Жеке жазылушылар үшін 65367 1 жылға 3083,04 3274,80 3427,68 Мекемелер мен ұйымдар үшін

8

№16 (1326) 

21 – 27 сәуір

2016 жыл

АНА ТІЛІ

ҒИБРАТ 

  ҒҰМЫРЛЫ 

ҒАЛЫМ

Әбсаттар қажы ДЕРБІСӘЛІ,

Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының 

директоры, ҚР Жоғары мектеп ҒА-ның академигі,

филология ғылымының докторы, профессор

ЗАМАНДАС 

Т

леген екеуміз осындай іс-шараға орай 

танысып, табысып кеттік. Бір-біріне 

қатыссыз екі мамандық, екі факуль-

тет  кілдері десек те, жас жағынан шамалас 

болғандықтан ба, с зіміз үйлесіп тұрушы еді. 

Оның үстіне к рші үйде тұрдық.

Т кең жан-жақты азамат екен. Музыка 

жағына да бейім. Пианино мен баянда да еркін 

ойнай білетініне қарап, оны кіндік қаладағы 

атақты музыка мектептерінің бірін бітірген шығар 

деп ойлаушы едім. С йтсем ол да мен сияқты 

ауыл дан шыққан бала екен. Бірде шүйіркелесе 

қалғанымызда ол жастық шағы, ата-анасы, елі-

жұрты жайлы әңгімеледі.

« кем  пшен (ел  бдісағиды осылай деп 

атайтын) сабырлы, тиянақты, бәрін ақыл-ойға 

жеңдіретін, байсалды, аса келбетті,  те кішіпейіл, 

сұсты да, парасатты адам-ды. Ұлы Отан соғысында 

ауыр жарақаттанып, оң жақ күре тамырын жырып 

тіп, жүрегіне жетіп, бірақ  лтіре алмай, сонда 

тұрып қалған жау оғымен, қаршадайынан қыл 

үстінде, арпалысқан  мір мен   лім арасында 

жүргендіктен бе, қандай жағдай болса да, қатты 

қайғырып, қатты қуанбайтын.  зін ылғи біркелкі 

ұстайтын. Ресейдің Ленинград (қазіргі Санкт-

Петербург) қаласында аспирантурада оқып жүрген 

кезімде сол жердегі жеті атасына дейін профессор 

дәрігер достарым арқылы ақылдасып к ргенімде, 

ондағы айтулы мамандар әкемнің жүрегіне қадалған 

жау оғына, солай бола тұра оның тірі жүргеніне 

таңғалып, адам естіп, к з к рмеген ерекше 

жағдай екенін айтып, оққа тиюге болмайды деді. 

кеңіздің организмі бейімделіп кеткен, оқты алып 

тастаса, арты не болатыны белгісіз, оқ басқа жерде 

емес, жүрекке жабысқан деді. Кезінде, әкемнің 

денсаулығын бақылап жүрген белгілі хирург, про-

фессор А.Н.Сызғанов: «Мен дәрігер емес, адам 

ретінде айтарым, операция жасатпаңыз, қанша 

жүре алса осылай к ріңіз» деген. Сол айрылмас 

досындай болып кеткен жүрегіндегі снарядтың 

8 грамдай жарқыншағымен, жанын шүберекке 

түйе жүріп, ел-жұртына адал қызмет істеп, жеңісі 

мен жемісін де бірге к ріп, айтарлықтай 80 жыл 

мір сүріп, о дүниеге де осы оғымен бірге кетті. 

Осындай, сынаптай солқылдаған күйде жүріп те, 

мағыналы, бақытты  мір  сүре алуы, оның  мірге 

деген шексіз құштарлығынан.  кемнің  з бойына  

туа біткен асыл қасиеттерімен қатар, анамның оған 

деген айрықша жан жылуы, ерекше күтімі болды 

десем, артық айтқаным емес. Анам әкем үшін 

жаратылғандай, бұл дүниеге әкемнің жағдайын 

жасауға келгендей к рінетін.

кемнің айтуымен, анам біздің арагідік 

оқуымызды да тексеріп қоятын. Бастауышта 

жүргенімде «к п десе қосасың, аз десе аласың, 

ал есе к п, есе аз десе к бейтесің, б лесің» деп 

үйреткені әлі есімде. Осының бәріне уақыт қалай 

табылатын десеңші?! Шын ықыласыңмен, ақ 

ниетпен кіріссең бәрін тындырасың, «к з қорқақ, 

қол батыр» деп отыратын еді асыл анамыз! Анам 

– тіршіліктің нағыз қайнар к зі екен! Анам – 

әкемнің үйдегі диетологы, аспазшысы, дәрігері, 

күтушісі, асыл жары, сүйіктісі де бола білді. Бір 

с збен, әкемнің бұл дүниедегі жан сақтаушысы, 

«періштесі» еді.

