Жеке жазылушылар үшін 65367 1 жылға 3083,04 3274,80 3427,68 Мекемелер мен ұйымдар үшін
жүктеу/скачать 15,68 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының бас ғылыми қызметкері, филология ғылымының докторы, профес
- Ханшайым ҚАРАБАЕВА, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті, «Лингвоарна» орталығының директоры Съезд АҚЫМБЕК
- Міне, сәуірдің бел ортасына да келіп жеттік. Бұл – көктемнің нағыз күшіне енген шағы. Осы орайда оқырман қауымға сәуірде болатын табиғат
- К кек келді – к ктем келді.
- Бесқонақ
- Қарлығашқа Қарлығашқа қатысты ұғымдар қатысты ұғымдар
- Ақ тырна
- Үлкен шалшықшы
Сүлейман Демирел университетінің «Қолданбалы лингвистика» зертханасының ұйымдастыруымен «Ғұмыр мен ғылым үндесіп...» атты А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының бас ғылыми қызметкері, филология ғылымының докторы, профес- сор лімхан Жүнісбекпен студенттердің кездесу сабағы тті. Саналы ғұмырын ғылымға арнаған лімхан Жүнісбек ҚазМУ-дың фило- логия факультетін бітірген. 1964-1967 жылдары А.А.Жданов атындағы Ленин- град университетінің фонетика зертхана- сында дайындықтан ткен. 1964 жылдан А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі инсти- тутында кіші ғылыми қызметкер, аға ғылыми қызметкер, б лім меңгерушісі, қазіргі кезде бас ғылыми қызметкер болып жұмыс істеп келеді. Сонымен қатар Түркістандағы Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті қазақ тілі кафедрасының про- фессоры. Сабақ барысында ғалым лімхан Жүніс бек болашақ тіл мамандарының алдына қойылатын негізгі мақсаттарды анық тап берді. Ол қазақ тілінің зге түркі тіл дерінен негізгі фонетикалық белгісін ажырату, фонетиканың үш саласы бойын- ша: дыбыстардың айтылымы, жасалымы, естілімі және латын графикасына к шу мәселесіне тоқталды. Дыбыстың жасалым, айтылым, естілім сәттерінің әрқайсысының зіне тән ұғымдары мен атаулары бар. Олар- ды бір-бірімен араластырмай, жеке-жеке тал дап шығу қазақ фонетикасында алғаш рет ұсы нылып отырғандығы жайлы атап тті. Ғылымда к рсетілген бағыт-бағдар болашақ фонетистердің бағдаршамы бола- ды деген ниетпен «Ғылым жолына түскен адамға ешқандай демалыс жоқ. йткені ғылымда демалыс болмауы тиіс» деген ойлы да, зекті с зімен дәрісін аяқтаған ғалым лімхан Жүнісбекке және осы кездесудің ұйымдастырылуына мұрындық болған филология ғылымының докторы Құралай Күдериноваға оқытушылар мен студенттер ризашылығын білдірді. Қатысушы студент- тер ғалымның зерттеу еңбектері ж нінде к кейлерінде жүрген сан түрлі сұрақтардың жауабын алды.
