Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТАТЫ³...
- Тауы жығылды [шағылды, қайтты].
- ТАУЫҚКҮРЕС з а т.
- ТАҺАРАТСЫЗ
- ТАШНАУ
- ТАЯҚ: Таяқ жұтқан адамдай.
- Таяқ ұстап қалу.
- ТƏБЕТСІЗДІК
- ТƏБІЛ
- ТƏЖІ...
- ТƏЖІТЫРНА з а т.
- ТƏЙТІКТЕ...
- ТƏЙТІКТЕНУ
- ТƏККƏППАРЛЫ
- ТƏКІЛЕ
- ТƏКІРЛЕУ
ТАСЫРҚАҒЫШ с ы н. Тұяғы тозған, тасырқай беретін. Мұнда өскен жылқы атаулы алыс жолға, шөл мен суыққа шыдамайды. Т а с ы р қ а ғ ы ш келеді (Т.Зəкенұлы, Мəңгітас, 206). ТАСЫРҚОЙ с ы н. Адыраңдап қалған, адыраңбай. – Ақылды жігіт бола ма де- сем, сен де т а с ы р қ о й болайын деп пе едің? – деді Қалиса кейіп (С.Мұқанов, Мөлдір., 231). ТАСЫРҚОЙЛЫҚ з а т. Тасыраң- дағыштық, тасыраң-тасыраң еткіштік. – Ондай пайдасыз т а с ы р қ о й л ы қ- т ы ң керегі жоқ, - деді Ақтай (С.Мұқанов, Мөлдір., 511). ТАТ з а т. Дəнді дақылдарға зиянын тигізетін саңырау-құлақ; қарақас. Дəнді дақылдар қастауыш, қаракүйе, т а т ауру- ларына шалдығады (Ботаника, 28).
артынша гүр ете қалған трактордың даусы естілді (Соц. Қаз., 06.02.1974, 1).
Қойтас аймағында мотор жүрегін соқтырып, қырманды қыздырып, шаруашылықты өршітіп жатқан жұрттың бірі орыс, қазақ, т а т а р , бірі белорус, ингуш, чечен, болгар, тіпті сыған да жүр осылардың арасында (Ғ.Сланов, Домбыра күйі., 157). Дүние жүзіндегі т а т а р л а р д ы ң жалпы саны 8 млн. шамасында (ҚҰЭ, 8, 268). 2002 жылғы санақ бойынша Ресейде 5,6 млн. оның ішінде Татарстанда 1,9 млн-нан астам т а
тілі – т а т а р т і л і н д е жəне қазақ, орыс тілдерінде сөйлейді (Соц. Қаз., 15.06.1989).
тобының қыпшақ-бұлғар бұтағына жатады (ҚҰЭ, 8, 270).
қазақшалау, бастарындағы төбетейлеріне қарасаң, жартылай т а т а р ш а л а у де- уге де болатын екі жас мұғалім келіп кірді (Ғ.Мүсірепов, Жат қолында., 194).
Қалидың қасынан табыла береді (Ə.Тарази, Қиян соқпақ, 199).
солтүстік облыстарда «т а т у м ы с ы ң- а р а з б ы с ы ң» деп аталынады (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 7). Қимыл-əрекет ойында- рына жататындар: ақсүйек, ақшамшық, шыт тастау, көрші-көрші («т а т у м ы с ы ң-а р а з б ы с ы ң»), қызбөрі, қасқұлақ, айдап сал, инемді тап, қарамырза т.б. (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 70).
болар қиқаңдап, Қас татының жаманы Қаракеш болар сипаңдап (Майлықожа: Бес ғас. жырл., 2, 37). Шапамнан ғұмырында қамшы жеп көрмеген т а т ы атты сауы- рына тартып-тартып жібердім (О.Бөкеев, Үркер, 54).
