Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
КӨБІКТЕНДІР Көбіктен етістігі- нен жасалған өзгелік етіс. Суды ақ к ө б і к т е н д і р е аяқ-қолын шалпылдатып алды (Қ. Омарұлы, Əке, 179). КӨБІКТЕНДІРГІШ з а т. Суға көбік беретін, көбіктендіретін химиялық қоспа (Бекітіл. термин., 44). К Ө Б І К Т Е Н Д І РУ К ө б і к т е н д і р етістігінің қимыл атауы. КӨБІКТЕНУ Көбіктен етістігінің қимыл атауы. КӨБІКТЕТ Көбікте етістігінен жасалған өзгелік етіс (Х. Əдібаев, Таңбалы адам, 123). КӨБІКТЕТУ Көбіктет етістігінің қимыл атауы. КӨБІКТІЛЕУ с ы н. а у ы с. Бос сөзі көптеу, мəнсіздеу. Өлең маған көпірмелеу, к ө б і к т і л е у көрінді (М. Əлімбаев, Көңіл күнд., 93). КӨБІКШЫНЫ з а т. Ұсақталған шы- нының пісіп жабысуы барысында алын- ған материал (Терминол. анықт., 6, 199). КӨГАЙЫЛ с ы н. Долы, бетпақ, көкбет. КӨГАЙЫЛДАН е т. Долыл ану, көкбеттену, бетпақтану. Ол шалдың келіні қиын, к ө г а й ы л д а н ы п тұрған бірдеңе, бір аяқ асын бергенше берекеңді бес тиын қылады (Ə. Тарази, Тасжар- ған, 157).
нография., 3, 152). КӨГАЛДАНДЫРЫЛУ Көгалдан- дырыл етістігінің қимыл атауы. Бұл қойманың суымен совхоз орталығы да к ө г а л д а н д ы р ы л у үстінде (Оңт. Қазақст., 30. 11. 19972, 3). КӨГАШТАУ Көгашта етістігінің қимыл атауы. КӨГЕН: Көген майлау. э т н. Алғаш көген тартылғанда көгенге май жағып, «төлдерің мол болсын» деген тілекпен жасалатын ғұрыптық шара. Көшпелі ортада к ө г е н м а й л а у д ы кез келген адам емес, ақ жаулықты аналар істеген (Қаз. этнография., 3, 154). Көген толсын! «Қозы көбейсін» деген тілек. Қозы көгендеп жатса, «к ө г е н т о л с ы н» деу керек (А. Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 2, 39). КӨГЕНДЕЛУ Көгендел етістігінің қимыл атауы. КӨГЕНДЕСУ Көгендес етістігінің қимыл атауы. КӨГЕНСАБАҚ з а т. б о т. Өсімдіктің жерге төселіп өскен бунақ-бунақ сабағы. Қарлығанды к ө г е н с а б а ғ ы н жəне қалемшелерін егіп-өсіріп көбейтуге болады (Қазақст. ауыл шаруаш., 1968, №11, 41). Жерде жататын сабақтарды к ө г е н с а б а
өсімдікті жылантамыр дейтін себебі, өсімдіктің өскендегі түрі к ө г е н т а м ы р-
ұқсағандықтан шыққан (Ертіс, 10. 10. 1964, 4).
272 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі КӨГЕНТАРТЫС з а т. э т н. Ойын- шылар екі топқа бөлініп, арасы жарты метрден түйілген арқанның түйілген жерлерінен ұстап, тартысып ойнау. К ө г е н т а р т ы с ойыны бойынша ойын- шылар екі командаға бөлініп ойнайды. Ол адамдарды бірлесіп күш жұмсауға үйретеді (Ө. Жолымбетов, Айгөлек, 89). КӨГЕНТОЙ з а т. э т н. Қой қоздап бітіп, қозыларды көгендер алдында өткізілетін кішігірім той-томалақ. Көгенге қатысты ырым-тиымдардан басқа дəстүрлі ғұрыптар да жетерлік. Соның бірі – к ө г е н т о
ауқаты жақсы, малды адамдар к ө г е н т о й кезінде өздеріне қолғабыс жасаған кісілердің балаларына қозы-лақ береді (А. Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 3, 120). К ө
мен қазықтарға ақ жағып, бата-ырым жа- сайды (Бұл да, 5, 44).