ү ш і н е л і м і з д і ң б і л і м б е р у с а л а с ы мамандарының алдында к птеген міндет- мақсаттардың тұрғаны мәлім. Бұл орай- да жаңа инновациялық әдіс-тәсілдер мен технологияларды меңгерген, тың идеяларды жүзеге асыратып, бәсекеге қабілетті оқытушы-маман кадрларға сұраныс қашанда жоғары. Осы ретте жаңа оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешендерді қалыптастыра білуіміз керек. Шығыс Қазақстан мемлекеттік тех- ни калық университетінің басшылы ғы на ректор болып, биология ғылым ы ның д о к т о р ы , п р о ф е с с о р Ж а с ұ л а н Шаймардановтың келуімен оқу орны- мызда білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру бағыты бойынша к птеген шаралар қолға алынды. Атап айтқанда, адам капиталын дамыту, ел экономикасына қызмет ететін кәсіби білікті, жоғары сапалы техникалық инже- нер мамандар даярлау, оларды келешекте отаншылдық рухта тәрбиелеу, сондай-ақ болашақ мамандардың бірнеше тілді меңгеріп, шетелдермен еркін қарым- қатынас жасай алатын мәдениетті тұлға оқулық, оқу құралдары мен к ркем туын- ды, с здіктер мен зерттеу еңбектерін тарту етіп, аталған шараның алдағы уақытта з жалғасын табатындығын жеткізді. Пекин шет тілдері университетінде бұған дейін 72 шет тілі үйретіліп келсе, жаңа оқу жылынан бастап, 73-ші тіл болып қазақ тілінің жүргізіле бастауы – қазақ тілінің кеңістігі кеңейген мемлекеттік тіл ретіндегі мәртебесін айшықтай түсетін та- рихи маңызы бар оқиға ретінде бағалануда. Пекин шет тілдер университеті – негізінен қытай тілін шет тілі ретінде о қ ы т у м е н а й н а л ы с а т ы н Қ Х Р - д а ғ ы алдыңғы қатарлы жоғары оқу орны. Со- нымен қатар аталған оқу орны Қытайды мекендейтін саны аз ұлт кілдерінің (тибет, монғол, мәнжүр, ұйғыр және т.б.) тілдерін мәдениетін қолдау мақсатында жасалып жатқан іс-шараларға тоқталды. Ғ.Мұтанов з кезегінде Қазақ ұлттық университетінің ткен тарихы мен бүгінгі табыстары туралы баяндап, университет жетістіктерімен та- нысу үшін қытайлық әріптестерін елімізге келіп қайтуға шақырды. Кездесу соңында әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ректоры Ғ.Мұтанов пен Қытай Орталық ұлттар университетінің ректо- ры Хуаң Тайян ғылыми ынтымақтастық туралы екіжақты келісімшартқа қол қойды. Аталған құжат студенттер мен оқытушылардың академиялық ұтқырлық бойынша қысқа және ұзақ мерзімді барыс- келісін реттеуге, қажетті оқу-әдістемелік құралдарын шығарып, ғылыми еңбектер жариялауларына мүмкіндіктер береді. баяндама жасады. Профессор конфе- ренция қатысушыларына қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбайұлының қ а з а қ ә д е б и е т і н д е г і о р н ы , қ а з а қ п о э з и я с ы н д а ғ ы А б а й д ә с т ү р і н і ң ерекшелігі, Абай шығармаларындағы « т о л ы қ а д а м » и д е я с ы н ы ң м ә н - мағынасы, Абай Құнанбайұлының жал- пы адамзат мәдениетіне қосқан үлесі, Абай шығармаларының этикалық- эстетикалық негіздері, Абай поэзиясының ХХІ ғасырдағы танымдық, тағылымдық р лі туралы құнды ғылыми ой-пікірін жеткізді. Қытайлық әріптестер ғалымның ой- тұжырымдарын зор ықыласпен тыңдап, қол