Жылдардағы қазақ диаспорасының қалыптасуы кезеңдері

Абжаппарова Бибіхадиша Жүрсінқызы 

Тарих ғылымдарының кандидаты, 

шығыстану кафедрасының доценті 

  

1920-1930 жылдардағы қазақ диаспорасының қалыптасуы 

кезеңдері. 

Мақалада  қазақ  диаспорасының  тарихында  ерекше  орын  алатын  1920-

1930  жылдардағы  тарихи  кезең  қарастырылған.  Отырықшыландыру, 

байларды 

тап 

жауы 

ретінде 

тәркілеу, 

ұжымдастыру 

саясатының, 

ашаршылықтың  1920-1930  жылдардағы  қазақ  диаспорасының  қалыптасуына 

тигізген ықпалы ашып көрсетілген.  

Кілтті  сөздер:  диаспора,  отырықшыландыру  саясаты,  қазақ  босқындары, 

ұжымдастыру, әкімшілдік-саясат 

 

Қазақ  диаспорасы  тарихында  қайғылы  да,  қасіретті,  көңілге  кірбің 

түсіріп,  көзге  жас  алдыратын,  азалы  да,  жантүршігерлік  сәттер  аз  емес. 

Соның  ең  бір  шектен  шыққан  тұсы,  ғылым  тілімен  айтсақ,  апогейі  –  жеке 

меншік шаруа  қожалықтарын күштеп ұжымдастыру  жылдары орын алғанын 

халқымыз  бүгінде  жариялылықтың  «желі  соғып»,  «жабулы  қазанның»  беті 

ашылғанда  жан-жақты  хабардар  бола  бастағандай.  Ие  бұл  күндері  «нәубет», 

«қызылтабан  шұбырынды»,  «зобалаң»,  «голощекин  геноциді»,  «этноцид» 

тәрізді  әрі  жалпыхалықтық,  әрі  тарихи  түсініктермен  сипатталып  жүрген 

осынау ауыр кезеңнің зарлы үніне, сай-сүйекті сырқыратар әңгімесіне құлак 

асар, біржола ден қойып зерттейтін кез келді. Қазақстан бойынша ПП ОГПУ-

дің жедел хабарлау мәліметі бойынша, 1932 жылғы 3 қаңтарда шет елге кету 

қозғалысымен  Қазақстанның  барлық  шекаралық  аудандары  түгелдей 

қамтылды.  Мұнан  басқа  да  қозғалыстың  айтарлықтай  көлемді  көрінісі 

тылдағы  аудандарда:  Шелекте,  Еңбекшіқазақта,  Талдықорғанда,  Аягөзде, 

Ақсуда, Көкпектіде, Күршімде байқалды. 

Ұлты  жағынан  эмиграцияның  үлкен  бөлігі  қазақ  халқына  жатады, 

екінші орынды ұйғырлар тобы және онан соң дүнгендер мен орыстар алады.  

Қазақ  диаспорасының  қалыптасуына  әсер  еткен  оқиғалардың  бірі  - 

отырықшыландыру 

саясаты 

болды. 

Қазақ 

халқы 

дәстүрлі 

мал 

шаруашылығымен айналысқандығы белгілі. 1928-1932 жылдары Қазақстанда 

социалистік құрылысты жолға қоюдың негізгі міндеті етіп, халықтың табиғи-

тарихи  даму  заңдылықтарын  ескермей,  көшпелі  және  жартылай  көшпелі 

қазақ  шаруаларын  зорлап  ұжымдастыру  және  сол  негізде  жаппай 

отырықшыландыру  саясатын  жүргізді.  Кеңес  өкіметінің  мұндай  саясатына 

түсінбеген  кінәсіз  шаруаларға  кеңес  органдарының  «ұлтшыл»,  «бандит», 

«контрреволюционері»  деген  жалған  жала  жауып  қуғын-сүргінге  ұшыратуы 

қазақ  шаруаларын  босқыншылыққа  ұрындырды.  Туған  жерлерінен  көшіп 

кетуге мәжбүр болды.  