сында алатын орны ерекше, яғни ол жиен, жиеншар сияқты ерекше құрметке бөленеді (Қаз. этнография., 3, 155). Жиен, одан жи- еншар, одан к ө г е н ш а р, одан дегеншар, одан жүрежат, одан туған бала туажат деп аталады (С. Кенжеахметов: Ана тілі, 25. 02. 2010, 3). КӨГЕРЕҢДЕ е т. а у ы с. Көгеріп-сазару, ашулану, ыза болу. Раушан апай əуелі к ө г е р е ң д е д і, содан соң қызараңдады: елден бəрібір жасыра алмайтынын білді (Ж. Қорғасбек, Жынды қайың, 132).
білмейтін бақырауық Зиба шай үстінде етегіне сүрінген күйгелектіктен аулақ аса бір сабырлы кеңдік танытты (Ə. Сараев, Тосқауыл, 240).
Қазақ халқы Бөрі (Воли), Бүркіт (Орел), Жылан (Змея), К ө г е р ш і н (Голубь), Қоян (Заяц), Құзғын (Ворон), Сілеусін (Рысь), Тауыс (Павлин), Тырна (Журавль) т.б. деген сияқты жұлдыздарды да білген жəне оларға ат қойған (С. Сəрсенова, Қаз. тіл. астрон., 78). КӨГЕРІС: Көгеріс өрнек. э т н. Өсімдік пішінді немесе оның гүлі, жапырағы тұрпаттас өрнек түрі. Күміспен сəндеп, зер термей, Қошқармүйіз төңкермей, Ұласым ою жараспас, К ө г е р і с ө р н е к көмкермей (Қаз. əдеб., 09. 06. 1978, 4). КӨГЕРІСТЕУ с ы н. Көгі көптеу, бау- бақшасы молдау (Ш. Мұртазаев, Қызыл жебе, 12). Ол к ө г е р і с т е у бір беткейге жетті (Оңт. Қазақст., 04. 10. 1972, 3).
з а т. Есектің жас төлі, қо- дығы. Есектің кішкентай баласын к ө д е к, қодық, тақай деп, ал одан үлкенін тайқар, есектің ұрғашысын мада, еркегін əңгі деп атайды (Қаз. этнография., 2, 86). КӨДЕК 2 с ы н. к ө н е. 1. Епсіз, ебедейсіз, икемсіз; олақ. Батыр – аңқау, Ер – к ө д е к (Мақал). 2. а у ы с. Пақыр, сорлы. Иа, Алла, тіл-жағыма бергей медет, Қолдай гөр, Ескелді би, өзің демеп. Ақ сүйек ханзаданың баласы едің, Кембағал үй артына келді к ө д е к (Жеті ғасыр., 2, 20). Келместен неге жылады Мендей пақыр к ө
басқа не дедім?! (Бұл да, 22). КӨДЕКТЕН е т. Ебедейсіздену, икемсіздену (Кир.-рус. сл-рь, 1903). КӨДЕКТЕНУ Көдектен етістігінің қимыл атауы. КӨДЕЛІК з а т. Көде өскен жер. Таяу маңдағы бір к ө д е л і к т е н пыр етіп жалғыз бозторғай ұшты (Қаз. пионері, 29. 07. 1972, 1). КӨЖЕ-КӨПСЕГЕН з а т. Көже, т.б. та- мақтар д.м. Енді к ө ж е-к ө п с е г е н і ң д і ішіп алып, еш нəрсе ойламай, уайым- қайғысыз ұйқыға бас қою ғана қолыңыздан келер (О. Бөкеев, Қайдасың, 187).
