ГРАММАТИКАЛЫҚ МАҒЫНА МЕН ГРАММАТИКАЛЫҚ ФОРМА

Сонымен қатар С.Исаевтың сөздің лексикалық және грамматикалық мағынасына қатысты тұжырымдары да бүгінгі когнитивті тіл білімінің қағидаттарымен үндес: «Тілдегі әрбір сөздің (белгілі бір ұғымды білдіре алатын мәнді сөздің) нақты лексикалық мағынасы да болады. Сөздің лексикалық мағынасы – нақты, ұғымдық мағына, яғни бір сөзден екінші сөзді айыратын реестрлік сөздік мағынасы болса, грамматикалық мағына – сөздің тым жалпы мағынасы, сол сөздің әртүрлі тұлғалар арқылы түрленуінің нәтижесінде немесе басқа сөздермен әр алуан қарым-қатынасқа түсу салдарынан пайда болатын және сөздердің бір-бірінен бөлмей, керісінше белгілі бір грамматикалық топтарға ортақ қасиеттер арқылы біріктіретін жалпы мағынасы болып табылады. Грамматикалық мағына, айналып келгенде, сөздің лексикалық мағынасымен тікелей байланысты болады» [25, 14-б.]. «Лексикалық мағынаның жалпылану арқылы пайда болатын грамматикалық мағынаны жалпы грамматикалық мағына деп бөлуге болады. Жалпы грамматикалық мағына грамматикалық формасыз-ақ ішкі семантиканың абстракциялануы, жалпылана түсуі арқылы қалыптасады да, сол арқылы 1) сөздердің семантикалық жақындығы, 2) ортақтығы пайда болып, 3) грамматикалық топтар құралады. Жалпы грамматикалық мағынаның әрі қарай шектеле, ұсақтай түсуі нәтижесінде үлкен грамматикалық шынында лексика-грамматикалық топтарынан өз ішінде кіші топтар да бөлініп шығып отырады» [25, 19-б.]. Ғалым грамматикалық категория болудың шарттарын былай сипаттайды: «1) бірнеше, кемінде екі грамматикалық мағына болу керек; 2) ол (кемі екі) мағыналар бір-бірімен тектес, ыңғайлас, мәндес болу керек, әр тектес мағыналар грамматикалық мағына құрай алмайды; 3) ол грамматикалық мағыналар қаншама тектес, ыңғайлас болса да, мысалы, тәуелділік мағына, екінші жағынан бір-біріне қарама-қайшы болып, мысалы, сол тәуелділіктер жақ сияқты, 1-жақ 2-жаққа я 3-жаққа қайшы, 2-жақ 1-жаққа я 3-жаққа қайшы, келуі; 4) сөйтіп барып әр тектес, ыңғайлас, әрі бір-біріне қарама-қайшы мағыналардың бірлігі, тұтастығы болуы; 5) сол тектес мағына да, қайшы мағына да бөлек-бөлек белгілі грамматикалық формалар арқылы берілуі және 6) олардың белгілі парадигмалық жүйе құрауы арқылы мағыналық талаптар мен шарттарға сәйкес келетін тілдік құбылыс қана грамматикалық категория болып таныла алады» [77, 56-б.].

К.Аханов еңбектерінен де тіл мен ойдың қатынасы, тілдік сана, грамматикалық мағына мен лексикалық мағынаның арақатынасы туралы тұжырымдар кездеседі: «Грамматиканың өзінің ережелерін жасағанда, сөздер мен сөйлемдердің мағыналық нақтылығынан дерексізденеді, сөздердің өзгеруі мен сөздердің сөйлемге тіркесуінің жалпылық нәрсені негізге алады. Грамматикалық абстракцияның ерекшелігі, міне, осындай»... «Қатынас жасау, пікір алысу – ой жұмысы нәтижелерінің сөйлемдегі сөздер мен сөз тіркестеріне негізделіп, соларға орнығып тұрақталуы мүмкін болады. Грамматика адам ойлауының ұзақ абстракциялаушы жұмысының нәтижесі болумен бірге, ойды материалдық тілдік қабыққа енгізуге, өзара пікір алысуға мүмкіндік береді»... «Сөздің лексикалық мағыналарынан басқа әртүрлі грамматикалық мағыналары болады. Грамматикалық мағыналар септік, тәуелдік, сан (число), шырай, шақ, жақ, рай т.б. грамматикалық категорияларды қамтиды. Бұл категориялардың мағыналары түбірдің лексикалық мағыналарын нақтылайды, оны саралап айқындайды немесе сөздердің лексикалық мағыналарының бір-біріне өзара қатысын білдіреді. Сонымен, түбірдің лексикалық мағынасын нақтылай түсетін, оны саралап айқындайтын немесе сөздердің лексикалық мағыналарының бір-біріне өзара қатысын мағыналар грамматикалық мағыналар деп аталады.

Грамматикалық мағыналар тілде әртүрлі тәсілдер арқылы көрінеді. Атап айтқанда, грамматикалық мағыналар тілддерде аффикация тәсілі, ішкі флекция, қосарлану, көмекші сөздер, сөздердің орын тәртібі, екпін, интонация тәсілдері арқылы беріледі» т.с.с. [71].