сойқан дүниенің итше ырылдасқан үзірі жоқ т а т ы тірлігіне сен кінəлі емессің (О.Бөкеев, Үркер, 69). ТАТЫ³... Анда барған соң іле-шала шелекке су құйып, қымызды ішіне салып қой, т а т ы п кетпесін (С.Лəмбеков, Əке жолы, 64) ТАТЫМСЫЗДЫҚ... Содан кейін баланы зеріктіретін суреттемпаздықтан, тəптіштеп ұсақ-түйек т а т ы м с ы з д ы қ
əдеб., 01.09.1978, 2). ТАТЫРАЛЫ с ы н. Татыра өскен, татырасы мол. Арқаның бетегелі беліне, тобылғылы төбесіне, т а т ы р а л ы тау- ына шықсаң, оның шалғынды бауырында ақтылы қойды алдына салған жігерлі жа- старды көресің (Еңбек туы, 03.08.1966).
ды, Бұйырғын, жаманқұлақ, қара шалғын, Көк жусан, шағыр жусан, раушанды (Қаз. əдеб., 29.11.1974, 4). Т а т ы р а н д ы далаға шығатын шаушымылдықтың дəмі қандай? (Қаз. əдеб., 24.09.1976, 2). 556 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ТАТЫРАҢБАЙ с ы н. с ө й л. Татыраң- даған, оғаш. Мына т а т ы р а ң б а й тағы түрлеріңмен ұлықты шошытасыңдар. Қайт! (Ш.Мұртазаев, Қызыл жебе, 173).
құмда ыдырай көшіп, киікше босып жүрген көшпелі елдің қуанышы мен қайғысын кеудесіне сыйғызыпты (С.Талжанов, Ұлдай кегі, 132).
болсын Ақ т а т ы р л ы Бетпақ жер, Көлдер орнап, құстар қонсын Аңызағын басссын шөл! (Д.Əбілев, Таң. өлең., 50). Т а т ы р л ы далада осы күні май табанның шаңы сұйылған (Қаз. əдеб., 26.12.1975, 3). ТАТЫС Тат етістігінен жасалған ортақ етіс. Тақырда асықты бір атысқансың, Тебісіп төсекте бір жатысқансың. Күлшені күлге піскен бөлісіп жеп, Адал дəм қолдан бірге т а т ы с қ а н с ы ң (Ə.Оңалбаев, Таң алдында, 44).
бері аунап түсті. Сілкініп-сілкініп алды. Т а т ы л а р ш а жер иіскелемей басын қаздита ұстап, қырға желіп кетті (О.Бөкеев, Үркер, 79).
10.06.1972, 2). Тау дерті. с ө й л. Биіктік ауруы. Көш көсемі Зəйіп Тəйші дауа қонбас « т а у » д е р т і н е шалдығыпты (Егем. Қазақст., 15.10.1996, 4). Тау мысығы. з о о л. Таулы жерді мекендейтін жабайы мысық. Онда т а у м ы с ы ғ ы н өсіруге де болады екен. Дау- сына қарап, ондай мысықты жергілікті ел «маңқылдақ» деп кеткен (Ж.Жұмақанов, Замана., 14). Тау пісте. б о т. Тау беткейлерінде өсетін, биіктігі 2-2.5 м-дей, пісте беретін бұта (ағаш). Т а у п і с т е сырт қарағанда долана ағашына өте ұқсас. Бұтақтары қисық-қисық келеді. Ал жапырағы алма ағашының жапырағына ұқсас (Қаз. пионері, 05.06.1971, 3). Т а у п і с т е апрель ай- ында гүлдеп, август айында жеміс береді (Бұл да).