273 Байынқол Қалиев ж е к т е т у д і ң ерекшеліктерін айтып өтуді жөн көрдік (Қазақст. ауыл шаруаш.., 1972, №2, 24).
Арон тұқымы, Малға кедей жан едім. К ө ж е қ а т ы қ қой сұрап, Дүйсен деген біреуге Кеше күндіз кеп едім (Сүйінбай: Нар заман., 271).
дер түсінермісіңдер, сірə, оны (Қ. Салғарин, Соқпақ., 117).
көңілін ортайтпай тұрған к ө ж е т о қ т ы қ əпсəтте ғайып болды (Қаз. əдеб., 12. 12. 1986, 10). КӨЗ... 2. Аттың шашасының жоғарғы жағына сіңір мен сүйектің арасына жиналған сары су. «К ө з» екі қалтадан тұрады. Томпайған ісікке үшкір бізді тықсаңыз сары су ағып кетеді (Алматы ақшамы, 13. 11. 1991, 3). Көз аңғалағы. Көз орналасқан бас сүйек шұңқыры. К ө з а ң ғ а л а ғ ы н а н моншақ-моншақ жас төгіліп, төмен қарай сорғалап жатыр (Лен. жас, 19. 05. 1981, 3).
ең жиі кездесетін ауру – к ө з а у р у ы мен өкпе ауруы еді (ҚСЭ, 7, 524).
рен қылдар қадаулана қалды (С. Сматаев, Алғашқы., 49).
қандай жақсы (Б. Дəулетбаев, Парыз, 38). Көз моншақ. Көз тимесін деген ырым- мен кішкентай ақ тастан көз қондырылып жасалған моншақ (Қаз. этнография., 2, 617).
Көз салды. э т н. Жасалған заттарды өрнектеу үшін оған түрлі түсті тастан, меруерттен көз орнатты (Ə. Тəжімұратов, Шебер., 78). Көз тағалады. с ө й л. Көз байлады, сыйқырлады. – Сыған ғой, – деді əлгі кісі ақырын ғана. Алдап сатып тұрған шығар. Бұлар к ө з т а ғ а л а й д ы дейді ғой (Қ.Тоқмырзин, Керзаман, 3, 215). К ө з т о я т т а т т ы . Ра х а т т а н ы п қызыға қарады. Көшеге кеудесінде жаны бар жанның бəрі шығып, генерал- губернатордың сарайына қарай жылжыған шеруге к ө з т о я т т а т ы п тұрды (Қ. Тоқмырзин, Керзаман, 3, 12).
түліктің төресі саналатын жылқы малы жиі ұшырайтын кейбір «тышқаншық», «шеміршек», «құм қата», «к ө з т ү с у» тəрізді ауруларды емдеудің ұлттық əдістеріне көңіл аударайық (Алматы ақшамы, 13. 11. 1991, 3). Жылқының аяғында «к ө з т ү с у», əсіресе, бəйгіге қосатын жүйріктерде жиі ұшырасады (Бұл да). Көз ұшығында. Көз ұшында, алыста. – Жүріп келеміз, – деді Ай-шешек. – Артқы, к ө з ұ ш ы ғ ы н д а ғ ы үйлер де қозғала бастады (М. Мағауин, Аласап., 36). Көз ұясы. а н а т. Көз шұңқыры, көз аңғалағы. Бірақ к ө з ұ я с ы əлі бір қалыпты, үңірейіп, төмен түскен жоқ (М. Мəжитов, Аманғали, 41).
одан арыға ешқайсысының жүрегі дауала- май, дүркіреп кеп, қашып бермесі бар ма? (Ұ.Доспанбетов, Ел есінен, 252). Көзі боталады. Екі көзіне мөлтілдеп жас келді. Бар болғаны жүрегі жылап, к ө з і б о т а л а п, қамығып, айнала- сына құр жалтақтайды (К. Ахметбеков, Қыранқия, 166). Екі к ө з і б о т а л а п, кейпі соншалықты аянышты боп кетті (С.Мұратбеков, Дос ізде., 172).