Анам (біз тәте деуші едік, жұрт Қанша, 

Қаншайым дейтін) аласа бойлы, еті тірі, ештеңеден 

тайсалмайтын, ақты ақ, қараны қара деп тура ай-

татын, ата-бабаның салт-дәстүрін берік ұстаған, 

еңбекқор жан еді. Жүрегіне сенім ұялатқан, 

иманды, аруақтарға тәу етіп, сыйынып, түс к ріп, 

түстерін жақсылыққа жорып жүретін, дастарқаны 

жаюлы, к ңілі дарқан, к кірегі к л, қолы ашық 

адам еді. Денсаулығы  те мықты болды. Жүз 

жасаған Жамбыл атамыздан «Бір ғасыр  мір 

сүруіңіздің құпиясы неде?» деп сұрағанда: «Дүние 

деп күймедім, Жамандықты сүймедім, Жолда 

жатқан біреудің, Алтынына тимедім» деген екен! 

Асыл анамыз қартайған шағында да «Менде 

ешқандай ауру жоқ, тек кәрілік қана» дейтін. 

Дәрі-дәрмек дегенді білмей кетті».

Т легеннің анасы Ханшайым апайды мен де 

к рдім. Қолынан дәм таттым.

кесі қайтқанда да, анасы дүние салғанда 

да мен Т кеңнің қасында болдым. Қабірлеріне 

топырақ салыстым.

Т кең әңгімесін әрі қарай жалғастырды. 

«Қырымда, Қара теңіздің жағалауындағы 

Бүкілодақтық пионерлер лагері «Артекке» 1960 

жылы барған 20 қазақстандық оқу озаттарының 

ішінде мен де болдым. Біздің ауданнан жалғызбын. 

Үйден алысқа  шығуым бірінші рет, оның үстіне 

екі айға кетіп бара жаттық. Той жасап, бүкіл 

ауыл-аймақ болып, космосқа аттандырғандай 

шығарып салды. Жолыңа деп ағайын-туған, 

жора-жолдастар әкелген тиын-тебенге  здерінің 

жиған-тергендерін де қосып, бірін жоғалтсаң, бірі 

қалар деп әкем, т ртке б ліп, киімдерімнің ішінен 

тәтем арнайы тіккен жасырын т рт қалтама салып 

берді. Жоғалтқан да жоқпын, ақшаның қажеттігі 

де болмады. Жүрген-тұрғандарымыздың бәрі тегін. 

Онда келгендер Кеңес Одағының түпкір-түпкірінен 

жиналған оқу озаттары, ұлты әртүрлі  зім қатарлы 

пионерлер екен. Олардан қалмай, ойнап-күліп, 

оқу да оқып, жер де к ріп, танысып, тынысым 

кеңейгендей болып, рақатқа б леніп ауылға 

қайттым. Сол жерде достасқан ресейлік бір орыс 

балаға, менен ескерткіш болсын деп, жанымнан 

жалғастырсақ, жылға жетпей ғылым кандидаты 

болып шыға келесің» дейді.

Үшіншісі, Ленинград қаласындағы КСРО 

ҒА А.Ф.Иоффе атындағы Физика-техника 

институтының аспирантурасында оқу. Бұл инс-

титут Кеңес Одағы ҒА-ның ең бір таңдаулы 

ғылым ордасы еді. Мұнда кезінде И.В.Курчатов, 

П.Л.Капица, Н.Н.Семенов, Л.Д.Ландау, В.А.Фок, 

т.б. данышпан ғалымдар жұмыс істеген.  кесі: 

«Т кеш, сенің жасыңда елдер жаңадан студент 

болып жатады, жұмыс ешқайда қашпайды, бізге 

алаң болма,  зімізді асырауға әзір шамам келеді, 

зің айтпақшы, нағыз ғалымдардың ортасына түсіп 

шыңдаласың, үйренесің, жан-жақты терең білім 

аласың. Егер кандидаттықты бітіре алмай қалсаң, 

осында келіп,  зің айтып отырған жұмысыңды 

жалғастырарсың.  йтпесе, ешкімнің екі басы жоқ, 

бір адамның жасағаны сенің қолыңнан келеді, 

Ленинградқа барып, аспирантурада оқуыңды әрі 

қарай жалғастыр» дейді.

