Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Көзеу темір.
- КӨЗЕУ 3
- КӨЗОЙНАҚТАНУ
- КӨЗСҮЙЕЛ
- КӨЗҰЯ
- КӨЗШЕ 2
- КӨЗІГУ
- КӨЗІКТІРУ
- КӨЙЛЕК: Көйлегімен [көйлекшең] туған бала.
- КӨЙЛЕКШЕҢДЕНУ
- КӨЙІТУ
- Көк асық...
- Көк көздеу.
- К ө к қ а р ы н б о л д ы .
- Көк қожасы [көк тəңірісі].
- Көк найза [сүңгі, семсер]
- Көк шешек келгір.
- КӨКБАЛАҚ: Көкбалақ болды.
- КӨКБАС 1 ...
- КӨКБЕТТЕНУ
- КӨКБҰЙРА
- КӨКДƏРІ
- КӨКЕЗУЛЕНУ
- КӨКЕЗУЛЕСУ
КӨЗЕУ 1 е т. Шаңырақтағы уықтың сүйір ұшы кіретін тесікті күйдіруді көзеу деп атайды (Ə. Тəжімұратов, Шебер., 27). Көзеу темір. Шаңырақты күйдіріп тесетін төрт қырлы темір (Ə.Тəжімұратов, Шебер., 27). КӨЗЕУ 2 з а т. Өрмек жіптерін жоға- ры көтеріп тұратын құрылғы. Алмасаң тауып түзігін, Бота тірсек бос белбеу, Одан туған баласы, Өзің жөндеп салмасаң, Өрмегінің к ө з е у і н (Ө. Ақжолұлы, Үриятнама, 59).
Көзе етістігінің қимыл атауы. КӨЗЕШІЛІК з а т. Көзе жасауды кəсіп етушілік, көзе жасаушылық. Мəселен, европалықтар алғаш келгенде Полинезия тұрғындары металл балқытудың, к ө з е ш
тың, садақ пен жебенің не екенін білмеген (А. Сейдімбеков, Күңгір-күңгір., 108).
қызарып, үсті күлбіреп тұрады (Қаз. этно- графия., 3, 158).
да жатты (З. Ақышев, Ақбел асуы, 136). Əлбетте, жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар шығатынын білетін к ө з қ а р а қ т ы қауым Жұмабай шығармаларының бəрін төрт аяғын тең басқан жорға демейді (Қаз. əдеб., 04. 04. 1975, 3).
дай к ө з қ а р а қ т ы л ы қ п е н, осындай өнермен қалайша суытаяқ болдыңыз? – деп сұрады (Т. Əлімқұлов, Сырлы наз, 116). КӨЗҚАРЫҚ з а т. Күнге шағылысып, көзді қарықтырмас үшін тартып алған көз қап. Жолаушы атының басын Биқажының шөп шарбағына əкеліп тіреді. Көзіне қара киізден к ө з қ а р ы қ тартып алған (М.Разданұлы, Алтай., 263). КӨЗҚАШТЫ с ы н. Көз тоқтататын жері жоқ, сүреңсіз, жұтаң. Бағанағы жұтаңдау болса да к ө з қ а ш т ы етпейтін айнала ептеп қорқыныш ұялатты (О.Бөкеев, Өз отыңды., 109). КӨЗҚҰЙРЫҚ з а т. а н а т. Екі көздің сыртындағы сызықша. Жирен шашты сары жігіттің к ө з қ ұ й р ы ғ ы н д а көмескі күлкі ізі білінді (О. Сəрсенбай, Шеңбер, 24).
Мотоцикл сатып алу менің к ө з қ ұ р - т ы м а айналды (Оңт. Қазақст., 12. 09. 1998, 4). КӨЗМЕРГЕН з а т. Көзбен көздеп ататын мерген. Сұлбасы көрінген шақта қағып түсіретін к ө з м е р г е н емес, тас қараңғы түнекте құтқармайтын қолмерген екен (Асқар Алтай, Қызыл бөлтірік, 27). 276 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі КӨЗМОНШАҚ з а т. Балаларға тіл-көз тимесін деп, баскиіміне, киімнің омырау- ына тағатын көзі бар моншақ. Зергерлер к ө з м о н ш а қ жасау үшін əрбір моншақ- қа кішкентай ақ бүршік бекітеді (Қаз. этно- графия., 3, 163).