кезде жаяу əңгімеге көштік (Б. Нұржекеев, Күй толғақ, 45).
ұстап едім,– деді Əбіл к ө з і к ө к ш и і п (Б.Қыдырбекұлы, Маздаған шырақ, 69).
Денесі мол пішілген, к ө з і қ ы с ы қ т а у, селдір мұртты Абыл да келген (Ұ. Доспан- бетов, Шығ., 4, 34). 274 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі Көзін алдады. Байқатпады, білдірмеді, жасырды. Теріс деп таласқансып шын- дасады, Бірі оқып, кейде бірі тыңдасады. Қапыда балалардың к ө з і н а л д а п, Сөйлесіп қабағымен ымдасады (Шəкəрім, Шығ., 355).
Сілкініп жүріп сыға бер. Жолдасың болса тойымсыз К ө з і ң е қ ұ м д ы т ы ғ а бер (Шəкəрім, Шығ., 92). Көзінен бір-бір ұшты. Жоғалды, құрып кетті. Жыртық тон, қырық жамаулы, ескі болды, Тастадық төмен тартқан ішкі жол- ды. Қой еті б і р-б і р ұ ш т ы к ө з і м і з
(Мəшһүр Жүсіп, Шығ., 4, 153). Көзін жастады. Жылады, көзінен жас ақты, еңіреді. Мойнын созып, бөксесін кейін тастап, Ұмтылып, босағаға басын жа- стап. Көзінен аққан жасын көрген жандар Ес қалмай жылайды екен, к ө з і н ж а с т а п (Мəшһүр Жүсіп, Шығ., 4, 107). Көзін көкшитті. Жанын шығарды, азап көрсетті. Осыдан қолымдағы немерем оқуын бітіріп келсін. К ө з і ң д і к ө к ш и т е р м і н! (Р. Отарбаев, Біздің ауыл., 326). Көзінің алды тұмандады. Басы ай- налып, көзі қарауытты. К ө з і н і ң а л д ы т ұ м а н д а н ы п тұр. Жақынды да, алысты да көре алмайды (Ж. Əлмашұлы, Тар дүние, 468).
жанов, Ақ Жайық, 2, 613). Көзінің итімен қарады. Жек көріп, ала көзімен қарады, жақтырмады. Ертеңіне Бөбек таразы басына келгенде Мұқтас оған к ө з і н і ң и т і м е н қ а р а д ы (Ə. Сараев, Тосқауыл, 115). Көзің ағарғыр! [ағарсын]! Көзіңе ақ түсіп, азап көргір д.м. қарғыс. Көзің аққыр! [шыққыр]! Көзіңе бір нəрсе тиіп, ағып түскір д.м. қарғыс. Көзің ашылмасын! Жылаудан арылма, көп жыла д.м. – Тілеуің құрсын, к ө з і ң а ш ы л м а с ы н! (Жұлдыз, 1974, №8, 61). Көзіңе көк шыбын үймелегір! Қиын- шылыққа тап болғыр, азап шеккір д.м. қарғыс. Көзіңе топырақ құйылсын. Өліп қал, жер жастан д.м. қарғыс. Мұның қатын-ба- ласын аң етімен асырайтынын көре алмай- тын, к ө з і н е т о п ы р а қ қ ұ й ы л ғ ы р
тепке келсек, мұғалімдеріміз: «К ө з д е р і ң ө л г е н б а л ы қ т ы ң к ө з і н д е й болып алып, дым оқымайсыңдар» деп ұрсатын (Б. Омарұлы, Қаратерең., 107).