кесінің ақ батасымен с йтіп Т леген 

Ленинградқа аттанады.

Иоффе атындағы Физик-техникалық ғылым 

ордасы 1918 жылы Кеңес  кіметінде құрылған 

ең бірінші ғылыми-зерттеу институты болатын. 

вая докторская диссертация в Советском Союзе 

по квантовой хромодинамике на решетке» деп 

жоғары баға берген. Бұл – сол тақырыпқа Кеңес 

кіметінде бірінші рет қорғалған диссертация еді. 

йтсе де, 1986-дан 1991-ге дейін Т леген 5 

жыл бойы ғылыми дәрежесіне лайықты жұмыс 

болмады. Физика ғылымының докторы, про-

фессор болса да еш жерде жұмыс болмаған. Жұрт 

ғылымды тастап басқа салаға кетіп жатқан кез-ді. 

Жоғарыда айтқандай, Т леген Ғылыми зерттеу 

институтын дәл осы кезде құрған. Мақсат – жас-

тарды ғылымға тарту, қол үздірмеу.

Институтқа мемлекеттен арнайы бір  тиын  да 

қаржы берілмеген.  йткені оған ғалымдардың 

здері жеңіп алған шетелдік гранттар тартылды. Бір 

күні физика факультеті деканының сайлауы бол-

ды. Оған Т легеннің кандидатурасы ұсынылған. 

Ауырып жатқанына жарты жыл болған Е.Исабаев 

деген белгілі физик ғалым арнайы келіп, ғылыми 

жиында: «Во главе факультета становится настоя-

С йтіп ол Талдықорғанда әжептәуір жұмыстар 

атқарды. Кейін 2001 жылы әл-Фараби атындағы 

Қазақ ұлттық университетіне ректорлыққа ауысты-

рылды. Ол жерге басшы болып тағайындалғаннан 

кейін әкесіне телефон соғып:

–  ке, Талдықорғаннан қайтып келе жатыр-

мын. Үйге бал да, мал да, нал да әкеле жатқан 

жоқпын. Бірақ ешкім  шіре алмайтын атақ-

абыроймен келе жатырмын, – деген.  кесі қатты 

риза болды, балаша қуанды.

С йтіп, 2001 жылғы 12 шілдеде Т.А.Қожамқұлов 

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың ректоры болып 

тағайындалды.

Жаңа қызметке кіріспес бұрын оның есіне 

мекең ( мірбек Арсыланұлы) түсті. Содан 

Кеңсайға,  мекеңнің басына барып Құран 

бағыштатып қайтқан. Осыны естігенде мен оның 

имандылығына, азаматтылығына, кісілігіне қатты 

риза болдым. Не деген ізгілік деп ойладым. Мен 

2001-2013 жылдары Қазақстанның Бас мүфтиі 

кезімде Алматы, Астананың Орталық мешіттеріне 

зім ерекше сыйлайтын, бойында адамгершілік, 

кісілік, азаматтығы мол М. Жұрынов, С.Сартаев, 

.Айтбаев, М.Құл-Мұхаммед, М.Нәрікбаев, 

Т.Есполов, Ғ.Есім секілді академик, профес-

сорлар; жазушылар З.Қабдолов, Т.Кәкішев, 

М.Шаханов, М. уезов, М.Тоқашбаев, Қ.Біләл; 

нер қайраткерлері А. шімов,Т. л-Тарази, 

Е.Хасанғалиев сынды ел білетін, сыйлайтын, ардақ 

тұтатын тағы да басқа азаматтарды шақыртып, 

Қадір түніне арналған іс-шараларда жұрт алдында 

отанды сүю, адалдық, имандылық, ел бірлігі, ұлт 

тұтастығы сияқты тақырыптарға с йлетіп жүрдім. 

Солардың бел ортасында Т леген  бдісағиұлы 

Қожамқұлов та болушы еді. 

Ленинградта оқып жүрген кезінде Т легенге 

қаланың барлық ғимараттары І Петр  деп 

тұратындай к рінетін. Бірде І Петр  к зіне түскен 

бір аралға таңырқап, әрі сүйсініп «Ох ты!» депті. 

Кейін ол «Охтинский» деп аталып кеткен. С йтіп 

Ленинградтың әр тасы «Петр, Петр» деп тұрғандай 

к рінетін. Қазір ол қала «Санкт-Петербург» деп 

қайта аталды. Сол жадында қалыпты. Ойланып 

қараса, бізде де ҚазҰУ-дың 29 нысаны болса, 

солардың әр тасы  мекең деп тұр... Ол кезде 

мекеңнің  мірден  ткеніне біраз болған. Ол 

«Киелі жердің иесі болады» демекші, бұл жердің 

әр қабырғасын тұрғызған  мекең емес пе?! Ол 

қандай құрметке болса да лайық емес пе деген ой 

келеді оған.