соғып қошемет к рсетті. Баянда- ма соңында . бдиманұлы Орталық ұлттар университетінің қазақ тіл-әдебиеті факультеті қорына 20-дан аса кітап тар- ту етіп, екі жоғары оқу орындарының арасындағы ғылыми ынтымақтастық, әріптестік байланыстардың алдағы уақытта жаңа бағытта рбіп, дами беретіндігіне сенім білдірді. Тарту етілген сый-кәде кітаптардың ішінде профессордың «Қазақ университеті» ба- спасынан жарық к рген, қазақ тілі мен әдебиетінің дамуында реформаторлық р л атқарған ұлы Ахмет Байтұрсынұлының мірі мен шығармашылығына арналған ғылыми монографиясы да бар. Конференцияның ғылыми бағытына сай белгіленген секциялар жұмысында әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры, қытайтану кафедрасының меңгерушісі Н ә б и ж а н М ұ х а м е д х а н ұ л ы н ы ң «Қазақстандықтардың қытай тура- лы танымының эволюциясы (XVІІІ- ХХІ)», қазақ тіл білімі кафедрасының меңгерушісі, доцент Съезд Ақымбектің «Қазақ тілі дыбыстық жүйесінің зге ғ ы л ы м с а л а л а р ы м е н б а й л а н ы с ы » , қазақ тіл білімі кафедрасының доценті, «Лингвоарна» ғылыми-зерттеу және оқу-әдістеме орталығының жетекшісі Ханшайым Қарабаеваның «Қазақтың жыраулық дәстүрі: «жыр», «жырау» филогенезі» тақырыптары бойынша дайындалып, ұсынылған баяндамалары қатысушылар тарапынан қызығушылық тудырды. Қорыта айтқанда, іссапар – қазақ т і л і н і ң м ә р т е б е с і н к т е р г е н , т і л мамандарының мерейін сірген сапар болды. Мемлекеттік тілімізге к рсетілген құрмет бәрімізді қанаттандырды. рине, тіліміздің халықаралық аренада таны- лып, сұранысқа ие бола бастауы, ең әуелі, Елбасының салиқалы саясатының жемісі, Қазақстан дипломатиясы корпусы қызметінде жүрген ел азаматтарының ты- нымсыз еңбектерінің жеңісі деп білеміз. Ханшайым ҚАРАБАЕВА, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті, «Лингвоарна» орталығының директоры Съезд АҚЫМБЕК, «Қазақ тілі» кафедрасының меңгерушісі, доцент оқытып, үйретумен айналысатын Қытай мемлекетінің тікелей қамқорлығындағы 38 универси теттің санатында. Қытай Халық Респуб ликасындағы Қазақстан елшілігі алдағы уақытта да қазақ тілін үйретумен айналысатын бірнеше орталықтардың басқа да ірі қалаларда ашылатындығы ту- ралы жағымды жаңалығын жеткізді. Ресми сапардың екінші жартысын- да ректор Ғ.Мұтанов бастаған ҚазҰУ делегациясы Қытай Орталық ұлттар университетінің ректоры Хуаң Тайянмен және оның әріптестерімен кездесті. Кездесу барысында білім және ғылым саласындағы ынтымақтастық, академиялық мақсатта студенттер мен оқытушылар алмасу, халықаралық ғылыми жобаларды бірлесіп іске асыру мәселелері талқыланды. Қытай Орталық ұлттар университетінің ректоры оқу орнының қысқаша тарихын баяндап, ондағы аз ұлттардың білімі мен 8 сәуір күні университетіміздің оқы- тушылары мен профессорлары Пекин қаласындағы Орталық ұлттар универси- тетінің ұйымдастыруымен ткізілген «Жібек жолы ркениеті: Қазақ фило- логиясы» атты халықаралық ғылыми- тәжірибелік конференциясының ашылу салтанатына қатысты. Жиынның алқа мәжілісінде университет проректоры, профессор Суң Мин, университеттің қазақ тіл-әдебиеті факультетінің хатшы- сы Мұхтар білқақұлы, Қытай қоғамық ғылымдар академиясы ұлттану және антропология институтының прорек- торы, профессор Ин Хубин құттықтау с з с й л е д і . л - Ф а р а б и а т ы н д а ғ ы ҚАЗҰУ-дың филология және әлем тілдері факультетінің деканы, профессор мірхан бдиманұлы «ХХ ғасырдың бас кезіндегі Қазақ поэзиясындағы Абай дәстүрі» тақырыбында к лемді