(Жалын, 1974, №1, 57). КӨЗАЙНА з а т. ж а ң а. Лупа. Қара- таудың күнгей-теріскейі лупаны – к ө з а й н а дейді (Қаз. əдеб., 11. 12. 1987, 11). КӨЗƏЙНЕКСІЗ с ы н. Көзəйнегі жоқ, көзəйнек тақпаған. Түн қойнынан шартарапқа жол ашқан, Жиырма бес! Жұлдыздарға толы аспан. Қою шашты, к ө з
жарасқан (Т. Айбергенов, Бір тойым., 56). КӨЗГЕЛДЕКТЕЙ с ы н. Көзгелдек сияқты, кішкентай. Із-түзсіз құрып кет- пей, кəрі теңіздің орнында к ө з г е л д е к т е й екі шалшық қалса да жұбаныш қой (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 86). КӨЗДЕТ е т. ж е р г. Көз салу, қарау (Ж.Нəжімеденов, Ақ шағыл, 30). КӨЗДЕТУ Көздет етістігінің қимыл атауы. КӨЗДЕУ: Көздеу топырақ. Құдық- тың су шығатын жерінің (көзінің) сулы, батпақты топырағы. Əне, құдықтың к ө з д е у т о п ы р а ғ ы шыға бастады. Қазір бітіреді (Ж. Нəжімеденов, Кішкентай, 102). КӨЗДІ: Көзді жүзік. Күміс, алтыннан соғылып, асыл тастан көз қондырып жасалған жүзік (Қаз. этнография., 3, 158). Көзді сырға. Асыл тастан көз орнатылған сырға. К ө з д і с ы р ғ а н ы ң бетіне көбіне маржан, гауһар сияқты асыл тастан көз қондырып жасаған (Қаз. этно- графия., 3, 158). КӨЗДІГУ Көздік етістігінің қимыл атауы. КӨЗДІК е т. ж е р г. Көз тиіп ауыру. «Атың жолда к ө з д і г і п т і ғой» - деп, 275 Байынқол Қалиев үш күн оңаша үйде емдеп жазады (Ана тілі, 23. 01. 1992, 4).
ағаш табағына к ө з д і л е у қып су толты- рып, үстел үстіндегі ондық шамның қасына қойды (Қ. Жұмаділов, Таңғаж., 121). КӨЗЕЙ з а т. к ө н е. Қол астындағы бағынышты елі. Бұл оның Қоқан хандығына қарсы шығып, өзіне қараған алпыс үйлі к ө з е й і н ертіп, Торғай бойындағы қалың қыпшақтарды сағалап жүрген кезі екен (Ел аузынан, 67).
з а т. э т н. Малдың құлағын көзше етіп тесіп салынған ен. Қазақ ара- сында мал құлағына ен салудың мынан- дай түрлері кең тараған: тілік ен, сота ті- лік ен, к ө з е к, жүрекше ен, солақ ен т.б. (А. Сейдімбеков, Күңгір-күңгір., 128).
з а т. ж а ң а. Сырттағы кісіні көру үшін есікке орнатылған кішкене ғана əйнекті тесік (Бекітіл. термин., 44). КӨЗЕЛ 1 з а т. ж е р г. Батыр, ер, мықты. Əншейінде жетпіс жеті атасын санап шықса да қыңқ етпейтін к ө з е л і ң «осы не айтып тұр» дегендей Мешелге бұрылды (Қ.Ысқақов, Қараорман, 148). КӨЗЕЛ 2 з а т. Иленген ешкі терісі (Ж.Қоқанова, Түк жəне тері атау., 12). КӨЗЕМЕ з а т. к ө н е. Садақ оғын ата- тын жер. Өгіздегі арбаларға ұзын сидалар орнатылып, үстінде жақ тартатын к ө з е м е- л е р і, үлкен малта тастарды ататын атқы- лары бар еді (Т. Зəкенұлы, Мəңгітас, 290). КӨЗЕМЕЛ: Көземел ине. Кішірек келген ине. К ө з е м е л и н е н і ң үлкендігіндей шөп жараның аузында ілініп тұр (Қ.Салғарин, Сол бір күндер, 70). Бір иненің өзін мөлшеріне қарай «жуалдыз», «тебен», «сояу», «к ө з е м е л и н е» деп атаған (Аңыз адам, 2011, №19, 15 б.). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|