2001 жылдың қыркүйек айында  ткен алғаш 

ғылыми кеңесте біреуі: «Студенттер сарайы 

деген жарамайтын сияқты. Сарай деп не хан 

сарайын, не болмаса мал сарайын айтады. Сту-

дент ғимаратының атын  згертсек қайтеді?» 

дейді. Т леген: «Бұл сұрақты бұдан бұрынырақ 

әдебиетшілерің, тарихшыларың бар, бәрің 

ақылдасып бір шешімге келуге болатын еді ғой. 

Атын  згерту үшін міндетті түрде мені жаңа 

ректорды күту керек пе еді?!» деген. Содан уни-

верситетте «екінші деңгей» деген болу керек еді, 

қаншама жыл  тті сол тоқтап қалып еді, соны 

қайта жаңғыртсақ деген сұрақтар қойылып жат-

ты. Оған ол: «Ол мәселе мемлекеттік дәрежеде 

қозғалу керек. Оны қолға алмас бұрын, мен ең 

алдымен университеттің ішкі мүмкіншіліктерін 

байқауым керек, қолымыздан не келетінін к руім 

керек» дейді. Артынан Студенттер сарайына 

мекеңнің атын берейік деп ұсыныс білдіргенде 

бәрі үнсіз қалады. «Қарсы болатындар бар ма?» 

дегенде де ешкім ештеңе демепті. «Келісетіндер 

бар ма?» дегенінде де бәрі үнсіз қалады. Т леген 

зі қолын к тереді. Сосын проректорлар, декан-

дар, артынан бәрі де келісіп, қолдарын к терген. 

С йтіп Т леген студенттер ғимаратына « мірбек 

Жолдасбеков атындағы Студенттер сарайы» деген 

ат беріп жарқыратып қойған.

Қ

азақ « кенің қадірін –  зің әке болғанда 

білерсің» дейді. « мекеңнің саясатын, 

қадірін оның шәкірті болмасам да, ол 

кісінің жанында жүрмесем де  мекеңнің орнына 

отырғанда ғана сезіндім, түсіндім. ҚазҰУ-дағы 

Студенттер сарайына  мекеңнің атын беруім 

– ол кісіні сыйлап, ғылымға сіңірген еңбегін 

толыққанды бағалауым. Оған жеке қарым-

қатынасымыздың ешқандай қатысы жоқ. Мен 

зімді  мекеңнің ісін әрі қарай жалғастырушымын 

деп білемін» дейді Т леген  бдісағиұлы. 

ҚР Президенті Н. . Назарбаев 2005 жылы 

.А.Жолдасбеков атындағы Студенттер са-

райында с йлеген с зінде: «Қазақстандағы 

жоғары бі лім беру ж үйесінің т ұғыры – әл-

Фараби атындағы Қазақ мемлекеттік ұлттық 

уни верситеті» деп атап к рсетті, сонымен қатар 

үлгерімі үздік студенттерге арнап 100 прези-

денттік шәкіртақы тағайындады.

Т леген ай сайын  тетін ректоратта  те 

белсенді болатын. Кез келген мәселені талқылауда, 

мен физиканы ғана білем демей, ортақ әңгімеге 

зек болған мәселенің байыбына барып, оның 

дұрыс шешім табуына  з ойын әрі батыл, әрі 

дұрыс білдіруші еді. Соған қарап әріптесіміздің 

к п оқитын, к зі қарақты екенін байқайтынбыз.

Т леген –  зі басшылық жасаған оқу орын-

дарын бүгінгі заман талабына лайық деңгейге 

жеткізумен қатар, еліміздегі жоғары мектеп 

жүйесін жетілдіріп, әлемдік стандартқа сай ма-

мандар даярлау мәселесін де к терген білікті 

қайраткер.

Университеттің тағы бір жетістігі – әлемдік 

тұлға  бу Насыр әл-Фараби мұрасын зерттеу ісінің 

жолға қойылуы.  л-Фараби дегеннен шығады, 2006 

жылдың наурыз айында республикалық «Мәдени 

мұра» бағдарламасы аясында Қазақстанның 

ғылым, білім, дін және қоғам қайраткерлерінен 

тұратын делегация бұрынғы Шам, қазіргі Сирия 

Араб республикасында болып қайтты. Оның 

құрамына, әрине, әл-Фараби университетінің 

ректоры Т леген Қожамқұлов та кірді. 

