Жариялама, материалдарды жазу жəәне редакциялау

 

 

 

Джордж А. Крымски 

 

 

 

 

 

 

 

Тəәуелсiз газеттерге арналған 

 

 

 

Жариялама, материалдарды жазу жəәне 

редакциялау  

 

негiздерi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Журналистерге арналған Халықаралық Орталықтың (ICFJ) 

 

нұсқауы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2003 ж. 

 

ii 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ағылшын тiлiнен аударған Асем Жакипова

 

iii 

 

 

Мазмұны 

 

Алғы сөз 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2               

 

Кiрiспе  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 

 

 

Бiрiншi бөлiм: Көзқарас пен стандарттар   

 

 

 

 

6 

 

 

Алғашқы мағлұмат 

 

 

 

 

 

 

 

8 

 

 

ƏӘдеп   

 

 

 

 

 

 

 

 

9 

 

 

Жаңалық пен пiкiр 

 

 

 

 

 

 

 

11 

 

 

Жаңалық сапасы 

 

 

 

 

 

 

 

13 

 

 

Түйiндеме 

 

 

 

 

 

 

 

 

18 

 

Сұрақтар мен жаттығулар  

 

 

 

 

 

19

  

 

 

Екiншi бөлiм: ЖАРИЯЛАМА   

 

 

 

 

 

 

22 

 

 

Алғашқы мағлұмат 

 

 

 

 

 

 

 

23 

 

Бақылаушылық 

 

 

 

 

 

 

 

24 

 

Жазбаларды жүргiзу   

 

 

 

 

 

 

26 

 

Басты түйiндемелер   

 

 

 

 

 

 

27 

 

Тапсырма 

 

 

 

 

 

 

 

 

27 

 

Зерттеулер   

 

 

 

 

 

 

 

29 

 

Сұхбат 

 

 

 

 

 

 

 

 

31 

 

“Сарапшылар”  

 

 

 

 

 

 

 

35 

 

Ақпаратты тексеру   

 

 

 

 

 

 

36 

 

Ақпарат көзiн дамыту 

 

 

 

 

 

 

37 

 

 

Түйiндеме 

 

 

 

 

 

 

 

 

42 

 

Сұрақтар мен жаттығулар  

 

 

 

 

 

43

  

 

 

Үшiншi бөлiм: ЖАҢАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАРЫН ЖАЗУ 

 

 

 

46

 

 

Алғашқы мағлұмат 

 

 

 

 

 

 

 

47 

 

Мақала жазу дайындығы 

 

 

 

 

 

 

48  

 

Жедел жаңалықтар   

 

 

 

 

 

 

50 

 

iv 

 

“Ойымдар” 

 

 

 

 

 

 

 

 

54 

 

“Ағымдағы” жаңалықтар 

 

 

 

 

 

 

56 

 

Мақала құрылымы 

 

 

 

 

 

 

 

59 

 

Бейтарап тiлмен жазу 

 

 

 

 

 

 

60 

 

Айтқанның орнына көрсетiңiз 

 

 

 

 

 

61 

 

Ақпарат көзiн көрсету 

 

 

 

 

 

 

62 

 

Цитаттарды қолдану  

 

 

 

 

 

 

63 

 

Мамандандырылған жаргонды қолданудан сақ болыңыз 

 

 

66 

 

Статистикалық мəәлiмет 

 

 

 

 

 

 

66 

 

Жаңалықтарды “адамгершiлiк”  жаңалықтар қылып  жасаудың жолдары   68  

 

Талдау материалдарын жазу   

 

 

 

 

 

71 

 

Түйiндеме 

 

 

 

 

 

 

 

 

73 

 

Сұрақтар мен жаттығулар  

 

 

 

 

 

74

  

 

 

 

Төртiншi бөлiм : РЕДАКЦИЯЛАУ 

 

 

 

 

 

 

78

 

 

Алғашқы мағлұмат 

 

 

 

 

 

 

 

79 

 