қозғалады (Ө. Қырғызбаев, Қырда., 206). КӨЗОЙЫҚ з а т. а н а т. Көздің ойығы, аң- ғалағы. Қос жанар к ө з о й ы қ қ а батып, те- реңнен жылтырағанмен, əрнеге мəн бере үңі- летін болыпты (К.Сегізбаев, Біз қалада., 117).
сəл ғана жібіген терезе шынылары қайтадан тұтасып, аз-кем босаған дала үстінің қары шымырлана түсті (Жалын, 1972, №2, 33). КӨЗОЙНАҚТАНУ Көзойнақтан етістігінің қимыл атауы. КӨЗОМАҚА с ы н. ж е р г. Көзге қарамай, алды-артын бақпай. Бұлардың ісі де солай. Артқа қарап алып, алға ұмтылады. К ө з о м а қ а жаппай шабыстың бір мəтқапылға соқтырарын жақсы біледі (Жалын, 1969, №4, 99).
Үскірік желден бой жасырып бас сұғып ем, қапелімде мен үшін к ө з с ү й е л і м е айналған ақбас хризантемалардың бағасын сұрадым (С. Ордашева, Кек жуған, 21).
əйнектелген к ө з т е с і к т е н сығалаған (М. Сқақбаев, Ұят тур., 73).
баратындығына сенімді, сол үшін көңілі күпті, əйтпесе ешқашан к ө з т ү р т
(М.Құмарбекұлы, Жер иесі, 188). КӨЗҰЯ з а т. а н а т. ж а ң а. Көз аңға- лағы (Медиц. термин., 8). КӨЗШЕ 1 з а т. Үйде тұрып сыртқа қарайтын, есіктегі əйнекті тесік; көзте- сік. Аяғымды шалт басып, есікке бардым. К ө з ш е с і н е н сығаладым. Екі кісі тұр (С.Оспанов, Сопы., 286). КӨЗШЕ 2 з а т. б о т. Өсімдік сабағындағы немесе картоп түйнегіндегі келешек өскін өсетін ойықшасы. Картоптың түйнегіне зер салып қарасаңдар, оның бүршіктерін көресіңдер. Олар 2-3 тен түйнектегі ерекше ойықтарға – к ө з ш е л е р г е орналасқан (Ботаника, 5-6 кл., 121). Қарт жүзімші өнім салатын к ө з ш е л е р д і жүзім сабағының жоғары жағынан көбірек қалдыруға тыры- сады (Қаз. ауыл шаруаш., 1961, №5, 20). КӨЗІГУ Көзік етістігінің қимыл ата- уы. КӨЗІК е т. с ө й л. Көз тию. Назары аштың сұғынан сақта, Сұқ көздінің оғынан сақта. Қара тілдіден – тілденгеннен сақта, Қалды көздіден – к ө з і к к е н н е н сақта (Ж. Ахмади, Айтұмар, 123).
бірге жүреді ғой? ... Жолшыбай к ө з і к т і р і п, үйір етіп жібер, – деді Тұрсынбай (Ғ. Мүсірепов, Оянған өлке, 410). КӨЗІКТІРУ Көзіктір етістігінің қимыл атауы. КӨЗІР з а т. ж е р г. Қылмысты адамның қолына салатын кісен. Күренің алып келді түрмесіне, Қандала, шыдамадық бүргесіне. Қолда к ө з і р, аяқта кісен болса, Жігіттер қоймайды екен кірмесіңе (Бабалар., 27, 204). Ол қолына салған к ө з і р д і бұрап сындырып, екі күзетшіні өлтіріп, түрмеден қашып шығады (Халифа Алтай, Алтайдан., 13). Сарт-сұрт еткен айдауыл басын изеп шығып кетті де, іле қайта кіріп, тұтқынның қолына к ө з і р салды (Т. Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 224).