50 мың студенті бар Дамаск университеті 

басшылығы Қазақ елінің данышпан әл-Фараби 

атындағы университеті ректорымен кездесіп, 

ынтымақтасу жайлы уағдаластыққа қол жеткізген-

деріне  те қуанды. Т кең келісс з үстінде білікті 

басшы, қайраткер екендігін к рсете білді. Мен 

сол үшін де қуандым. Қайтарда әл-Фарабидің 

қолымызда жоқ бірқатар еңбектерін ала қайттық.

Т легеннің еңбегі еленбей қалған жоқ.  р 

жылдары ол «Парасат», ІІ дәрежелі «Барыс» 

ордендері мен мерейтойлық медальдармен 

марапатталды. Қазір ол  л-Фараби атындағы 

университет ректорының кеңесшісі,  зі құрған, 

іргетасын қалаған ғылыми-зерттеу институтының 

ғылыми жетекшісі.

Әл-Фараби атындағы Қазақ 

ұлттық университетінің 

2001-2008 жылдардағы рек-

торы, физика- математика 

ғылымының докторы, 

профессор, Халықаралық 

жоғары мектеп ғылым 

академиясының, ҚР Ұлттық 

Ғылым академиясының 

академигі, Қазақстанның 

еңбек сіңірген ғылым және 

техника қайраткері, ҚР Мем-

лекет тік сыйлығының лауреа-

ты Төлеген Қожамқұлов ты 

мен көптен бері білемін. 

Мәскеуден аспирантура бітіріп 

келген 1977 жылы ҚазССР 

Ғылым академиясының 

М.Әуезов атындағы Әдебиет 

және өнер институтының 

ғылы ми  қызметкерінен 

С.Киров атындағы, қазіргі 

әл-Фараби атындағы универ-

ситетке ауысқаннан бері 

аралас-құралас келеміз. 1980 

жылы филология факультеті 

деканының орынбасары 

болып тағайындалдым. 

Төлеген Қожамқұлов физи-

ка факультеті деканының 

орынбасары еді. Ол жыл-

дары 7 қараша, 1 мамырда 

студенттерді Алматыдағы осы 

күнгі республика алаңына 

мереке қарсаңында шерумен 

жүруге дайындайтынбыз. Ол 

оңай іс емес еді. Студенттерді 

мәжбүрлеп апаратынбыз. Ал 

енді студенттердің қатары 

 сиреп қалса, шатақтың 

көкесін көре беріңіз.

ақша шығармай-ақ, қолымдағы сағатымды шешіп 

беріп кеттім. Оның маған сыйлаған «Смена» деген 

фотоаппаратын айырбас болады деп алмадым. 

Қайтарымда, анама, бізде таптырмайтын тебен 

ине мен оймақ деп аталатын (ине кіріп кетпесін 

деп  саусаққа киілетін) кішкентай ғана темір зат 

сатып алып әкелдім. Шешемнің қуанышында шек 

болмады. Елдің бәріне айтып, мәз болып жүрді.

Бір күні далаға ойынға шықсам, к шеде бала 

жоқ, бәрі мектепке кетіпті. Оларды іздеп, жүгіріп 

мен де жеттім, с йтіп 6 жасымда мектеп оқушысы 

болып шыға келдім. Ол кезде мектепке 8 жастан 

қабылдайтын. Ауылда қазақша судай ағатын 

Степан дейтін ұста орыс тұратын, соның Нюра 

дейтін әдемі қызы мұғалім екен. С йтіп алғашқы 

ұстазым орыс болды. Кіндігімді фельдшер Дора 

деген неміс келіншегі кескен екен. Содан да бо-

лар, «пунктуальность» деген менің бала кезімнен 

ұстанымым» дейді Т леген жадырай күліп.

Сонымен ол 16 жасында мектепті ертерек 

бітіріп, студент атанған. Ол кезде физика, мате-

матика факультеттеріне сол пәндерді мектепте 

жақсы оқығандар, болмаса ауданның немесе 

облыстың алдыңғы қатарлы олимпиадасына 

қатысып жүргендер яки осы математик болады-

ау деген балалар ғана түсетін. Т леген ҚазҰУ-

дің физика факультетіне түскен кезінде, қазақ 

тобына 25 бала ғана қабылданған, соның 17-сі 

мектепті алтын, күміс медальға бітіріп келгендер 

екен. Үш орыс және бір қазақ тобы, жалпы 100 

бала түсіпті. «Ол кезде қазақ мамандар аз, тіпті 

жоқтың қасы еді, – дейді Т кең. – Мысалы, 

физика факультетінде бір-ақ қазақ, кафедра 

меңгерушісі доцент П.Полатбекұлы болды. Сол 

кезде факультетте бірен-саран кандидаттар ғана 

болмаса, бірде-бір ғылым докторы болған жоқ».