Өзiн-өзi редакциялау   

 

 

 

 

 

 

80 

 

“Бастық 

 

 

 

 

 

 

 

 

80 

 

“Оқиғаның iзiмен” 

 

 

 

 

 

 

 

82 

 

Iшкi жобалар   

 

 

 

 

 

 

 

83 

 

Мəәтiндi редакциялау   

 

 

 

 

 

 

84

 

 

Түйiндеме 

 

 

 

 

 

 

 

 

87 

 

Сұрақтар мен жаттығулар  

 

 

 

 

 

88

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды   

 

 

 

 

 

 

 

 

91

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

v 

 

 

 

 

 

 

Журналистерге  арналған  Халықаралық  Орталық  (ICFJ)  —  мамандандырылған 

бiлiмдi  таратуға  жəәне  əәлемдегi  тəәуелсiз  журналистиканы  дамытуға  арналған,  

1984 жылы негiзделген коммерциялық емес ұйым. 2002 жылдың басында ICFJ, 

АҚШ-тың  халықаралық  даму  агенттiгiнiң  (USAID)  грантының  көмегiмен  Орта 

Азиядағы  басылым  БАҚ-тың  журналистерiн  үйрету  туралы  «Интерньюс 

Нетуорк»-пен  келiсiмге  келдi.  Орталықтың  жұмысы  жайында  егжей-тегжейлi 

ақпаратты,  оның  Интернеттегi  сайттарынан  таба  аласыз  www.icfj.org  жəәне 

www.ijnet.org  

 

 

 

 

 

 

 

Джордж  А.  Крымски  —  ICFJ-дiң  Орта  Азиядағы  басылым  БАҚ-тың  кеңесшiсi 

болып табылады. Алматыда негiзделiп, ол төрт елдiң — Қазақстан, Өзбекстан, 

Тəәжiкстан  жəәне  Қырғыз  Республикасының  —  журналистерiне  арналған  оқу 

бағдармаларын  кұруға,  ұйымдастыруға  жəәне  оларды  жүзеге  асыруға  жауапты. 

Крымски  мырза  көп  жылдар  бойы  Ассошиэйтед  Пресc  ақпарат  агенттiгiнде 

жұмыс iстедi. Журналист жəәне журналистика мұғалiмi ретiнде ол 40 мемлекетте 

болды.  Крымски  мырзамен  gkrimsky@hotmail.com  электрондық  пошта  арқылы 

байланысуға болады.  

 

1 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Талаптыға нұр жауар. 

 

 

Қазақ мəәтелi 

 

 

2 

 

Алғы сөз 

 

Бұл  нұсқау  тəәуелсiздiкке  ұмтылған  газеттерге  арналған  жариялама, 

материалдарды  жазу  жəәне  редакциялау  негiздерi  туралы  практикалық  оқу 

құралы ретiнде құралған.   

 

Бұл  оқулық  Орта  Азияның  бұрынғы  Кеңес  Одағы  елдерiнде  iстейтiн 

журналистерге  арналған,  сондай-ақ  деректерге  негiзделген  басылымды 

журналистиканың  негiздерiн  дамытқысы  келетiн  студенттер  мен  мамандардың 

да қолдануына болады.   

 

Бұрынғы  КСРО  елдерiнiң  журналистерi  кеңселерiнен  шықпай  жұмыс  iстейдi. 

Осындай  адамдар,  өздерiн  жұмыстары  ақпарат  жинау  мен  оны  таратуға 

негiзделген  репортерлер  деп  атамай,  жиi  жағдайда  өздерiн  сарапшы,  түсiнiк 

берушi  жəәне  эссеист  ретiнде  көредi.  Алайда  тұрақты  тəәуелсiз  баспасөз 

жүйесiнде  қолданатын  деректерге  негiзделген  журналистиканы  игеруге 

қызығушылық өсуде. Деректерге негiзделген жаңалықтарды мамандандырылған 

журналистиканың басты элементi деп мойындау — бұл тек мамандандырылған 

философия емес, бұл қоғамға кызмет ету философиясы.   