Қазекең мұндай «к ө й л е г і м е н т у ғ а н» б а л а л а р д ы да сыртқа теппейді (Қ.Жұмаділов, Дарабоз, 1, 404). Көйлек тігер. Қыз д.м. Батиха, к ө й л е к т і г е р і ң і з д і ң бауы берік болсын деп жатыр. Кіндік апа атанған Қамила сəбиді орап, қымтаумен жүр (Комм-к еңбек, 26. 06. 1969). КӨЙЛЕКШЕҢДЕН е т. Көйлектен басқа киімдерін шешу, көйлекпен ғана жүру. Жадағайлау бір жеріне келіп, к ө й л е к ш е ң д е н і п, білегін түрініп, жуынды (Ж. Аймауытов, Шығ., 182). КӨЙЛЕКШЕҢДЕНУ Көйлекшеңден етістігінің қимыл атауы. КӨЙІН з а т. Будандастыру арқылы бір өркешті аруанадан тараған түйе тұқымы. 277 Байынқол Қалиев Ақта етілмеген жөңбай, к ө й і н сияқты т.б. будан нар буралардың бірінен туылған (Ə. Жақыпов, Түйе., 79). Жалпы бір өркешті аруанадан будан арқылы інген, үлек, нар- мая, кердері, к ө й і н, қылмақ, балқоспақ, мырзақоспақ, қоспақ секілді алуан-алуан түйелер тарайтынын екі қазақтың бірі білуге тиіс (Қаз. əдеб., 25. 11. 1988, 1).
жас батырларға арналған орданың рəсімді сыйлығы – болат дулыға, к ө к кіреуке сауыт, наркескен қайқы қылыштарын тапсырған (Е. Тұрысов, Темірлан, 153).
ның баласы к ө к а л м а н ы кірш еткізген- де, ілгеріде қыр қазағының қауын деп асқабақ үзіп жегені жайында осы елге тараған бір анекдот қара торы қыздың ау- зына түсті (Т. Əлімқұлов, Туған ауыл, 77). Көк асық... Мына бір қоңыр өгіз – к ө к а с ы қ кəрі өгіз еді бейшара, өте сылбыр тартады (З. Иманбаев, Қос қайың, 382). Көк даңғыл. ж е р г. Өтпежел (сквозняк). Терезенің əйнектері, есіктің жақтаулары бүтін бе? К ө к д а ң ғ ы л соғып ауырып қалып жүрмей ме? (Ə. Тарази, Тасжарған, 100). Көк егіс [егін]. Арпа, бидайдан басқа егістер (тары, күріш, жүгері дақылдарының жалпылама атауы). Ол Шу бойынан тоған қаздырып, су жайып, ақ егіс, к ө к е г і с ектіртіп, төрт түлік мал айдаған (А. Жұмашев, Қалдаяқ ұста., 3). Бұл колхоз бойынша ақ егіс бар, к ө к е г і с бар – бес жарым мың гектар (Ш. Мұртаза, Не жетпейді?, 60). Біліп қойыңыз, к ө к
Қолдан суғарылатын арпа ақ егінге жатады (Қаз. əдеб., 12. 09. 1975, 3).
шөпті к ө к ж а й қ ы н алып алқап (А. Ме- кебаев, Жезтырнақ, 54). Күншығыс жақта көлемі кіші-гірім көлдей к ө к ж а й қ ы н жайқалады (Индер, 18. 06. 1970, 3).
(Қ. Ысқақ, Ақсу., 219). Көк көздеу. Көзі көктеу (кісі). Жалт қа- расам, ұзын бойлы к ө к к ө з д е у сары кісі күліп тұр екен (Қаз. əдеб., 01. 05. 1973, 4).
дорба асыпты, Бөліп берген соларға мал, азықты. Азаматтар «к ө к қ а р ы н» елін сақтап, «халық жауы» атанып, қоштасыпты (Б. Ысқақ, Тастағы., 82). Күн ұзаққа нəр татпаған Көркемтай секілді к ө к қ а р ы н баланың кейпіне түсіп, бейшара қалып танытып отырған бізге қарап қойып үнсіз ғана тамағын береді (Б. Омарұлы, 11-ші қаламұш, 235). К ө к қ а р ы н б о л д ы . С у д ы к ө п ішкендіктен қарны қампайып кетті. Ол төбеден аққан суға тұншыға демалып тұрып, к ө к қ а р ы н б о л ғ а н ш а тағы да ұзақ сораптады (А. Мекебаев, Аңызақ, 72). Үйренген ат өзі де суды к ө к қ а р ы н
гүжілдеп тартып бара жатқан к ө к қ а с қ а м а ш и н а н ы ң үстінде аруананың сырық мойны сораяды (Ə. Нұрпейісов, Соңғы., 188).