2-курста емтихан тапсырып жүрген кезінде 

жауаптарына разы болған аға оқытушы Барлыбаев 

Қалел Ахметұлы: «Айтқаныңның бәрін тақтаға 

жазып қой. Қазір мен ректорды шақырамын» 

дейді. Т кең жазып қойған. Қазіргі ҚазМУ-дің сол 

кездегі ректоры А.Закарин келіп, аналитикалық 

геометриядан сұрақтар қояды. Сол кезде Т леген 

қазақ тілінде методикалық құрал шығарайын 

деп жүр екен, ректор сол саланың маманы 

болған соң с йлесе келе жас шәкірттің жауабына 

қанағаттанады. Артынан Қалел Ахметұлы: «Ауыл-

дан шыққан қазақтың талантты қара баласы. Осы 

студентті лениндік шәкіртақыға қоссақ?» дегенде 

разы болған университет басшысы рұқсатын 

береді. Ол тұстары ұстаздар шәкірттерінің алдағы 

тағдырына үлкен жауапкершілікпен қарайтын. Со-

дан 2-курста нәсіп болған лениндік шәкіртақыны 

Т леген университетті бітіргенше алған.

Т леген мектептің математикасы мен физика-

сын толық білгендіктен де бірден курстастарының 

алдына түскен. Қайтып оларға жеткізбеген. 

Спортпен шұғылданған. Музыкамен айналысқан.

Содан ҚазМУ-дің физика факультетіне түскен 

100 баланың 40-ы ғана бітіріпті. К пшілігі оқу 

қиын болған соң шығып кетсе, екіншіден ер бала-

ларды әскерге алып кеткен. Бір қызығы, ұстаздары 

болашақ «физик» студенттер сабақтан қиналып 

жүрсе, «заң факультетіне барып неге «заңгер» 

болмайсыңдар?» деп қалжыңдайды екен. Т леген 

жасы кіші болғандықтан әскерге шақырылмапты. 

Сонымен ол үздік т рт студенттің бірі болып 21 

жасында университетті бітіріп шыққан.

Т леген  міріндегі сындарлы белестерді 

үнемі әке-шешесімен ақылдасып қабылдайтын. 

Студенттік  мірі аяқталғанда, оның алдында 

үш жол жатты. Лениндік стипендиант болып, 

университетті қызыл дипломға бітіргендіктен, 

қайсысын таңдау  з еркіне берілді.

Біріншісі,  зі оқыған ҚазМУ-ға бірден аға 

оқытушы болу.

Екіншісі, осы университетте оқуын аспиран-

турада жалғастыру. Онда бір жыл ішінде ғылым 

кандидаты дәрежесін алуы мүмкін.  йткені 

диплом жұмысына  рецензент болған профессор 

В.А.Сапа: «Оның ғылыми деңгейі  те жоғары 

кандидаттық диссертациямен пара-пар екен 

деп, егер маған аспирантураға түсіп, сәл-пәл 

Онда ғылым мен білімге еңбегі сіңген ғалымдар, 

Нобель сыйлығының лауреаттары жұмыс жа-

сайтын. Бұл жерге түсу Т легеннің ойына түгілі, 

түсіне де кірмеген бақыт еді. Институттың 

алғашқы директоры – Абрам Федорович Иоффе. 

Ол студенттерді аты Нобель сыйлығының лауре-

аттары Эрнест Резерфорд пен Эдвард Эплтонның 

құрме тіне берілген Резерфорд-Эплтон зертхана-

сына жіберіп отырады екен, шәкірттерімен солай 

жұмыс жүргізген.

Т леген профессор Лев Абрамович Сливтың 

жанында ядро теориясын зерттеумен айналысады. 

Ол кез ядролық физиканың жаңадан дамып келе 

жатқан шағы. Т легеннің университетте жарық 

к рген дипломдық екі ғылыми жұмысымның 

тақырыбы «Релятивистская теория гравитации» 

болса, мұнда кандидаттық диссертациясының 

тақырыбы «Теория атомного ядра» болды. Уақыт 

те келе оқуда қазақ баласының ешкімнен кем 

емес екендігін дәлелдеген ол, оқуын абыроймен 

аяқтап Алматыға қайтып оралады.