 

Сонымен  қатар,  бұл  өмiр  сүру  үшiн  күрестiң  бiр  түрi.  Автор  iстейтiн  Орта 

Азиядағы,  батыл  қадам  жасағысы  келген  тəәуелсiз  бұқаралық  ақпарат 

құралдары, жала жапты, намыс, абыройды қорлады деп сотқа берiлуде. Мұндай 

сотқа  берушiлiк  өкiмет  өкiлдерiн  сынайтындарға  бағытталғаны  сөзсiз.  Бiрақ, 

пайдакүнем  жəәне  ұқыпсыз  журналистика  салдарынан  газеттер  осындай 

қудалауға түседi. Бұл кiтап мұндай жағдайды түзетуге арналған.  

 

Бұл  кiтаптың  басты  мақсаты  —  дамып  келе  жатқан  демократия  елдерiнiң 

журналистикасына көмектесу арқылы бұл мемлекет азаматтарының өмiрлерiне 

жақсы  ықпал  бере  алатын,  шындықты  дұрыс  көрсету.    Қоғамға  қажет  нақты 

жəәне пайдалы ақпарат жинақтау — айналада болып жатқанға əәуес адамдардың 

жұмысы  емес.  Деректерге  негiзделген  жариялама  бiрнеше  ұстанымды  жақтау, 

тақырыпты  бiлу,  сонымен  бiрге  тəәртiппен,  тəәжiрибе  көмегiмен  қалыптасқан 

əәдеттiң болуын сұрайды.  

 

 

Кiтаптағы суреттелген стандарттар мен тəәсiлдер автормен ойлап табылған жоқ 

жəәне  тек  қана  АҚШ  пен  батыстың  басқа  мемлекеттерiнiң  бұқаралық  ақпарат 

құралдарының  жұмысына  негiзделмеген.  Бұл  стандарттар  мен  тəәсiлдер 

мамандардың Журналистерге арналған халықаралық орталығымен бөлiскен көп 

жылғы  тəәжiрибесiнiң  нəәтижесi.  Кiтапта  суреттелген  ұстанымдарды  көркемдеу 

үшiн  Орта  Азиялық  баспасөз  жұмысының  өмiрден  алынған  мысалдары 

келтiрiлген. 

 

 

Кiтаптың  бөлiмдерi  журналист  өз  материалын  құрастырғандағы  тəәртiппен 

орналасқан,  яғни  ақпаратты  жинаумен  басталып,  мақаланы  жазу  жəәне  оны 

редакциялаумен  аяқталады.  Бұл  кiтапты  өздiк  жұмысқа  да,  класта  оқылатын 

негiзгi  құрал  ретiнде  де  қолдануға  болады.  ƏӘр  бөлiмнiң  соңында  оның 

 

3 

түйiндемесi  (резюме)  көрсетiлiп,  одан  кейiн  бөлiмде  суреттелген  ұстанымдар 

мен тəәсiлдердi игеру үшiн  жаттығулар мен сұрақтар жиынтығы берiледi.  

 

# # # 

 

4 

 

Кiрiспе 

 

 

 

Мақаланың  арқауы  журналистика  үшiн  өте  маңызды.  Идеялар  жəәне  ақпарат 

тəәрiздi  пiшiнсiз  өнiмдермен  жұмыс  iстегенде  журналистiң  яғни,  ақпаратты 

тасымалдайтын адамның ниетi өте маңызды болады.  

 

Жас  журналистерден,  журналист  мамандығын  таңдауының  себебiн  сұрағанда, 

жеке  себептерден  (“тартымды  өмiр”)  бастап  жоғары  себептерге  дейiн 

(“адамдарға көмектесу”) естуiңiзге болады. Жауап ретiнде “Ақша үшiн iстеймiн” 

дегендi  есту  өте  сирек  кездеседi.  Тегiнде  ең  дамыған  мемлекеттерде  де 

журналистика баюға əәкелетiн жол емес.  