АНА ТІЛІ 5 №16 (1326) 21 – 27 сәуір 2016 жыл
өзтаным өзтаным
өзтаным Сәуірдің басында ақ қайыңдар бой түзеп, бүршік ата бастайды. К ктемнің алғашқы жаңбырында күн күркіресе, ш п к п болады. Сәуірде күн күркіресе, жаздың алғашқы хабары келеді. Кешкі мезгілде қызғыш құс ән салса, күн ашық болады. Сәуірдің ортасында әдетте солтүстіктен суық жел соғады. Күн ерте күркіресе, жауын-шашын мол болады. Ай қораланса – бұршақ пен жаңбыр жауады. Қоқиқаз былтырғы ұясын ж ндемей жұмыртқаласа, құрғақшылық болады, ескі ұясын ж ндеп, биіктетсе, жаңбырлы болады. Сәуірдің ортасында к ктемнің жылы лебі білініп, үйге жылылық енеді. Сәуірдің аяғына таман таудан аққан асау бұлақтар арыққа бой бермей, арқырай-сарқырай таситын кез. Сәуірдің соңында құрбақа құрылдаса, егістің кезі жеткені. С С
із білесіз бе? С С өз төркіні өз төркіні Ай қораланса – бұршақ пен жаңбыр жауады Міне, сәуірдің бел ортасына да келіп жеттік. Бұл – көктемнің нағыз күшіне енген шағы. Осы орайда оқырман қауымға сәуірде болатын табиғат құбылыстарына байланысты сөздердің мағынасын тарқатуды жөн көрдік. Қарлығаш – жіңішке келген құйрығы екі айыр, тамағының асты мен бауыр жағы ақшыл, арқасы қара қоңыр түсті, торғайлар отрядына жататын кішігірім жыл құсы. Көктемнің орта тұсына таман жылы жақтан ұшып келеді. Қазақстанда оның төрт- бес түрі кездеседі. Солардың арасынан халыққа ең белгілісі – қыстау қарлығашы. Ол адамдар тұрағына үйір, ұясын да үйлердің, қора қопсылардың бел ағашына, қабырғалардың кенерлеріне салады. Басқа құстарға ұқсамайтын басты ерекшелігі; жемін ұшып жүріп ұстайды, суды да ұшып жүріп ішеді. Бетті дайындаған Гүлсінай ИСАЕВА, А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Этнолингвистика б лімінің аға ғылыми қызметкері, филология ғылымының кандидаты С УІР//К КЕК – жазғытұрым кезіне сай келетін т ртінші айдың арабша аты, к кек (1). Сәуір с зі араб тілінде « гіз» деген мағынаны білдіріп, жұлдыз айлары бойынша «Торпақ шоқжұлдызының» атауы болып табылады (2). Бұл айдың ертеден келе жатқан қазақша аты – к кек. Айдың «к кек» деп аталу себебі к ктемнің бір белгісі к кек құсының алғаш шақыра бастай- тын мезгілімен байланысты қаралады. Бұл айдың згешелігі – құс үнінің ерекше байқалуы. Ал Куфтин к кек айын к к-к к («едва зеленый») деген с зден шыққан деп түсіндіреді, с йтіп, «жас к к» деген ұғыммен ұштастырады. Қазақтар үшін к кектің даусы ай атауын белгілеуге негіз болса, чулымдықтар мен барабалықтар үшін қарға даусы, қарғаның ерекшелігі бұл айды «қарға ай» деп қоюға негіз болған. Ал саяндықтар « қ ұ с т ы ң п а ш қ ы а й ы » д е п а т а ғ а н . К ктемгі табиғаттың әсемдігін уәж еткен тувалықтар мен шорлар бұл айды «к рік айы» деп атаған.
атын зі шақырады, сондықтан осы с з жағымсыз мәнде айтылады деп, айдың атауын сәуірмен ауыстырған (3). Ал Шоқан Уәлихановтың пайымдауы бойынша, к кек жағымсыз құс емес, керісінше, «К кек – киелі құс. Май мол болады деп, к кек қонған бұтақты алып, сүт құйған сабаға салып қояды» екен (4). Халық аузында бұл айдың сәуір, к кек деген атауларына байланысты мынадай лең жолдары кездеседі: Суға толар сай-сала, Сәуір болмай, жауын жоқ. Нуға толар айнала, Жауын болмай, тәуір жоқ. К кек келмей, к ктем жоқ, – К ктемнің дер шағы бар. Айдың – т лдер к кке тоқ – К кек аты тағы бар. Сәуір айы – шаруа айы. Еңбек етіп жатыр ел. К кек келді – к ктем келді. К кек – табиғаттың тамаша кезеңі. К ктем айының бұл нағыз толысқан уақыты. Барша табиғат жаңарып, айнала қызу тіршілікке б ленеді: мал ш лдеп, малды ауылда мәре-сәре кеңи бастайды. Ал кейбір аймақта қардың к бесі жаңа ғана с гіліп, ызғарлы суық та байқалып қалатын уақыттары болады. Осыған байланысты қазақ малшылары: «К ктем мезгілінің үш айы қазақтар «Наурыз – суымен, К кек – нуымен, Мамыр – гүлі нулы да сулы ай екенін атап к рсетеді» (5).
тетін бес-жеті күндік жауын-шашынды салқын кез, амал. Бұл – әр жылы соғып
Қараторғай мен тырна... Қараторғай мен тырна... Ақ лəйлек Ақ лəйлек тетін суық әрі лайсаң мезгіл. Жұрт осы «бесқонақтан» қатты сақтанып, күтініп отыратын болған. Кей жерлерде сәуір айындағы бесқонақ амалы тпей, қазіргі малшы-шопандардың здерін де күн райы қанша тамылжып тұрса да, жайлауға к шпеген. йткені бесқонақ амалы кезінде ең болмағанда үш-бес күндік суық, қар аралас жаңбыр болмай қалмайды. Қызыр қамшысы – сәуір айының орта кезінен асқан шақта болатын табиғи амал. Бұл кезде алғаш найза ғай ойнайды, жаңбыр жауады, жер буса нады, оңтүстікте жаздың жайлы күндері басталады. Осы сәттегі найзағайдың жарқылын халық: «Қызырдың қамшысы шартылдады, қыс кетті» деп есептейді. Мәшһүр Жүсіптің айтуынша, ескіше он бесінші наурыз Қызыр Ілиястың қамшы сілтер күні деп аталады.
күндерінде 2-3 күнге созылатын суық жел. Бұл «тобылғы бүршік жарған», яғни сімдіктер тамыр жайды, алғашқы к к шыға бастады деген с з.
күнтізбесі бойынша ауа райының жайсыз, жауынды-шашынды болатын к ктемнің ең жайсыз кезеңі (1). Отамалы с зін ай атауы деп танытатын пікірлер де к п. Мәселен, Отамалы атауын Шоқан Уәлиханов март айына тақса, В.Радлов май айы деп к рсеткен. Зерттеушілердің біріндегі ай атының екіншісінде болмауының зі ұлан-ғайыр даланы мекен еткен халықтың ай аттарын әртүрлі атай бергендігін, күн райының амалына қарай айлардың қосымша атауларының болғандығын к рсетеді. Қазақ есепшілері, әрине, бұл атаулардың бәрін де білген. Бірақ қалыптасқан қолданыстағы он екі айдың ішіне бұл с з кірмейді. Ондағы екі айдың арасында болатын кәсіби шаруашылыққа негіз- делініп, сол шаруа науқаны бас тал ған уақытты атау мақсатында қол данылады.
