Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
q, ğ дəйім жуан айтылады: олардан кейін дəйім жуан дау- ыстылар (а, о, u, ь
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
| q, ğ дəйім жуан айтылады: олардан кейін дəйім жуан дау-
ыстылар (а, о, u, ь) жазылады. е) еселегіш сөздердің арасына сызықша қойылады. Еселегіш сөздер соңғылар сияқты: аяқ-табақ, киім-кешек, қару-құзал, құрт-құмырсқа, бақа-шаян, қатын-қолаш, бала- шаға, айғай-ұйғай, ұу-шу, ұйқы-тнпқы, мең-зең, оп-оңай, ып-ықшам, жұп-жуан, қып-қызыл, ап-пақ, қарай-қшрай, көре-көре, сөйлей-сөйлей. ə) Жер, су, қала, кісі, жан-жануар, бұйым атары бірге жа- зылуға тиіс. Ескі араб емлесінде бұлардың кей бірі бірге, кей бірі бөлек жазылатын, мысалы: «басқұр» бірге жазылып, «жел бау» екі бөлек жазылатын. Бұл үндестік заңына шұлғудан туған ереже болатын. Енді мұндай сөздерді бірге жазуды көпшілік те, ғалымдар да қолдап отыр. Бірге жазылуға лайықты сөз мыналар: басқұр, желбау, қаро- ва, аягөз, ақтөбе, ақмола, қызылжар, кенжеғнл, естай, аққу, қос- аяқ, көкқұтан, желмая, таутеке, қарағұс, жолбарыс, отарба, ағыйық, Қаржаубай, Ұлбикетай, Тоймал, Сүтақы ұлтабар, қолғап. Бір мағына көрсететін қосынды сөздерде бірге жазылуға тиіс деп жүрміз. Бұл жобамыз алынар, алынбасы əзір мəлімсіз. Бұларды кəзірден бастап бірге жаз деп айта алмаймыз. Тек бір мағаналы қандай сөздер екеніне мысал келтірейік: бүгін, таң ертең, ештеме, сонсын, онсың, қолғанат, қолғабыс, орын- басар, төраға, отағасы, кішігірім, жармжан, жансауғы, бесалқа, айталас, есалаң, есерсоқ, аққұла, енжар, жаржақ, малсақ, аңсақ, құрбеқі, маубас, елгерек. g) сөздер арасындағы дəнекер, немесе сөзге рең бергіш құйыршықтар бөлек жазылады. Ондай өз беті мен сөз сыйағы жоқ бөлек-салақтарды бірге жазайық деген де, сызықша арқылы жазайық деген де жобалар бар. Көптің аңызына қарағанда, сызықша мен жазылатынға ұқсайды. Ондай бөлек салақтар мыналар: мен, бен, пен (мал мен, жаз бен, ат пен), да, де, та, те, (мад жа, кісі же, аь ьа, иқт те), ма, ме, ба, бе, па, пе, (барама, келеме, азба, көп пе?). ғой, қой (мал ғой, керек қой), ақ (сол ақ, келсін ақ, жалғыз ақ), соң (содан соң, сонсын), еке (аға еке, қажы еке, əже еке), ай, ау (жапырым ай, жаным ау). Мысалдар: мен, бен, пен 1) Қалам-мен жаздым. Ақмет мені-мен бірге келді. Сол-мен бір арбалы келеді. Түіе өзен-мен жолдың арасына жатыр. Аршаны бастықтың айтуы-мен бердім. Есек-бен бұлбыл, қасқыр-мен түлкі. Сен айтқан-мен болмайды. да, де, та, те. 2) Малда кісі бар, сол көрінгеннің ішінде мал-да бар. Айтса-да болмады, берсе-де алмады. Далада ел-де, елде дау-да көп. Байда ат-та бар, атта жүйрік-те бар, дүниеде не жүйрік? Жүйрікте айрыплан жүйрік. Бұлар қашан бірге жазылады, қашан сызықша мен жазы- лады? Оны екі белгісінен тануға болады: 1) Мəнісіне қарап. Қайда? Неде? Кімде? деген сұрауларға жауап берсе, бірге жазылады. Ол сұрауларға дəл келмесе, сызықша мен жазылады. 2) Екпініне қарап, екпін (ударение) «да, де, та, те»-лерге келсе, онда бірге жазылады; одан бұрынғы буынға келсе, сызықша мен жазылады (жоғарғы мысалдарды қара) |