Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық
АЙНЫМАЛЫ ДЫБЫСТАРДЫҢ ЖАЗУ ЕРЕЖЕСІ
жүктеу/скачать 3,26 Mb. Pdf көрінісі
|
| АЙНЫМАЛЫ ДЫБЫСТАРДЫҢ ЖАЗУ ЕРЕЖЕСІ
Біздің жазуымыз – дыбыс жүйесінше, біз əр сөзді өзінің естілуінше жазамыз. Жазудың онан басқа сөз жүйесінше де жолы бар, жазу сөз жүйесінше болса, туынды сөздер естілуінше жазылмайды, түбіріне ұсап жазылады. Мəселен, бұқ деген етістік түбірі бар, мұны екінші жақ жіктеуімен айтсақ, бұғасын болады, түбірдегі қ өзгеріп, ғ болады. Жа- зуымыз дыбыс жүйесінше болған соң біз бұл сөзді түбіріне ұсатпай, осы жазылғанынша бұғасын деп жазамыз. Жа- зуымыз сөз жүйесінше болса, біз ол сөздің түбіріндегі қ-н өзгертпей, бұқасын деп жазар едік. Сол қалыпты бақ де- ген түбірден болған бағады-ны да осылай ғ-мен жазамыз, мұны сөз жүйесінше жазсақ, бақады дер едік. Қазақша жазу жүйесінше болмай, сөз жүйесінше болса, дұрыс болмайды: айтылуы да, мағанасы да басқаша болып кетеді. Бұған мы- салды топ-тобымен келтіруге болады: жазу сөз жүйесінше болса, қазағы мен қазақы, жортақы мен жортағы, тоқым мен тоғым (тоқ деген түбірдің бірінші жақтығы); ақы мен ағы сықылды айтылуы да, мағанасы бірінен бірі басқаша 112 113 сөздер, жазылуы бірдей болып, бірінен бірін айыра тану қиын болар еді. Қазақ тілінің дыбыс жүйесінде қ мен к айнымалы ды- быс аталады, – дауысты дыбыспен басталатұн жалғау, жұрнақтар жалғанғанда, айнымалы дыбыс (алдындағы ды- быс та дауысты болып) екі дауысты дыбыстың ортасына түсетүн болса: қ өзгеріп ғ болады да, к өзгеріб, г болады. Ондай сөздер (жалғау, жұрнақтар түгіл) дауысты дыбыспен басталатұн бүтін сөздің алдында айтылғанда да: екі дауысты дыбыстың ортасына түскен қ бен к өзгеріб, ғ, г болып айты- лады: мəселен, ақ деген сөзге өгіз деген сөзді жалғап айтсақ, ағ өгіз болады. Қ бен к сөз басында келіп алдынан дауысты дыбыспен тынатұн екінші сөзге жалғана айтылғанда да со- лай өзгереді: мəселен, құлаш деген сөз алтыға жалғанғанда, басындағы қ өзгеріп, ғ болып айтылады, – алты ғұлаш бо- лады. Мұндайда сөздің шетіндегі қ, к – ке əсер беретүн: оған қосылып айтылатұн жалғау, жұрнақ емес, бөлек сөз, сондықтан біздің жазу ережелеріміз ондай сыбайлас сөздің ықпалымен болған өзгерісті қаттамайды. Ағ өгіз, алты ғұлаш сықылды сөздердегі айнымалы дыбыстарды да естілуінше жаз демейді, əр сөздің дыбысын жеке күйінде естілген қалыпты жазуға ұйғарады; сондықтан ағ өгіз, алты ғұлаш демейміз, ақ өгіз, алты құлаш деп жазамыз. Қазақ тілінде басқа түрік тілдерінен артықша ымыра бар, қазақша сөздің дыбыстары бірі мен бірі ымыраласып жалғанады. Бізде қ, к –тердің айнымалы болып отырғаны сол ымырадан. Қазақ тілінде екі дауысты дыбыстың орта- сында айтылатұн қ, к-тердің көбі-ақ, сол ымыраға бағынып, өзгеріп кеткен. Ондай сөздердің өзгермей қалғандары да аз емес. Əке, бақа, бақан сықылды сөздерде көп, бірақ аға, жаға сықылды сөздеріміз де беріде өзгерген. Қырым татарының ертегі-əңгімелерінде аға деген сөз ақ делінеді, мұндағы ноғайлар, жағаны иақа дейді. Бұл сөздердегі қ-тардың ғ бо- лып өзгеруі қазақ тілінің ымырасынан болуға керек. Жазу ережелері дұрыс болса, тілдің өзгеше қасиетін жасырмай, көрсетіб отырады. Біздің жазу ережелерімізді бұл жағынан тексергенде, мінсіз деуге де болады: жазу дыбыс жүйесінше болған соң, тілдің өзіне меншікті қасиеттері айқын көрініп отырады. Айнымалы қ мен к-тің ережесі оп-оңай: сыбайлас тұрған бөлек сөздердің жалғас дыбысы мен ымыраласып өзгергенде ғана болмаса, жалғау, жұрнақтар қосылып өзгергенде, қ, жүктеу/скачать 3,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|