қ ұ р т у ш ы , ғ а л ы м д а р д ы ң е с е б і бойынша, бір ересек қараторғай күніне 200 г шегірткені құртады, 10 мың жұп айына 108 тонна осын дай зиянкестерді құртады. Дегенмен, жаз соңында күзде ала қа раторғайлар кәдімгі қаратор- ғайларға жүзім німін құртуға қатты к мектеседі. Сарыжал қараторғай – қара- торғайлар тұқымдасына жататын басқа туыс кілі. Осыдан 100 жыл бұрын ол «ауған қараторғайы» деп аталған. Бізде тіршілік ететін с а р ы ж а л қ а р а т о р ғ а й ы о ң а й музыкалық шығармаларды, к біне әйгілі әндердің әуенін керемет дәлдікпен орындайды.
мойны, аяғы ұзын, тұмсығы тіп-тік сүйір боп келетін, биіктігі бір метр шамасында, сирағынын санынан т м е н г і ж а ғ ы қ а у ы р с ы н с ы з болатын, құйрығы қысқа жыл құсы. Ел жүріп-тұратын жерден ау л а қ , ж а з ы қ д а л а д а ғ ы а ш ы қ жерлерді мекендейді. сімдік дәні, жеміс-жидектер мен ұсақ жәндіктерді, моллюскаларды азық етеді. Еркегі мен ұрғашысының түсінде бәлендей айырмашылық жоқ, бірдей болады. Тырналардың қимыл-әрекеттеріне қарап қазақтар түрліше нышандар келтіріп жатады. Мысалы: «қайтқан тырна т мендеп ұ ш ы п б а р а д ы , а р қ а с ы н а н а я з қысып барады» дейді; бұл – қыстың ерте түсуінің нышаны («БжЕ», 60.09.24). Немесе, күзде қайтқан тырналар тым жоғарылап ұшса, қыс жылы болады деп шамаланады. Тырнаның түрлері: Ақбас тырна – осы тұқымдастың ең кіші кілі (салмағы 2-2,5 кг). К п т е г е н б а с қ а т ү р л е р д е н айырмашылығы сазды жерлерді мекендейді. Қазақстандағы тың жерлерді игеру нәтижесінде, ақбас тырнаның саны азайып кетті. Сондықтан Қазақстан Кызыл кітабына енгізілді. Ақ тырна – түсі бір сыдырғы аппақ болып келетін тырна. К к тырна – түсі к кшіл сұр болып келетін тырна. Сұр тырна – ақбас тырнадан үлкендеу (салмағы 4-7 кг) және түсі қаралау. Бұл ұзын сирақты, ұзын мойынды құс орманды далалы аймақтағы б а л ш ы қ т ы ж е р л е р м е н ы л ғ а л шабындықтарды мекендейді. Шалшықшы – сирек те болса Қазақ станның батпақты аудан- дарында кез десетін, тұмсығы те жіңішке, денесі шағын, к біне жәндіктермен қоректеніп, ұясын саз арасындағы құрғақтау жерге құрастыратын жыл құсы. Үлкен
д а л а с ы н ы ң ә ш е к е й і . Б і з д і ң даламыздағы ең үлкен шалшықшы. Ұзын аяқтары, жіңішке ұзын доға тәрізді т менге иілген тұмсығы бар. Жерде жүретін құс, бұталарға отыра алады. Дауысы – әдемі, әуенді, жай дірілдеген ысқырық. Отамалы ертедегі қазақ шаруашылығына те жақын, соған байланысты осылай аталған. Бұл айда ш п сіп, жер отаяды. Малдың аузы к кке толады. Е . Ж а н п е й і с о в т і ң е ң б е г і н д е « О т а м а л ы » с з і н е а р н а й ы т а л д ау жасалған. «Абай жолында» берілген түсі ніктемені сол қалпында к рсете отырып, ғалым уезовтің түсіндіруі мен В.Радловтың пайымдауын салыстырады. Халықтың сол кездегі шаруашылық н ау қ а н ы м е н к ү н р а й ы н ы ң з а р а үйлесуінен барып туындаған «Отамалы» атауын терең танытуда М. уезовтің т ү с і н д і р у і ж а қ ы н к е л е т і н с е к і л д і . Мысалы: «Отамалы к кек айының он бірінде кіріп, он жетісінде шығады. Желсіз, борансыз тпейді. Қыстың соңғы зәрі сонда. «Отамалы» деп атағаны бір байдың Отамалы деген қойшысы болған екен. Сол бақыр күн қайырады екен-ау. К кектің суығы басталған уақытта, әлгі қойды жайылысқа шығармайық, боран болады... десе, бай Отамалыны сабап- сабап, қойды жайылысқа шығартады. Сол күні бір қатты боран басталып, үш күн, үш түн соғып, бар қой ығып кетіп, қырылыпты да, қойдан қалмаймын деп, Отамалы бақыр да үсіп ліпті. К кектің суығын «отамалы» атағаны содан дейді» (3). Отамалы туралы ел арасында мы надай аңыз-әңгіме тағы бар. Тым ерте ректердегі от жағуға сіріңке тапшы кез дердің бірінде бір әйел адам к рші ауылдан от сұрап алуға жолға шығыпты. Жол-ж некей К ктем қарсаңында қазақ даласына жылы жақтағы мекенінен жыл сайын ұшып келіп, жұмыртқалап, балапанын сіріп, ргізіп, күзге қарай келген жағына қайтып кететін қос мекенді жыл құстары туралы тілдік деректерді қазақ тіл білімінің к рнекті ғалымы, академик бдуәли Қайдардың «Қазақтар ана тілі әлемінде: Табиғат» атты еңбегінен (ІІІ том. Алматы: Сардар, 2013. 407-438 бб.) беруді ж н к рдік:
Ақ ләйлек – тұмсығы ұзын және тіп-тік сүйір боп келетін, денесі ірі, сидам сирақты ж ы л қ ұ с ы . С и р а қ т а р ы н ы ң с аус а қ т а р ы жүзу жарғағымен қосылған, қанатының қауырсындары ақ не қара түсті болады. Ұясын батпақты, шалғынды жерлердегі үлкен ағаштардың т бесіне салады. Қазақ жерінде Оңтүстік Қазақстан облысының түстігінде ғана кездеседі.
жататын жыл құсы. Жалпы сұрғылт түсті болып к рінгенімен, қауырсындарының шеті ақшыл, бауыры ақ болады. Жіңішке келген ұзын тұмсығының ұшы т мен қарай иілген, имек. Республикамыздың далалы және ш лді аймақтарында кездеседі.
келіп, зіне жұп іздейтін кез болғанда еркегі «к к-к к, к к-к к» дейтін дыбыс шығаратын жыл құсы. Бұл құстың ұрғашысын сейнек не сейнеп деп те атайды. детте еркегінің де, ұрғашысының да түсі тарғылданып тұратын сұр түсті боп келеді. Оның зге құстардан айырмашылығы – ұя салмайды да, жұмыртқасын сездірмей басқа құстардың ұясына тастайды. Халықтың туған баласын тастап кететін кейбір шешені «к кек» деп жататыны осыған балап айтудан қалыптасқан. Х а л ы қ а р а с ы н д а к к е к а т ы м е н байланыстырып айтылатын түрлі тұспалдар да баршылық. Мысалы, «к кек қанша рет
к кектің үнін ести бастағанда осы наным бойынша кейбіреулер қанша рет «к к-к к, к к-к к» дегенін санай бастайды да, аз болса з жасына қосып, «о, мен бәлендейге келеді екенмін!» деп түйеді. Немесе: аспанда теңбіл бұлттар ж ңкілгенімен к кектің даусы естілсе, ол күні ауа райына алаңдаудың қажеті жоқ, ауа ашық болады. Егер к кек адам басын айналып ұшса, ол бақытсыздық алып келеді деп жорамалданған («БжЕ», 9, 1979) дегендей.
жүктеу/скачать 15,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|