мен адамым өліп, құзым құлап, т а у ы м ж ы ғ ы л ы п келіп тұрған жоқпын ба?! (Ш.Мұртазаев, Қызыл жебе, 180). Жас жігіт ғашық, бірақ қыздан т а у ы қ а й т
жас, 12.04.1977, 4). ТАУДҮПІЛДЕК з а т. з о о л. Биік тау- дың беткейлерінде мекендейтін құс. Ол өзен-көлдердің, тайыз шалшық сулардың жағаларында жүреді. Оның тұмсығы мен аяғы ұзындау келеді. Т а у д ү п і л д е г і жыл маусымдарына байланысты таудың əртүрлі биіктігіне ауысып отырады (Жетісу, 30.12.1971, 4). ТАУСЫЛ ... 2. а у ы с. Азу, азғындау, төмендеу. Сауық қартайған сайын тұғырдан түскен қыран тəрізді, күннен- күнге өзінен-өзі т а у с ы л ы п бара жатқан (І.Есенберлин, Алтын орда, 1, 159). ТАУСЫНШАҚ ... 2. а у ы с. Қалдық. Сайып келгенде, əменгерлікпен жеңге алу да, балдыз алу да алғашқы қауымдық қоғамға тəн көне некелік қатынастың т а у с ы н ш а ғ ы екені даусыз (Х.Арғынбаев, Қаз. халқы., 182). Алғашқы қар еріп кеткен, ойдым-ойдым т а у с ы н ш а қ т а р ы қалған (Балдырған, 1971, №6, 21). ТАУТАЙЛАҚ з а т. Мойны ұзын, жа- байы аң; жираф. Есенғұлдың Есені Т а у т а й л а қ п е н алысқан, Жезтырнаққа жабысқан (Ел аузы., 164). ТАУТАН... Аланының исімен іздеп кел- ген т а у т а н сол ауылды жағалап бірер күн жүреді (Қазыбек бек, Түп-тұқияннан., 40). Ол заманда аланын ерткен т а у т а н таудан етекке дейін түсетін мезгілдері бо- лады екен (Өркен, 13.09.1990, 6). ТАУФИХСЫЗДЫҚ з а т. Тауфихсыз болғандық, қанағатсыздық. Халық мұны əлдеқалай ұмытып кетсе, т а у ф и х с ы з д ы қ болар еді, ұмытпайды, сірə (Ш.Мұртазаев, Жұлдыз көпір, 236). ТАУША з а т. Бір нəрсе қою үшін арнайы жасалған текшелік. – Т а у ш а дегеніңіз полка ғой? – Полка (Қаз. əдеб., 17.02.1989, 8).
Сол бір шаш етектен боп түскен қары қалың қысты жұрт т а у ы қ ж ы л ы болған ерекше уақиға десіп жүр (Жыл он екі ай, 1978, 134). 557 Байынқол Қалиев ТАУЫҚКҮРЕС з а т. э т н. Екі адамның біреуінің сол аяғы мен оң қолын, екіншісінің оң аяғы мен сол қолын бүгіп байлап, күрестіру. Қайсысы алдымен жығылса, сол ұтылады (Ойын сауық, 218). ТАУЫҚСОҚЫР с ы н. Кеш түссе болды көрмейтін (кемістік). Т а у ы қ с о қ ы р ат қараңғыда табан жолын көрмейді, жолдың жайлы-жайсызын аңғармайды (Ата салты., 83).
сыз емес тəрізді нағыз т а у ы қ т а м а қ, құсұйқының өзі болса керек (Ж.Өмірбеков, Қызыл су, 35). ТАУЫҚША ү с т. Тауық құсап, тауық тəрізді. Көйлегінің етегін кең етіп жайып тастап, кемпірдің жұмыртқа басқан т а у ы қ ш а жарбая отыруы тегін отырыс емес екен (Б.Соқпақбаев, Таңд., 353). Емпірттіктер ұзын орындыққа жайғасып,
Жиһанкез., 172). Оқушылар қарақұс көрген т а у ы қ т а р ш а абыр-дүбір шуылдап қалды (Д.Рамаданов, Тастүлек., 34). ТАУЫҚШЫЛАП ү с т. Тауық құсап, тауық тəрізденіп. Оңтүстікте т а у ы қ ш ы л а п «тары дау» боп, «Өзгенің аты озып кеп, жарыды-ау деп...» (Е.Дүйсенбай, Бозала таң, 260).