бір өзім, менімен теңесер кім бар деген- дей биіктің биігіне шырқап шығып алған (Б.Соқпақбаев, Таңд., 114). Көк найза [сүңгі, семсер] к ө н е. Темірден жасалған найза (сүңгі, семсер). Найзаның жебесі болаттан, темірден жа- салынады. Соған қарай ол «ақ найза» (ақ сүңгі), «к ө к н а й з а» (к ө к с ү ң г і) деп аталынады (Ата салты., 51).
қара бұрыш себілген сорпасы да аса дəмді екен. Қос кеседен сіміріп салғанымызда, бойымыз бусап, маңдайымыз жіпсіп кетті (С. Баязитов, Айдарлыда., 30).
Басында ақ жібек шəлі, аяғында к ө к с а у ы р л а ғ а н мəсі, көзі ойнақшып тұр (Жұлдыз, 278 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 1973, №2, 19). Сол заманда ерлерге қисық табан етік, əйелдерге к ө к с а у ы р л а п кебіс-мəсі тігеді (Лен. жас, 05. 07. 1972). Көк сауырлат. Көк сауыр былғарымен қаптату. Бір кезде к ө к с а у ы р л а т қ а н, күмістеткен үйрек бас ер осы үйдің төріне мың жыл бұрын ілінген күйі қала бергендей, қаусап тұр (Ғ. Мүсірепов, Таңд. шығ., 3, 93). Көк тəңірі. Ежелгі түсінік бойын- ша түркі елдерінің, оның ішінде қазақ халқының құдайы; күллі əлемнің жарату- шысы. Қазақта к ө к т ə ң і р і н е табыну- дан қалған наным-сенімдер əлі күнге дейін сақталған (Қаз. этнография., 3, 168).
жайғанда ау көзін азын-шоғын балық қағатын (Ə. Нұрпейісов, Соңғы., 175).
бастап еді (Қ. Тоқмырзин, Үш кие, 46). Көк тұнжыр. з о о л. Қаршығаның көкшіл сұр түсті түрі. Құсбегілер қаршығаны өз ішінен шəулі қаршыға, қара қаршыға, ақ тұнжыр, к ө к т ұ н
(Ж. Бабалықов, Қырандар, 140). Көк шешек келгір. Көк шешек ауруына шалдыққыр д.м. қарғыс. К Ө К А Й Ы Л Д А Н У К ө ка й ы л д а н етістігінің қимыл атауы. КӨКАЛА з а т. м е д. Кененің шағуынан болатын ауру. Өткен жылы ауданда елде жоқ к ө к а л а ауруы шықты (Қаз. əдеб., 08. 06. 1990, 14). Дəрігерлік экспертизаның анықтауында, əрбір 10 кененің 5-6-ы к ө к а л а ауруына шалдыққан болып шықты (Бұл да). КӨКАЯЗДАН е т. Көгілжім тарту, су- лану, дымқылдану. Көктемде түлеген қанат- құйрығының шалғылары əлі еркін жетіліп те болмай, қауырсындарының түбі к ө к а я з
Сонда қамырдың өзі тез ашып, осы жидек қосылған нан көмбеқазанға жабыспай,
екен (Ж. Аупбаев, Жанарымда, 13). Ол аз дегендей табаға салған наным к ө к а я з
күн., 24). КӨКАЯЗДАНУ Көкаяздан етістігінің қимыл атауы. Жамбыл қаласындағы на- убайханаларда пісірілген нанның не тұзы жетпейді, не ашытқысы көп. Əйтеуір қамырының к ө к а я з д а н у ы жиі (Қаз. əдеб., 06. 06. 1986, 3).