 

ƏӘдетте  адамдардың  журналистикаға  келуiне  ашық  түрде  жарияланбайтын  да 

себептерi болады. Мұндай себептердiң қатарында —  даңқ пен билiкке ұмтылу. 

Құдiреттi  жəәне  əәйгiлi  адамдармен  қатынасу  мүмкiндiгiн  əәр  мамандық  бере 

алмайды.  Сонымен  бiрге  журналистика  мамандығы  беретiн  мүмкiндiктердiң 

iшiнде  тарихтың  жасалуына  куəәгер  болу,  мыңдаған  адам  оқитын  газет 

беттерiнде  өз  атын  қалдырып,  кейде  қоғам  пiкiрiне,  саяси  шешiмдердi 

қабылдауға  жəәне  болып  жатқан  оқиғаларға  ықпал  жасау  мүмкiндiктерi.  Бұның 

бəәрiн  журналистика  жасайды.  (Бұл  журналистердiң  еңбекақысы  аз  болуының 

себебi: ақшалай емес сыйлықтың пайдасы көп).  

 

Осындай  айрықша  мүмкiндiктер  үшiн  баға  қандай?  Басқа  мамандар  өкiлдерiне 

қарағанда,  журналистердiң  жұмыс  күнi  əәлдеқайда  ұзақ.  Нəәтижесiнде  жиi 

жағдайда  журналистердiң  жанұясы  жəәне  жеке  өмiрi  азап  шегедi.  Журналистер 

жаңалықты  өздерiне  тиiмдi  болып  көрсеткiсi  келетiн  адамдар  ықпалына  түседi. 

Журналистерге  кейде  пара  ұсынылып,  кейде  өмiрлерiне  қауiп  төндiрiледi. 

Журналистер  қайтыс  болған  жағдайлар  да  кездеседi.  Сонымен  қатар  жиi 

өзгеретiн жағдайда жұмыс iстеп, материалын уақытында тапсыруды уайымдап, 

редакторың  сынауына  шыдап,  керек  ақпаратты  таба  алмайтындықтан  немесе 

суреттеген тақырыпты онша жақсы бiлмегендiктен  тұрақты стресс қалпында — 

болу  журналист  мамандығының  сипаттамасы.  Журналистерге  əәрқашан  өтiрiк 

айтып,  үйретiп,  көзге  iлмей,  дұрыс  түсiнбей  жəәне  басқа  мамандықтарға 

қарағанда журналистер мемлекет бақылауына көп түседi. Осындай мiнездемесi 

бар басқа мамандықты атау қиын. Жаңалық iскерлiгi тартымды да күрделi.  

 

Журналист болу үшiн басқа себептердiң бар болуы пайдалы. Солардың iшiндегi 

ең  маңыздысы  бiр  сөзбен  айтыла  алады:  қызмет  ету.  Жақсы  журналистика 

қоғамға  қызмет  етумен  суреттеледi  жəәне  бұл  қызмет  етушiлiк  сəәттi  болса, 

журналистика жұмыстан гөрi бейiмдiлiкке  айналады.  

 

Демократия жəәне өзiн-өзi басқарушылық жағдайларында қоғам анық ақпаратты 

қажет  етедi,  себебi,  бұл  ақпарат  арқылы  қоғам  өз  iстерiн  ерiктi  басқару 

мүмкiндiгi туады. Өз пiкiрiн құрастырып жəәне бұл пiкiрге сай əәрекет жасау үшiн 

азамат  айналадағы  оқиғаларды  бiлуi  қажет.  Тексерiлмеген  хабарға,  өсекке 

немесе өтiрiкке негiзделген пiкiр құмда салынған сарайға ұқсас. Олардың қалай  

 

5 

жақсы салынғанына қарамастан əәлсiз негiзге байланысты күйрей алады. “Өздiк 

бұрыс ақпарат” жəәне анық емес ақпарат демократиялық қоғамға қауiп туғызады.  

