытына бұрылғаннан бастап және оған қарсы «жүзу», ол аналықты ұясына апарады. Аналықты да ұқсас әдіспен аталық моделіне әсер еткізуге болады. Осы жерде қатаң модельдің тек құрсақ жағы қызыл, ал көздері ашық – көгілдір болса жеткілікті болады. Қалған бөлшектері маңызды емес. Егер осындай модельды аналықтың айналасында жылжытып отырса, өте күшті иілімтәріздес биін електетсе, аналығы оған бұрылып, жақындайды. Егер енді модельді аулақ«жүзсе», аналығы сонынан ериді және оны аквариум түбіндегі кез келген ұяға кіргізуге тырысуға болады, аталықтың моделімен «ұяға кіріуін» көрсету. Ұяның өзінде қажеттілігі жоқ, бастысы модельді қимыл әрекеті - аналық реакциясын ынталандыру үшін жеткілікті. Осы жағдайда балық тек оның қимыл – әрекетіне жауап қайтармайды, сондай – ақ оның кейбір белгілеріне және бояуларына назар аударады. Егер аналық макеттің «құрсағы» толықсығанды болмаса, аталық биі, егер ынталандырса да әлсіз нәтиже қайтарылады. Егер аталық моделінің құрсағы 158 қызыл болмаса, онда аналығы еш қызығушылық танытпайды. Басқа жағынан қалған бөліктері мағызды емес, бірақ «уылдырықты» жасандысы, тірі, бірақ көбеюге дайын емес. Дегенмен өзімен толықсыған, қызыл құрсағы, қаншалықты оны ерекшеліндірседе, керекті жыныста синхронды реакцияны тудырмайды. Ол тек белгілі әрекеттерге ғана пайда болады, осындай жолмен нақты синхронизацияны тударды. Үш инелі колюшканың некелік мінез – құлығы – бұл күрделі сатылы сигналды үйлесімі – жауап, натижесінде аналық шашқан уылдырықты аталықтың ұрықтандыруымен аяқталады. Осындай әрекеттерді бақылай отырып, жоғары айтылған тәжірбиелерді жүргізу қыйынға соқпас. Бұл балық сыйымдылығы 20 л аквариумында оңай көбейеді. Түбіне құм себу және көбірек жасыл шөптерді және жіптәрізді жасыл балдырларын отырғызу керек. Осындай сигналды қыймылдармен, тікелей жоғары синхронизация дәлдігін қамтамасыз ететін, көптеген түрлерде некелік мінез – құлығына байланысты жүктеу/скачать 1,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|