халқы Бөрі, Бүркіт, Жылан, Көгершін, Қоян, Құзғын, Сілеусін, Т а у ы с, Тырна т.б. деген сияқты жұлдыздарды да білген жəне оларға ат қойған (С.Сəрсенова, Қаз. тілі. астрон., 78). ТАҺАРАТСЫЗ с ы н. а р. Дəретсіз. – Нұрымның кең зал үйінде т а һ а р а т с ы з бір жан отырмасын, – деді (С.Торайғыров, Таңд. шығ., 266). ТАШНАУ з а т. с ө й л. Таснау. Оның (Отрардағы үйдің) іргесінен тандырдың, т а ш н а у д ы ң, зат қоймасының қал- дықтары аршылды (ҚСЭ, 8, 62). ТАЭКВОНДО... Қазақ даласына, өзінің атамекеніне Мұстафа Өзтүрік т а э к в о н д о атты жаңа спорт түрін, өнерін алып келді (Қ.Олжай. Қанат байла., 149). ТАЯ е т. к ə с і б. Қайықты сырықпен (таяқпен) қозғау, жылжыту.- Рене, қайықты мен т а я й ы н! – деді ол. ТАЯЗЫ е т. с ө й л. Саяз тарту, таяз- дау. Алға жылжыған сайын өзен тарыла берді, т а я з ы берді (М.Мағауин, Аласа- пыран, 252).
мызғымай отыра берді (І.Есенберлин, Шығ. жин., 1, 108).
ойыны 10-15 баланың қатысуымен қарлы жерде өтеді (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 63). Əсіресе халқымыздың тарихымен та- мырлас ақсүйек, т а я қ ж ү г і р т у, сақина салу, қарагие, бестас секілді ойындардың тарайтынын ойлаудың өзі мол қуаныш (Лен. жас, 21.11.1985, 4). Таяқ ұстап қалу. Жұт жылдары малы жаппай қырылып, қалуы д.м. ТАЯНЫШ... Ендеше киіз үйдің сүйегі дегенде шаңырақ, кереге, уық, сықырлауық, маңдайша, табалдырық, т а я н ы ш деп аталатын бөлшек-құралдарына баса көңіл бөлген абзал (Лен. жас, 23.11.1972, 3).
мен Еламанның ескек, т а я у ы н өз қайықтарына салып алды (Ə.Нұрпейісов, Қан мен тер, 458). Кез келген үйдің маңында теңкиген қайық, алты құлаш ау, төрт құлаш
Сендер тек қағаз жазуды ғана біледі десек, таяу т а я у д ы да біледі екенсіңдер ғой! – деді Қаракең (С.Хайдаров, Теңіз самалы, 20). Ау қарайтын қайықты т а я у д ы ң да мəні бар екенін білдіргендей (Қаз. əдеб., 09.02.1973, 1).
аурудың белгісі деп есептелінбейді. ТƏБИП з а т. к ө н е. Емші, дəрігер. Пат- ша балгерлердің жиды бəрін, жиып алып айтады ішкі зарын. Қожа, молда, т ə б и п
дүние малын (Бабалар., 1, 36). Бірнеше заманнан соң Саломон т ə б и п өзін үлкен дəрігермін деп жүрді (Дала уалаяты, 1994, 515).
Енді есіме түсті. «Вермуд», «Талас» деген 558 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ішімдіктер сендерге т ə б и я емес пе еді? (Ана тілі, 10.04.1997, 7).
жырлары, 282). ТƏБІТ з а т. к ө н е. Мешіт ішіндегі үлкен бөлме, зал. Əмір-Темір зəулім мешіттің көркіне, сырттағы өрнек, іштегі сырлары- на риза болып қалды. Бір т ə б і т і н д е
шипа суынан өзі де ішті (І.Есенберлин, Шығ. жин., 9, 352).
арыс, күбшек, шабақ, мұрындық, қамыт, құлақбау, қамытбау, шұжық – шəкірттеріне осылардың бəріне орысша атаулар тауып келуін тапсырды (Ж.Молдағалиев, Алғ. қоңырау, 132). ТƏЖІ... Рыскелді ақсақалдың аяғына «т ə ж і» деген жаман жара шығып, оны халық емшілері емдеп жазған (Жетісу, 29.05.2001, 5). ТƏЖІТОРҒАЙ з а т. з о о л. Төбесі шошақтау келген кішкентай торғай. Торғай тұқымдастарынан біздің елімізде мекендейтін түрлерінің ең ірісі – қарға, ең кішісі – т ə ж і т о р ғ а й. Мұның салмағы бар-жоғы 4-5 гр-дай ғана (Қазақст. əйелдері, 1983, №12, 26). ТƏЖІТЫРНА з а т. з о о л. Тырнаның бір түрі. Басында əдемі, сəнді тəжі бар. Осы «т ə ж і т ы р н а» деп жүрген құсымыз қарқара емес пе екен (Ақиқат, 05.03.1991, 10).