 

Сонымен  қатар  олар  тəәуелсiз  бұқаралық  ақпарат  құралдарына  да  қауiп 

төндiруде,  себебi,  мамандандырылған  журналистиканың  күшi  —    қоғам  сенiмi 

болып  табылады.  Газеттiң  басты  мақсаты  жұрттың  көңiлiн  бөлу  немесе  оны 

бақылау  емес,  жұртқа  қызмет  етумен  келiссек,  онда  газеттегi  жазылғанның 

бəәрiне адамдар сенулерi керек. Егер адамдар сенсе олар газеттi сатып алады. 

Газеттi 

сатып 

алса 

ол 

табысты 

болады. 

Газеттердi 

мемлекет 

қаржыландырғанда жағдай өзгеше болды. Ендi бұл жағдай өзгердi.

1

 

 

Журналистиканың  басты  мақсаты  қоғамға  қызмет  ету  болғанда,  журналистика 

қағаз  толтырудан  гөрi  қоғам  мүдделерiн,  оның  “бiлу  құқығын”  қорғап, 

“демократияның  күзетшi  төбетiне”  айналады.  Бұл  демократия  шарттарында 

жұмыс  iстеген  журналистиканың  анықтамасы.  Демократиялық  қоғамда  оның 

атынан  үкiмет  немесе  басқа  ықпалды  мекемелер  қызметiне  бақылау  орната 

алатын баспасөзден басқа мекеме жоқ.  

 

Демократия институты ретiнде баспасөздiң басты мiндетi —  шындықты айту.  

 

ƏӘрине,  iстеуден  айту  оңай.  Шындықты  айту  жолында  көптеген  тосқауылдар 

кездеседi  жəәне  де  демократиясы  онша  дамымаған  мемлекетте  мұндай 

тосқауылдар көп кездеседi. Демократиясы дамыған мемелекеттердiң үкiметтерi 

де  кейде  шындық  олардың  талаптарына  сай  болмаса  оны  жасыруға  дайын. 

Осындай  жағдайларда  баспасөздi  қорғайтын  құралдар  бар,  мысалы,  АҚШ 

Конституциясының бiрiншi түзетуi.

**

 

 

Тосқауылдардың  барлығы  журналист  мамандығынан  тыс  жағдайларға 

байланысты емес. Журналист кейде ауқаттану жəәне саяси артықшылық тəәрiздi 

өз  əәуестерiне  берiлiп  материалдың  мазмұнына  əәсер  ете  алады.  Қорқыныш  та 

бұған  күштi  себеп  бола  алады.  Жиi  жағдайда  шындық  осындай  өзiмшiл 

себептерге  негiзделмей  материалының  кейiпкерiне  жан  ашулықтан  да 

жасырына алады.                 

 

Шындық  жолында  тосқауылды  бұқаралық  ақпарат  құралдарының  өздерi  де 

құрады. 

Мұндай 

тосқауылдар 

көбiнесе 

БАҚ-тың 

иелерiнiң 

немесе 

акционерлерiнiң  мүдделерi  жəәне  əәуестерi  туғызады.  Демократияға  өтетiн 

мемлекеттерде  жалпы  қабылданған  пiкiр  бойынша  тəәуелсiздiк  —  билiкте 

отырған  үкiметке  оппозиция.  Жаңалықтар  мəәнi  бойынша  емес,    түрiмен 

сипатталады,  яғни  материалдың  кейiпкерi  үкiметтi  «қолдап»  немесе  оған 

«қарсы» болғанына қарай байланысты. Мұндай ресми əәдiстiң нəәтижесiн алдын-

ала  айтуға  болады:  меншiктi  баспасөз  үкiмет  жайында  жағымсыз  сөйлеп,  ал 

                                                             

1

    Он  жылдан  артық  уақыт  бұрын  Орта  Азия  елдерi  саяси  тəәуелсiздiктi  алған  соң  газеттердiң 