Содан 1970 жылдың қарашасынан бастап ол 

ҚазМУ-дың физика факультетінің теориялық 

физика кафедрасында ассистент болды. Ол кезде 

ол 24 жаста-тын. Содан сатылап, бір баспалдағын 

да аттап кетпеді. Талдықорғанда университет 

ректорынан, әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық 

университетінің ректоры дәрежесіне дейін 

к терілді.

Ядро теориясы дегеніміз – нуклондардың  зара 

қимыл-әрекеттері. Т леген халықаралық бір кон-

ференцияда кварктардың  зара қимыл-әрекеттері 

туралы мақаласын оқығанында академик Аркадий 

Мигдалдың к зіне түседі. Ол кісі физик, Нобель 

сыйлығының лауреаты, ғылыми мектептің негізін 

салушы Лев Давидович Ландаудың мектебінен 

болатын. Т легенді ол байқап қалған.  йткені 

оның зерттеп жүрген тақырыбы сол кездері 

жаңадан туындаған идея болатын. Қызығып, 

Аркадий Мигдал Т легенді  зімен бірге жұмыс 

істеуге шақырады. С йтіп Т леген Лев Ландаудың 

тобына түседі. Бұл топқа түскен ең алғашқы қазақ, 

ең алғашқы қазақстандық болған. Сол жерде ол 

тәжірибеден  тіп, бірге жұмыс жасайды.

Біраз жылдардан соң докторлық диссер-

тациясын аяқтағанда әріптестері оны оқыған 

жеріңде (Ленинградта) қорға дейді. Ол келіспей 

Теориялық физика институтында (Киевте) 

қорғаймын деп тұрып алған. С йтіп, 1986 жылы 

қазан айында Украина астанасында теориялық 

және математикалық физика мамандығы бойынша 

докторлық диссертациясын сәтті қорғаған.

О

ның ғылыми зерттеуіне – физиканың 

жаңа саласы «кванттық хромодина-

мика» бағытында Кеңес Одағындағы 

тұңғыш докторлық диссертация деген баға 

берілді. Диссертациялық кеңестің т рағасы 

айшықты ғалым, атом ядросының кванттық 

тамшы моделінің авторы, академик А.Давыдов 

болатын. Оған «басына қарапайым б рік те сыйлай 

алмадым»  деп еске алады Т леген. – Дегенмен, 

оған бұның керегі де жоқ. Біліміңді к рсете алсаң, 

сенен артық адам болмайды».

Т леген оның «Кванттық механика» моногра-

фия сының негізінде студенттерге лекция оқитын. 

Нағыз ғалымға одан артық сый жоқ. Кітап – 

Мәскеу студенттерінің де негізгі оқу құралы-тын. 

Бұл күн – қырық жылғы еңбегінің жемісті де, 

жеңісті күні болды. Т леген содан ұл тапқан анадай 

тебіренді. Докторлық диссертациясы толғауын 

пісіріп, миынан түсірген « з сәбиі»,  зінің ашқан 

ғылыми жаңалығы. К ңілі судай тасып, қуанышы 

қойнына сыймай, жүрегінен жыр т гілді. Онда 

домбыра жоқ. Қайтерін білмей тұр еді, сол жерде 

залда тұрған фортепьяно к зіне түсті. Отыра қалып 

клавишаларын тере бастап еді, саусақтары  зінен-

зі жүгіре ж неліп, бір керемет саз құйылды. 

Бірнеше мәрте қайталап, «Элегия души» деп ат 

қойды. Бұл – 1986 жыл. Ауылға келген соң ол оны 

ойына түсіре алмай-ақ қойғаны. Кейін, осыдан 

10 жыл  ткен соң жүрегі қайта жырлап, «Элегия 

души» сол қалпында т гіліп түсті.

Сонда институттың директоры еңбегіне: «Пер-

щий физик! Я теперь за факультет спокоен» деген. 

«Бұл оның мамандығына жасаған бір жақсылығы 

шығар деп түсіндім» дейді Тәкең сол кезді еске 

алып. С йтіп Т кең декан ғана емес, уақыт  те келе 

директор да болды. Не істесе де ол  з қызметіне 

үлкен жауапкершілікпен қарады.

ҚазМУ-дың ғылыми кеңесінде 1996 жылы 

Т легеннің 50 жылдық ғылым, білім,  мір жолына 

байланысты жиылыс  тті. Онда мен де болдым. 

Т рде оның мектептегі ұстазы Рақым Дәуітов 

отырды. Министрліктің арнайы шешімі оқылды. 