қар жауғанда ит қосып, қоян қуып, кекілік пен шілге тұзақ құрып к ө к б а л а қ б о л ы п жүретін (Т. Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 10). КӨКБАС 1 ... Жалаңашкөлде аздап сазан, к ө к б а с балықтары бар (Б. Нұржекеев, Өзендер., 225). КӨКБАС 2 з а т. з о о л. Тұмсығы үшкір, ұшатын, қан сорғыш жəндік. Тұнықтан қанып ішеді де, бүкті тоғай бойының найза тұмсық к ө к б а с ы мен қылыш қанат бөгелегінен, қан сорғыш сонасынан жан сауғалап, желдеп қырға шығады (М. Мағауин, Аласапыран, 45). КӨКБАУЫР з а т. з о о л. Үйректің ба- уыры көк бір түрі. Қиқу салған қасқалдақ, мамырға жығылған к ө к б а у ы р, кегер, терісаяқ,... үйректер бүйрек көлді айналып тік тартты (Лен. жас, 19. 08. 1972, 2). КӨКБЕКШЕ з а т. з о о л. Арқардың былтырғы қозысы. Арасында биылғы құралайы, былтырғы к ө к б е к ш е с і, құнанша, дөненшесі, тұмса тушасы ара- лас бір үлкен арқар үйірі қиялай өрлеп барады (Е. Тұрысов, Құралай., 25). Құлан жалдың қиясында үйірінен бөлініп, жеке жүрген құнан шығар к ө к б е к ш е н і қалай көргенін... бүге-шігесіне дейін қалдырмады (Е. Тұрысов, Ақбақай, 137).
Қайсы бір келелі мəселе тұсында оның тіпті Қозы Қарынға да қарсы шығып, қасарысып отырып алатын к ө к б е т т і г і жұртқа ұнайтын (Ə. Нұрпейісов, Соңғы., 164). Мұхамəди мен Ұрқияның шекісіп қалатынын тəптіштеу не үшін керек? Ұрқияның к ө к б е т т і г і н көрсету үшін бе? (Қаз. əдеб., 25. 03. 1977, 2).
Түтін салуға жирен, жусан, бұта, көк тезек, к ө к б о п а й қолданылады (Б. Кəмалашұлы: Ана тілі, 11. 03. 1993, 4). КӨКБҰЙРА з а т. с ө й л. Насыбай. Өйткен, бұл «к ө к б ұ й р а н ы» (насы- 279 Байынқол Қалиев байды) ол əнеу күні Шетпенің дүкенінен сатып алған су тиіп шіріп кеткен махоркаға пештен шыққан қидың күлін қосып жасай салған-ды (Ə. Кекілбаев, Бір шөкім., 21).
Мұнда к ө к б ұ қ а, бекіре, шоқыр, майшабақ, қаракөз, сазан, табан, жайын жəне т.б. балықтардың бағалы түрлері бар (ҚСЭ, 3, 434).
төсегі де босап қапты (М. Мағауин, Таңд. шығ., 1, 35). 2. Кей жерде əкесін де «көке»
аузы к ө к е с і келгенде шешілетінін қыз онсыз да білетін. Бірақ шешесінің аузы- нан əкесі туралы естудің жөні бөлек еді (Т.Нұрмағамбетов, Дария., 58).
əкебас, к ө к е б а с деді ме? (Ə. Байбол, Теміржол., 32).
сазбеттеніп кеткен соң жеңіліп қойған (С.Досымов, Жаңғырық, 98).
Құрманмен к ө к е з у л е с і п, балаларды əлі де қылғыртпақ еді (Ұ. Доспанбетов, Ел есінде, 67). КӨКЕЗУЛЕСУ Көкезулес етістігінің қимыл атауы. КӨКЕЙКЕСТІЛІК з а т. Көкейкес- ті мəселеге айналғандық, маңыздылық. Алайда партияның əдеби-көркем сынға қатысты міндеттері уақыт озған сайын орасан өткірлік əрі к ө к е й к е с т і л і к сипатқа ие бола алады (Қаз. əдеб., 08. 06. 1973, 1). КӨКЕКБАС з а т. б о т. Өсімдіктің бір түрі. Былай қараса изектеп тұрған к ө к е к б а с т а р, былай қараса қаңқиып тұрған мұнаралар – ана төсіне қадалған аш бала секілді (Қаз. əдеб., 12. 05. 1978, 1).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|