таратылымдары мен оқырмандар саны қатты қысқарды. Бұрынғы КСРО-ның үш Орта Азиялық 

елдерiнiң  (Қазақстан,  Өзбекстан  мен  Қырғыз  Республикасы)  газет  саны  1993  жылда  2750-ден 

2003  жылы  1250-ге  азайды.  (Тəәжiкстанда  90-шы  жылдардың  аяғында  азамат  соғысынан  кейiн 

орнаған  бейбiтшiлiк  арқасында  газет  саны  бiршама  көбейдi).    ƏӘрине,  себептердiң  iшiнде 

жұрттың  сатып  алушы  қабiлетiнiң  төмендiгiн  атауға  болады,  бiрақ  қоғам  пiкiрiн  бiлдiретiн 

сауалдамалардың көрсетуiнше Орта Азияда жергiлiктi баспасөз өз қалауларын орындап, кейде 

жемқорлы дегеннiң барлығы оқырмандардың көңiлдерiн қалдырады.  

**

 Сөз бостандығына кепiл беретiн түзету айтылады. (Аударушының ескертуi). 

 

6 

мемлекеттiк  баспасөз  керiсiнше  жағымды  сөйлейдi.  Бұдан  қоғамға  қызмет 

етушiлiктi көресiз бе?   

 

Журналистикадағы шындыққа тағы бiр бөгет туғызатын жайт — жалпы пiкiрден 

деректi айыра алмау.  Бұл телевизия мен радиоға қарағанда əәсiресе баспа БАҚ-

тарынан  кездеседi,  өйткенi  мұнда  авторға  көзқарас  пен  ой-пiкiрдiң  кеңдiгi 

берiледi.  Нəәтижесiнде  деректер,  айту  жəәне  түсiнiктерден  құралған  “ботқаны” 

оқырман  алып,  оған  “Бұл  жаңалық  туралы  осылай  ойлауың  керек”  дегендей 

болады.  Мұндай  əәдiс  аудиторияны  құрметтемеушiлiктi  көрсетедi,  себебi, 

оқырманның жаңалық туралы өз пiкiрiнiң болмағанын көрсетедi. “Мен оны сенен 

жақсы  бiлемiн”  —  əәдiсi  бұқаралық  ақпарат  құралдарына  наразылықтың 

себепкерi болып табылады.  

 

Табысты  меншiк  газеттiң,  яғни  редакциялық  жəәне  қаржы  жағынан  тəәуелсiз 

газеттiң  негiзiн  қалаушы  жұмыс  ұстанымының  бiрi  —  өз  аудиторияңа  мұқият 

көңiл  бөлу.  Оқырман  газеттi  жақсы  бағамен  сатып  алады  ғой.  Коммерциялық 

бұқаралық  ақпарат  құралдарының  көбi,  АҚШ-ты  аудиторияның  қалауларын 

ескере  отырып,  оның  мұқтаждары  туралы  ұмытуы  үшiн  сынайды.  Бұл 

тақырыпты  шексiз  талқылауға  болады,  бiрақ  аудиторияның  қалауына 

жарамсақтану  мен  аудиторияға  қызмет  етушiлiкке  ұмтылу  арасындағы 

айырмашылықты  ұмытпау  қажет.    Журналист  үшiн  ең  бастысы  —  өз  газетiнiң 

аудиториясын  түсiну  жəәне  бағалаү.  Кейбiр  журналистер  оқырмандар 

мұқтаждарынан гөрi  өз пайдаларына жазады.  

 

Ақырында  барлығы  да  журналистiң  алдына  қойған  себебiне  байланысты. 

Журналист  қоғамға  шынайы  қызмет  еткiсi  келсе  онымен  байланысты 

мəәселелердiң барлығын шешу мүмкiн емес, бiрақ оларға назар аударту қажет. 

Бұл жағдайда қызмет етушiлiктiң тəәжiрибеден алынған əәдiстерiн зерттеп жүзеге 

асыру керек.  

# # # 

 

7