Онда: «Халықаралық жоғары мектеп ғылым 

академиясының академигі, физика-математика 

ғылымының докторы, профессор, ҚазМУ-дың 

физика факультетінің деканы, Қазақстанда алғаш 

құрылған «Эксперименттік және теориялық 

ф и з и к а   ғ ы л ы м и - з е р т т е у   и н с т и т у т ы н ы ң » 

ұйым дастырушысы және тұңғыш директоры 

Т.Қожамқұловтың мектептегі математика пәнінен 

ұстазы Дәуітов Рақым ұлттық кадр дайындауда 

сіңірген ерен еңбегі үшін Ы.Алтынсарин атындағы 

медальмен марапатталсын» делінген екен. Ол сол 

жерде табыс етілді.

Жиынға Т легеннің әке-шешесі де қатысып 

отырған, ол кезде екеуі де тірі еді Т легеннің 

Рақым ағайы, ата-анасы бәрі құшақтасып, ар-

мандары орындалғандай, бірін-бірі құттықтап, 

к здерінен жас т гіліп, т белері к кке жетіп, 

ерекше бақытқа б леніп жатты. Бұл  здерінің 

бірігіп жасаған еңбегінің жемісі еді. Рақым 

ағасы айтқандай, Т кеңнің  нері де жерде 

қалған жақ. Бүгіндері Т легеннің Қазақ Ұлттық 

музыка академиясының Құрметті профессоры. 

«Қазақстанның құрметті спорт қайраткері» деген 

атақтары бар. Сол 1996  жылы Елбасы, ҚР Тұңғыш 

Президенті Н. . Назарбаевтың Жарлығымен оған 

«Қазақстанның еңбек сіңірген ғылым және  техни-

ка қайраткері» құрметті атағы берілді. Т легеннің 

мектептегі әр оқушыға қамқор бола білген, Ұстаз 

деген ұлағатты атты пір тұтқан Дәуітов Рақым 

ағайының даналығы мен к регенділігі оны осы 

күнге дейін толғандырады. Сол Рақым ағайынан 

оқыған Т легеннің інісі Болатхан да білім, ғылым 

жолында,  физика-математика ғылымының док-

торы,  профессор. Кафедра басқарды, ғылыми-

зерттеу институтының директоры болды. Қазір 

Абай  атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық 

университетінде проректор.

Т легенге Талдықорғанға университетке 

ректорлық қызмет ұсынылғанында ол онда 

бармайтынын айтыпты.  йткені онда туған 

інісі сол университеттің физика кафедрасының 

меңгерушісі еді. Келіні де сонда физик, доцент 

болатын. Бармаймын деген себебі – бауырым 

бір мәселемен келеді, оны шешіп берсең, ар-

тында жағдайлары одан да т мен ондаған адам 

тұрады. Егер шешпесең реніш туады. Бауырым 

ғой, бір рет үндемес, екінші рет үндемес, сонан 

соң сенің бастық болғаныңды қайтейін демей 

ме. Университеттің қай жағынан да жағдайы мәз 

емес-ті. Мәселелері к п болған. С йтсе сол кездегі 

министр Қырымбек К шербаев «Қожамқұлов 

қана болсын» деп айтқанынан қайтпапты. С йтіп 

Т.Қожамқұлов ректор болып тағайындалған. 

Т леген бірінші күні-ақ  зін ректор ретінде ұжымға 

таныстырып жатқанда «младший Кожамкулов 

встаньте» дейді. Ел аң-таң. Інісі Болатхан орны-

нан тұрады. «Вы уволены» деп інісі мен келінін 

жұмыстан босатып, Алматыға ауыстырып жібереді. 

«Бұл таза жұмыс істеуімнің бірден-бір кепілі еді» 

дейді Т кең. 

Ол әдеттегідей жанын салып жұмыс істеді. 

Шешілуі керек мәселелерді шешті, с йтіп үш жыл-

да университеттің деңгейін к терді. Елбасымыз 

Нұрсұлтан  бішұлы Назарбаев Талдықорғанда 

болғанында оқу орнын к ріп: «Университет 

жайнап кетіпті. Жағдайының жақсы екендігі 

сыртынан-ақ к рініп тұр» депті риза болып.

Иә, ол жергілікті Талдықорған қалалық оқу 

орнын аймақтық І.Жансүгіров атындағы Жетісу 

мемлекеттік университеті дәрежесіне к терді.  зі 

туып- скен  лке, Алматы облысының Құрметті 

азаматы атағына ие болды.

жүктеу/скачать 15,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: