| 76.Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңдегі ғалымдардың етістікке қатысты ұстанымдары
Етістік – есімдерден кейінгі екінші орында тұратын грамматикалық үлкен категория. Ұлттық тіл білімі қалыптаса бастаған кезеңде ғалымдар етістікке, етістіктің құрамына қарай жіктелуіне баса назар аударған.
Ғ.Бегалиев, Н.Сауранбаев авторлығымен жарық көрген «Қазақ тілінің грамматикасы» (Алматы, 1944) еңбегінде: «Күрделі етістіктер дегеніміз – екі етістіктен я үш, төрт етістіктен құралып, бір істі білдіретін сөздер. Мысалы, атып ал, тұра тұр, жата тұр, өліп қала жаздады, күліп жібере жаздап қалды. Мұндай күрделі етістіктер бір ғана сұрауға жауап береді, сөйлемде бір ғана мүше бола алады, бір-бірінен ажырамайды, қара сөзде орындарын ауыстырмайды», – десе, 1967 жылғы «Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология. 1-бөлімінде»: «Күрделі етістік қазақ тілінде өте көп қолданылатын формалардың бірі болып саналады. Құрамындағы негізгі етістіктің қай көсемше формасында тұруына және оның қандай көмекші етістікпен тіркесуіне байланысты әртүрлі грамматикалық мағына білдіреді» – делінген.
Н.Оралбаева:«Күрделі етістіктің жасалуына оның жеке компоненттері бірдей қатысады. Бұлардың құрамындағы компоненттері – толық мағыналы етістіктер. Күрделі етістіктер оның құрамындағы жеке компоненттерінің мағынасының жиынтығынан жасалған бір күрделі қимылды білдіретінін»,
С. Исаев:«Екі я одан да көп сөзден құралып, бір мағынаны білдіріп, бір сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бір ғана мүшесі қызметін атқаратын етістіктер күрделі етістіктер деп аталады. Мысалы, маңырап жатыр екен, жамап отыр екен т.б.», – деп, алдыңғы ғалымдардың ойын құптайды
Бұл анықтамалар бір-біріне ұқсас болғанымен, келтіріліп отырған мысалдары бір-біріне ұқсамайды. Қисын бойынша күрделі сөздің мағынасын жасауға келгенде компоненттерінің қызметтері тең болуы тиіс. Айталық, келсе игі еді сияқты мысалдарда компоненттердің алғашқы сыңарлары мағыналы, ал екінші сыңарлары мағыналарын жоғалтқан я болмаса көмескіленген. Керісінше, барып кел – күрделі қимылды білдіреді, екі компоненттен тұрады, қызметтері тең. Сондықтан келтірілген басқа мысалдарда өзгешеліктер бар. Себебі, зерттеушілер күрделі етіс-тіктер мен аналитикалық етістіктерді айырып көрсетпейді.
Достарыңызбен бөлісу: |
