Г.В.Архангельский құрастыруымен жарық көрген «Грамматикада» қалау рай мен теріс рай т.б. шартты райдың реңктері ретінде берілсе, «Оқу құралында» олар жеке-жеке берілген.
«Грамматикада» райдың бір түрі ретінде танылған қайрау рай «Оқу құралында» бұйрық рай реңкі ретінде түсіндіріледі. Бұл орайда біз Қ.Кемеңгерұлының райды тануын түсіну үшін «Оқу құралындағы»кестеге жүгіндік. Ал «Грамматикадағы»бұл алшақтық Г.В.Архангельский тарапынан қосылған өзгеріс болуы да ықтимал.
Қ.Кемеңгерұлынадейінқазақтіліграмматикасына, оның ішіндерайкатегориясынақатыстыпікірайтқанзерттеушілеррайдытүрлішежіктепжүрді. Н.ИльминскийменН.Созонтоврайдың 4 түрінкөрсетсе, П.М.Мелиоранский – 5, Қ.Кемеңгерұлы- 6 түрлірайдыкелтірген. Зерттеушілерарасындабұйрық, ашық, шарттырайлардытанудабірауыздылықбайқалады. Қ.Кемеңгерұлыжіктеуіндегіболжаурай (сослагательноенаклонение) Н.Ильминскийде «предположительноенаклонение» депаталса, терісрай (сомнительноенаклонение) басқазерттеушілердекездеспейді:
|
Ильминский Н.И. «Материалы к изучению киргизского наречия», 1860
|
Мелиоранский П. «Краткая грамматика казак-киргизского языка», 1894, 1897
|
Созотов Н. «Записки по грамматике киргизского языка», 1912
|
Қ.Кемеңгерұлы «Оқу құралы» (1928, 1929)
| |
повелительное
|
повелительное
|
повелительное
|
повелительное
| |
изъявительное
|
изъявительное
|
изъявительное
|
изъявительное
| |
–
|
неопределенное
|
неопределенное
|
–
| |
–
|
желательное
|
–
|
желательное
| |
предположительное
|
–
|
–
|
сослагательное
| |
Условное
|
условное
|
условное
|
условное
| |
–
|
–
|
–
|
|
Ғалым райларды атауда орыс тіліндегі мәнін ашып, түсіндірумен бірге А.Байтұрсынұлының оқушыларға етене таныс болған – «болжау», «қалау», «теріс рай» т.с.с. атауларын қатар беріп отырған.
Достарыңызбен бөлісу: |
