Жариялама, материалдарды жазу жəәне редакциялау
жүктеу/скачать 0,71 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Сұрақтар мен жаттығулар 1)
- Үшiншi бөлiм Жаңалық материалдарын жазу
- НЕГIЗГI БӨЛIМ
Түйiндеме • Баспасөзбен қатынасқысы келмеген мемлекет өкiлдерiн əәрқашан ынтымақтастыққа дайын болуына жəәне олардың ашық болуы осының бəәрiне — табандылық пен нақты деректерге негiзделген ақпарат жиынтығы себепкер болады.
• Журналистер ақпараттың көбiн делдалдар арқылы алады, сондықтан жақсы ақпарат көздерiнiң маңызы зор.
бөлiнбейдi.
• Дауыс жазу технологиясының жетiстiктерiне қарамастан, тез жəәне дəәл жазып үлгеру — журналистика мамандығының негiзi болып табылады.
• ƏӘр уақытта анықтама материалдарымен жаңарып отыратын кiтапхана жəәне күнделiктi реттi жазу ақпарат iздеудi жеңiлдетедi. Алдын-ала зерттеу журналист үшiн өте маңызды, оны ыңғайсыз жағдайдан құтқарады.
• Тиiмдi сұхбат алу, бұл репортердiң қаншалықты жақсы дайындалғанына, оның көзбен сұхбат кезiнде өзiн-өзi ұстауына байланысты шеберлiк.
керек.
• Дəәлдiк деректердi қайта тексеруге байланысты. Дəәлдiкке себепкер ережелердiң бiрi, екi ақпарат көзiнiң ережесi болып табылады.
болуы үшiн сақ болып, “ара қашықтықты” ұстап отыруы қажет.
# # #
43
Сұрақтар мен жаттығулар 1) Журналист ең басты қандай алты сұраққа жауап беруi қажет?
_________ _________ _________ _________ _________ _________
қалдыңыз дейiк. Мемлекеттiк толқында iстеп тұрған радиоқабылдағышта кешкi жаңалықтардың орнына əәскерлiк марш берiлiп жатыр. Сiз бұған қалай қарайсыз? Сiздiң алғашқы iс-əәрекетiңiз?
3) Өзiңiз куəә болмаған оқиғаны дəәлелдеу үшiн сiзге тағы қанша ақпарат көзi керек? Көздердiң санын жақшада көрсетiңiз.
b) Көлiк министрiнiң күйеу баласы жол құрылысын салуға мердiгерлiк алды. (____)
c) Келiмсектiк туралы қатал заң парламентте талқыланады .
(____)
d) Бүгiн үкiмет мемлекет қызметкерлерiнiң жалақысына қосымша жалақы қосылатынын бекiттi. (____)
e) Бүгiн президент үшiншi мерзiмге сайлануға түсетiндiгiн халыққа жариялады. (____)
бердi. (____)
g) Салтанатты шерудi жаңбырға бола тоқтатуға тура келдi. (_____)
44
5) Бiрiншi бөлiмнiң аяғындағы «Деректер тiзбесiне» қараңыз. Тiзiмде келтiрiлген ақпарат пресс-конференцияда айтылғанның барлығының нəәтижесiн берiп тұр деп ойлайық. Ендi сiздiң пресс-конференцияға қатысқан лауазымды адамдардан сұхбат алуыңызға болады.
a) Тағы қандай сұрақтарға əәлi жауап алынған жоқ?
b) Егер өкiмет өкiлдерi сiздiң сұрақтарыңызға жауап беруден бас тартса, сiз керектi ақпаратты қалай жинайсыз?
c) Пресс-конференцияны өткiзiп отырған өкiмет өкiлдерiнiң сiздiң сұрақтарыңызға жауап бергiсi келмеген барлық себептерiн атап өтiңiз.
6) Қала орталығындағы ескi ғимаратты сындырып оның орнына жаңадан кеңсе кешенiн салу туралы мақала жазуды журналистке тапсырды. Көптеген құрылыс жүрiп жатқан қала үшiн мəәнерлеген суреттер түсiрудi есептемегенде тақырып аса мəәндi емес. Сондықтан репортер телефон арқылы ғимаратты сындырды ма, жоқ па деп бiлуiне болады. Немесе сындыруға қатысқан суретке түсiрушiден сұхбат алуына да болады. Бiрақ бiздiң журналист алға ұмтылған, намысқой маман. Ол өзiнiң мақаласын газеттiң бiрiншi бетiнде көру үшiн кəәдiмгi жай оқиғадан жаңа да қызықты түйiн табуға тырысады.
Сондықтан репортер оқиға болған жерге барады. Ғимараттың жанына бiрнеше адам жиналған екен. Өрт сөндiрушiлер мен полиция қызметкерлерi ғимаратты соңғы рет қарап шықты. Қалған адам жоқ, жарғыш мамандары жарылыс зарядтарын қойып жатыр. Жарылысқа дейiн де, жарылыстан кейiн де журналист неғұрлым көп кiсiмен сөйлесуге тырысады.
Осы репортердiң орнында болсаңыз, сiз адамдарға қандай сұрақтар қояр едiңiз? Ғимаратты тексерушiлерге, жарғыш мамандарға, жай бақылап тұрған адамдарға ше?
# # #
45
Жаңалық материалдарын жазу 46
Қысқа хат — маңызды хат болып табылады. Вильям Странк-кiшi Алғашқы мағлұмат
Жаңалық тiлi кез келген прозадан тапсырма ерекшелiгiмен түрленедi, бұл ерекшелiк жұртты дұрыс жəәне жедел ақпараттандыру. Осыған лайық газеттiң ең жақсы мақалалары бiр мезгiлде қысқа да анық болады.
Тəәжiрибесiз де тəәртiпсiз журналистер мақалаларды жазу ережелерiн “формулалар” деп оларды қатты ұнатпайды, өйткенi бұл ережерлер журналистердiң шығармашылық бостандығын шектейдi. Бiрақ мұндай наразылық қоғамға қызмет ету ұстанымынан гөрi өзiмшiлдiкке негiзделген, себебi аудитория мұқтажы мен мүдделерiн ескермейдi. Қазiргi күнгi газет оқырмандарында түсiнiксiз де байланыссыз, ең маңызды ақпаратты мақаланың соңында тығылған, мақаланы оқуға уақыттары да, төзiмдерi де жоқ. (Мұндай стильдi қолданатын журналистерге 18 ғасырда Самуэль Джонсонмен берiлген кеңес көмектесе алады: “Өз шығармаларыңызды бiрнеше рет оқып əәсiресе əәдемi абзац кездессе одан құтылыңыз”).
Мақала жазудың тəәртiптi əәдiсiнiң көмегiмен көптеген табысқа жетуге болады. Бiрақ басқа кəәсiп сияқты ережелердi бiрiншi ұйғарып, содан кейiн ғана бұзуға болады. Эрнест Хемингуэйдiң ойынша оның сығылған да мықты стилi газетте корреспондент болып iстегенде пайда болды. Шынында да, уақытпен шектеулi телевизия жəәне радио журналистерiнiң газет журналистерiне қарағанда мүмкiндiктерi əәлдеқайда шектеулi. Эфир арқылы тарайтын БАҚ-тың тəәртiбi одан да қатал əәр сөздiң өз мағынасы бар, сондықтан газет журналистерi бұдан бiлiмдерiн кеңейте алады.
Орта Азиядағы газетке мақала жазу ұстанымдары арнайы ережелер жинағына бағынбайды. Мақала мазмұнын еске алмай, олардың стилiне үңiлсек саяси жəәне экономикалық тақырыптарға жазылған мақалалардың анық емес, түсiнiксiз тiлмен жазылғанын көремiз. Орта Азияның “сары” баспасөзi керiсiнше қысқартылған да анық тiлiмен ерекшеленедi. Ал байсалды газеттердi қарастырсақ олар сұр түстi қарiппен жазылған газеттi шексiз бағаналармен толтырылған, егжей-тегжейi көп жəәне де автордан сұрай алатын басты сұрақ: шынайы ойлағаныңызды жаздыңыз ба? жауабы анық емес берiледi. Қалыптанбаған демократия жағдайының мəәселесi басыңа қауiп тудырмай, қалағаныңды айта алмайсың. Мұндай жағдай есебiнен авторлар «жолдар арасында» жазу шеберлiктерiн мiнсiздiкке дейiн жеткiздi. Бiрақ мұндағы əәңгiме саясат жайында емес, аудиторияға түсiнiктi де айқын тiл туралы. Бұл салада жағдайды жақсарту үшiн көптеген жұмыс жасау қажет. Мұндағы еске сала кететiн жайт бұл оқулықта суреттелген мақала жазу тəәсiлдерi кеңседен шықпай мақала жазуға емес, белсендi ақпарат жинауға негiзделген. Журналистердiң 47
басты жұмысы оқырмандарына пiкiрлерiн айту емес, оқырмандарды ақпараттандыру. ƏӘуестiкпен жазылған сөйлемдер тым жиi кездеседi, «… əәдеттен тыс екенiне келесесiз бе?» жай сұрағы қойылғанда да əәуестiк кездеседi.
Мұндай журналистиканы қолданатын авторлар шын журналистиканың құрғақ жəәне журналистiң ақылы мен
шығармашылық қабiлеттерiн пайдаланбайтындығына дəәлел бола алады. Алайда əәуестiксiз сөзi қызықсыз да шала-шарпы дегендi бiлдiрмейдi. Шын журналистиканың қажет деңгейiнде орындалған стилi əәрқашан:
- қарапайым бiрақ оңайлатылмаған; - бiр тақырыптан басқа тақырыпқа секiрмей, қайталанбай алдыға қарай жылжиды;
- көрнекi, бiрақ қайсысы жақсы да, қайсысы жаман дегенге үйретпейдi. Ақпаратты таңдап, талқылау арқылы объективтi журналист өз ақылын объективтi емес журналист тəәрiздi, немесе одан да жиi қолданады. Объективтi журналист ақпараттың шығу тегi ғана емес, оның құндылығына да негiзделiп шешiмдердi қабылдайды.
Мақала жазу дайындығы
Бұл кезеңде журналистiң блокноты жазуға толы, аяқтары жүруден шаршады деп елестетiңiз. Ендi материал жазу орын алады, солай ма? Жоқ басқаша.
Клавиатураға отырар бұрын өзiңе бiрнеше сұрақ қоюың қажет: • Менiң қолымда толық жаңалық материалының негiзгi элементтерi бар ма?
• Атау сөздерiн жəәне тақырыпты түсiнемiн бе?
• Мақаланы жазудың қай тəәсiлiн қолданамын? Тура болайын ба немесе оқырмандарды жаңалықпен “күңгiрт” түрде таныстырайын ба?
• Керектi деректердi қай ретпен көрсетейiн? Мақаланы жазбас бұрын бұл сұрақтарға жауап беруiңiз қажет. Бəәрiнен бұрын бұл уақытты үнемдейдi. Сонымен қатар мақала жазып отырғанда, бiреуге телефон соғып, басқа да маңызды ақпарат табу үшiн жұмыстан алаңдамайсыз. Бұл мақаланы тапсыру уақыты аз қалғанда өте өзектi. Алайда кейбiр журналистер шыдамсыз, олар мақаланы дереу жазғылары келедi. Олардың ойларынша жазу үдерiсi оларға ойлануға көмектесiп, пайда болған сұрақ жауаптары өздерiнен-өздерi келедi. Жұрт айтқандай, əәркiмнiң өзiнiкi өзiне.
48
Кез келген шығарма тəәрiздi жаңалық материалының да өз құрылымы жəәне элементтер тəәртiбi болады. Үйдi шатырынан бастап салмайды, ал аяқ киiмдi ұйық киiлгеннен соң ғана киедi.
Құрылым жайлы кейiнiрек айтылады.
Кiрiспе
Қазiргi күнгi жаңалық жазу тəәжiрибесiнде кiрiспе немесе алғашқы абзацтың маңызы зор. Кiрiспенiң мақсаты — оқырманның мақаланы одан əәрi оқығысы келетiндiгiн шешетiн ақпаратпен қамтасыз ету. 14 Яғни алғашқы абзац қызықты жəәне/немесе ақпаратты болуы қажет.
Алғашқы абзац жазудың жалғыз дұрыс əәдiсi жоқ. Оның көптеген тиiмдi де тиiмсiз де нұсқалары бар. Қолдан келмейтiн кiрiспе былай басталады: Кеше өткен кездесу … Бұл кездесу өткенмен ол оқырманға қалайша қызықты? Оның бiлгiсi келетiн — бұл кездесуде болған жайттар.
Жаңалық жазу кiтаптарында əәдетте кiрiспенiң екi түрi айтылады, ол тура жəәне жанама түрлерi (жанама түрiн кейде кешiккен деп те атайды). Бұл параметрлердiң шегiнде əәр түрлiлiк жатыр. Кiрiспенiң тура түрi бiрден iске апарады. Оның əәдеттегi мысалдарын газеттiң қысқа мəәлiметтер бөлiмiнде жəәне кешкi тележаңалықтарда кездестiре аласыз. Кiрiспенiң жанама түрi iске бiрден емес, бiртiндеп апарады. Оны очерктерде жиi қолданады.
Соңғы жылдарда аналитикалық материалдарда бiр адам немесе оқиғаға негiзделу арқылы оқырманды саяси немесе қоғамдық құбылыспен терең таныстыратын, “суреттелген” немесе хабарлы кiрiспенi қолдану етек алуда. Оқырманға мақала мақсатын бiрден көрсетпейдi. Мысалы:
кезде бөтелкедегi су бiтедi.
Кейбiреулер кiрiспенiң тура əәдiсiн артық көредi: Аурулардың қауiптенулерiн сарапшылар растады: орталық емхананың су құбырындағы су жұқпалы екенi анықталды. Жаңалық мақаланың көбi “ашық” стильмен жазылып, кiрiспенiң тура түрiн қолданады. Бұл кiрiспе жаңалықты қамтиды, себебi, материалдың басты мiндетi
14 Оқырмандарды бұл немесе басқа мақаланы тоқталып оқуын сендiретiн үдерiстi тақырып бастайды. Кiрiспе оқырманды ол дұрыс шешiм жасады дегенге сендiртуi қажет. (Жаман тақырыптарды журналистер жазбаса да ол үшiн оқырмандар журналистердi айыптайды). 49
қоғамға жаңа да маңызды ақпаратты айту. Мұндағы ең маңызды жайт — оқырман назарын тартып, шындықты бұрмаламау.
КЕҢЕС
Қысқа да анық жаза алу қабiлетiңiздi тексеру үшiн өзiңiздi тележаңалықтардың жүргiзушiсi деп елестетiңiз, өз тақырыбыңыз жайында ең маңызды ақпаратты 10 секунд iшiнде айтып шығыңыз.
Дамыған баспасөз жүйелерiнде уақыт өтiсiмен жалпықабылданған кiрiспенi жазу ережелерi мен тыйымдары пайда болды. Тыйымдардың iшiнде:
• Бiрден көп ойы немесе тақырыбы бар тым ұзақ сөйлемдердi қолдану. Бұл оқырмандарды күштерiн салып оқуға мəәжбүрлейдi.
• Мақаланы цитаттан бастау. Бұл жалқау автордың əәдетi ретiнде саналады.
• Етiстердiң iшiнен ырықсыз етiстi қолдану. Ырықсыз етiсте жазылған сөйлемдер əәлсiз болып естiледi, бұл ағылшын тiлiне ғана жатпайды. Мысалы: “Бүгiн қайшылықты заң қабылданды” деген сөйлем “Бүгiн парламент қайшылықты заң қабылдады” деген сөйлеммен салыстырғанда əәлдеқайда əәлсiз болып көрiнедi.
Алайда атап өтiлген ережелердiң тасқа басылған мөрдей қатып қалған емес. Алғашқы абзацты жазу шешiмi автордың ненi ұнататынын емес, аудиторияға не қызықты екенiнен шығады.
Жедел жаңалықтар
Жедел жаңалықтар — журналистика өмiр бұлағының көзi. Жаңалық пен түсiнiктердiң басқалары жай материалдан басын алып, бүгiн не болғанын баяндайды.
Кiрiспенiң тура түрiн қолданатын жаңалық мақаланың классикалық құрылымы «аударылған пирамида» деп аталады, мұнда ақпараттың ең маңыздысы басында берiлiп, ал маңыздылығы азайған сайын аяғына көшедi.
50
Аударылған пирамиданың стилi газет редакторлары үшiн игiлiкке айналды, себебi, шектелген кеңiстiкке материалды сыйдыру үшiн мақаланың соңғы абзацтарын қысқартып, басындағы маңызды ақпаратты өзгертпей қалдырды.
Жаңалықты жазудың бұл стилi электрондық телеграф ойлап табылған соң 19 ғасырдың ортасында пайда болды, сонымен бiрге журналистерге газеттерiне ақпаратты алыс жерден дереу жiберуге мүмкiндiк туғызды. Бiрақ мұндай тəәсiлмен жiберiлген ақпарат Морзе алфавитi арқылы жiберiгендiктен жəәне кез келген минутта үзiлiп қалу қаупi болған соң, бұл ақпараттың қысқа да анық болуы қажет болды.
Бұл қарапайым жүйе журналистиканың жеделдiгiмен қатар ең маңызды ақпаратты жiберу стилiн дамытуға бой бердi.
ƏӘйгiлi мысал:
мүмкiн.
- Вашингтоннан Ассошиэйтед Пресс агенттiгiнiң хабары, 14 сəәуiр 1865 ж.
Көмектесушi ақпарат Алғашқы мағлұмат
Екiншi қатардағы материал КIРIСПЕ
(Не? Кiм? Қайда? Қашан? Неге? жəәне Қалай?) 51
Американ журналистикасындағы бұл əәйгiлi хабардың авторы Лоуренс Гобрайт— Ассошиэйтед Пресс агенттiгiнiң бiрiншi вашингтондық корреспондентi. Бiр жарым ғасыр өткен соң да бұл қысқа журналистика мысалынан əәлi де үйренуге болады. Бұл хабардағы əәр бiр сөз қажет. Барынша аз сөз қолданып, кiм, не, қашан жəәне қайда сұрақтарына жауап бередi.
«Ол өлiмшi жарақат алуы мүмкiн» айналымына назар аударыңыз. Годбрайт қастандық жасау туралы бiрiншi хабарды бергенде президент Линкольн əәлi тiрi болды. Ол басына жарақатталды. Мұндай жарақат алған адамның тiрi қалуы екi талай, бiрақ журналист бұл өлiмшi жарақат екендiгiнде сенiмдi болған жоқ (Авраам Линкольн бiрнеше сағаттан кейiн қайтыс болды). Сонымен бiрге еске ала кететiн жайт, журналист бұл қастандықтың нақты жерi Форд театры екенiн бiлгенiмен, оны айтқан жоқ. Неге? Өйткенi театр атауы екiншi қатарлы ақпарат болғандықтан мұндай оқиғаны мазмұндағанда қажеттi болып табылмайды.
Шұғыл жаңалықты хабарлағанда ақпарат хабарының бұл үлгiсi қолданады, яғни ең маңызды деректер жаңалықтың басында берiледi.