əншілерін жинап, қазақша, орысша, қырғызша, өзбекше, украинша, т ə ж і
айттық (Қаз. əдеб., 11.04.1975, 2). ТƏЙЖІ з а т. т а р. Жоңғар хандығындағы қонтайшыдан кейінгі лауазым иесі (Баба- лар., 27, 339). Белгілі бір аймаққа иелік ететін зайсандар т ə й ж і г е бағынса, ұлыс тəйжілері қонтайшының дəргейіне бас ұрады (Қ.Жұмаділов, Дарабоз, 2, 63). Шалдың ердің аяғын, Ездің тартып табағын. Үкірдай, т ə й ж і, бейсі, гүң, Бəріңнің бір сабағың (А.Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 343). Мына сəлемді т ə й ж і бар, ғұң бар, төрт қара көз түгел отырып көрсін (М.Разданұлы, Алтай., 264).
Арқалықты тауып берсе, Ауылға сүйінші деп шауып келсе. Он жамбы, т ə й ж і л і к тақ сыйлық алар, Өзінің төресіне жұртым сенсе» (Бабалар., 27, 52). Алтайдың би- төрелері Сүгірбайдың ендігі бірден-бір мұрагері Дəлелхан болатынына кепілдіктен өтіп, оған т ə й ж і л і к мансап алып берді (М.Разданұлы, Алтай., 245).
де, далаға шығып, басым ауған жаққа т ə й т і к т е п кете бардым (Ə.Асқаров, Таңд., 333). ТƏЙТІКТЕН е т. Жеңілтектену; жын- дану, аласұру. Қоштасу кешінде балауса қыздар мен кекіл шашын қайырған бозба- лалар зікір салғандай, т ə й т і к т е н і п би биледі (Лен. жас, 20.09.1976, 2). ТƏЙТІКТЕНУ Тəйтіктен етістігінің қимыл атауы. ТƏЙТІКТІК... Жымия қарасының өзінен т ə й т і к т і к т е н гөрі тентектік, өзіне-өзі бек сенген сергектік танылады (К.Сегізбаев, Біз қалада., 324). ТƏКИЯ з а т. д і н и. Қажыға барған адамның сатып алған немесе өз қаржысына салдырған үйі. Меккеге барушылар сатып алған немесе арнайы тұрғызылған үй. Меккеден т а к и я н ы алды сатып, Қазақ ел-керей қауым тұрсын жатып. Байтолла мен Раузаны Зиарат қып, Келеді барған сайын нұрға батып (А. Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 160). ТƏККƏППАРЛЫ с ы н. Тəккəппар, тəккəппарлығы мол (кісі). Т Ə К К Ə П П А РЛ Ы Л Ы Қ з а т. Тəккəппарлығы молдық, менменділік, паңдық. Ал ол келімсектердің қорлауы мен т ə к к ə п п а р л ы л ы ғ ы н а үнділіктер өшпенділікпен жауап берді (Ə.Əлімжанов, Отырардан, 181).
≈ Енді əуре бола бермей т ə к і л е й салмайсың ба?!
төбесі қаратал сүмбілінен жонылып, т ə к і л е н і п жабылған ерсілі-қарсылы үш 559 Байынқол Қалиев бөлмелі қоңыр үйдің іші дабырласқан думанға толды (Е.Тұрысов, Құралай., 9).
шалған сақалын тұтамдап отырып, Бай- ғұл шал басын шайқап, «қамдану» деген сөзді əлденеше т ə к і р л е д і (Б.Майлин, Таңд., 363).
Өткен жылы ашылған ислам институтында əзірге 30 т ə л ə б а тағлым алуда (Алм. ақшамы, 27.02.1991, 3). ТƏЛЕЙЛІ с ы н. Тəлейі бар, бақ-тəлейі мол. Кейбір сыншылар баланың құлағы үлкен, əрі қалқиған болса – бақ, т ə л е й л і, домбырашы болады деген сияқты мінездемелер берген (А.Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 1, 28).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|