Аударылған пирамида ережесiне жүгiнiп, қазiргi газеттерде жарияланатын кəәдiмгi жаңалық мақаласының мысалына үңiлейiк (жақшадағы сандар мен əәрiптер түсiнiк үшiн берiлген):
астанасының ғимараттары мен жолдарын қиратты. Құрбан болғандар туралы əәлi бiлмеймiз. (A) 2) Азаматтық қорғаныс əәскери өкiлдерiнiң айтуы бойынша Рихтер шкаласы бойынша 7.2 пайыз күшпен зiлзаланың эпицентрi елдiң аз жұртты, солтүстiк шығыс бөлiгiнде астанадан 250 шақырым қашықтықта орын алды. Бiрiншi жəәне ең күштi сiлкiнiс таңертеңгi 5:20-да орын алып, бiр сағат iшiнде оны үш əәлсiздеу дүмпулер жалғастырды. (B) 3) Астананың орталық аймағының солтүстiк бөлiгiнде екi кеңсе ғимараты толығымен қиратылды. Қираған орында құтқарушылар тiрi қалған адамдарды iздеп, ал өкiмет өкiлдерi кеңседе мұндай ерте уақытта бiрнеше күзетшiлерден басқа адам болмады деуде. (B) 4) Бүгiн түстен кейiн берiлген пресс-конференцияда: «Бұдан да жаман болуы мүмкiн едi. Бұл сiлкiнiстер бiрнеше сағаттан кейiн орын алса керемет трагедияға айналушы едi, өйткенi адамдар кеңселерiнде немесе жолда болар едi.», — Икс əәкiмi дедi. (B) 5) 14 сағат бойы қаланың 30 бөлiгi электр жарығынсыз қалса да құтқарушы жəәне шаруашылық қызметтерiнiң жұмыстарына бұл ықпал жасамады. Инспекторлар төрт үйге қауiпсiздiк тексерудi жүргiзгенде Солтүстiк аймақтың көп пəәтерлi үйiнде тұратын адамдар көшiрiлдi. Жетiншi авенюда орналасқан су магистралi бүлiнiп, жөндеу барысында суық сумен 52
қамтамасыздандыру бес сағатқа тоқталды. Күннiң бiрiншi жартысында инспекторлардың мектеп қауiпсiздiгiн тексеру үшiн Солтүстiк аймақтың мектептерi жабылды. (C) 6) Мұндай күштi зiлзала бұл сейсмологиялық қауiптi аймақта соңғы рет 1993 жылы орын алды. Ол кезде елдiң батысында орналасқан төрт ауыл қиратылып 18 адам қайтыс болды. (C) 7) Кешегi зiлзала аймағы — көбiнесе тұрғындары жоқ дала. Бұрынғы жылдың қыркүйегiнде федералды үкiмет химиялық қалдықтарды бұл аймақта сақтау туралы ниет бiлдiрдi. Үкiметтiң ендiгi жоспарын бiлудiң орайы келген жоқ. (D) 8) Зiлзаладан кейiн бiр сағат өтiсiмен қосымша ақпарат алғысы келетiн толқынданған азаматтар полицияға телефон соқты. Алайда өкiмет өкiлдерiнiң айтуынша адамдар арасында үрей болған жоқ. (D) 9) Икс, такси жүргiзушiсi: «Икс авенюсында көлiгiмдi бензинмен толтырып жатқанда, кенеттен құйғыш қолымнан шығып кетiп, маңайға бензин шашырады», дедi, сондай-ақ: «Жолдың басқа жағында орналасқан ғимараттардың шайқалғанын көрдiм. Бiрақ бəәрi де тез аяқталды». (D) 10) Қала өкiметiнiң айтуынша ғимараттарды жөндеу жəәне басқа да қалпына келтiру жұмыстарына ең азы үш ай уақыт жəәне 4 миллион (валютаны көрсету) қажет. (E) 11) Мемлекеттiк университетiнiң сейсмолог-ғалымдары күштi зiлзаланың “орын алуы” жайында қаңтарда айтқан болатын. Сарапшылардың айтуынша Рихтердiң 10 пайыздық шəәкiлi бойынша 6.5 пайыздан артық зiлзала күштi болып есептелiп, эпицентрi үлкен қаланың қасында орналасқан болса, үлкен апатқа жəәне адам өлiмiне себеп бола алады. Ғалымдардың болжамдарына негiзделiп үкiмет бұл жылдың бюджетiне азаматтық қорғанысқа 75 пайызға көбiрек ақша салды. (E) Ендi мақала құрылымын қарастырайық:
жүктеу/скачать 0,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|