Қазақстанға  Қазақтан  Компартиясы  өлкелік  комитетінің  хатшысы 

болып  1925  жылдың  қазан  айынан  бастап  әртүрлі  партиялық  жұмыстар 

атқарғанымен,  

Голощекиннің келуі қазақ еліне үлкен қанды қасірет әкелді. Күштеу бағытын 

пайдалана  отырып,  бай-құлақтарды  меншігінен  айырып,  тап  жауы  ретінде 

тәркілеп,  тіптем олардың қатарына орта шаруаларды  іліп алды. Кедейлердің 

өздері  де  ет  даярлау,  астық  даярлау,  ескі-құсқы  даярлау  жоспарын  орындау 

жолында  түгі  қалмай  тақырланып,  қолдарына  малшы  таяғын  ұстап,  жалғыз 

қалды.  1929  жылдан  бастап  Голощекин  саясатынан  қашып,  жаппай  көшіп 

кетулер  басталды.  Башқұртстанға,  Сібірге,  Волга  бойына,  Орта  Азия  мен 

Қытайға жаппай көшуді тоқтату мүмкін болмады [1,78-88]. 

Қазақстанда  ұжымдастыру  және  отырықшылыққа  көшіруді  басқарып, 

байыппен  іске  асыра  қоятын  білікті  мамандар  бола  қойған  жоқ.  Жергілікті 

басқару  органдарында,  ауыл-селоларда  белсенділік  көрсетіп,  «шаш  ал  десе 

бас  алатындардың»  өзі  болды.  Колхоздастыру  науқаны  отырықшылыққа 

көшірумен  қатар  жүргізілді.  Қазақ  өлкелік  комитеті  бұл  науқанды  жүргізуге 

8 мың жұмысшы тартты. Бұлармен қоса республикаға 1204 адам жіберілді [2, 

11].  Олар  Москва,  Ленинград,  Харьков  басқа  өнеркәсіп  орталықтарынан 

келген,  жергілікті  ұлт-дәстүрлерінен,  тарихынан,  тілінен  ешқандай  хабары 

жоқ  адамдар  болды.  Бұлар  ұжымдастыру  мен  отырықшылыққа  көшіруді  тек 

бір  халықты  бір  жерге  жинап  қоныстандыру,  барлық  мал-мүлкін  ортаға 

салдыру  деп  түсіндірді.  Мұның  арты  малшылардың  шаруа  кеңістігінен, 

жайылымынан қол үзуіне, малға қолайлы суаты мен жем-шөбінен айрылуына 

әкеліп соқты.  

1930  жылы  көшіп  кету  қозғалысымен  34977  қожалық  қамтылды.  1931 

жылы  толық  емес  мәліметтер  бойынша  45000  шаруашылық  көше  бастады. 

Мұның  ішінде  республикадан  тыс  көшіп  кеткендерді  ғана  емес,  сондай-ақ 

өлкенің 

өз 

ішінде 

туған 

жерден 

қозғалып, 

босқындар 

қатарына 

қосылғандарды  да  көрсете  алады.  1931  жылы  қазақ  шаруаларының  жалпы 

саны  225  000  адамдай  босқындар  жолына  түскен  [3,  257].  Осыншама 

босқындардың қайда және қаншасы көшіп кеткенін дәлме-дәл анықтау тіптен 

мүмкін емес. Себебі олар бір жерде тұрақтап қалмады.  

 

                                                                                           Кесте №1 

№  Босқындар барған жерлер 

Босқын 

қожалықтары 

Олардағы 

мал 

саны 

1. 

Өзбекстанға 

3436 

187909 

2 

Түркменстанға 

7371 

319725 

3 

Тәжікстанға 

1767 

88350 

4 

Қырғыз республик. 

1031 

33595 

5 

Қарақалпақ 

2355 

112621 

6 

Төменгі Волга өлкесіне 

2562 

13797 

7 

Сібір өлкесіне 

2100 

27348 

8 

Украинаға 

901 

6652 

9 

РСФР-дің қалған бөліктеріне 

13511 

100801 

10  Қытайға 

593 

2276 

 

барлығы 

35597 

893074 

 

Кестеден аңғарып отырғанымыздай, қазақ босқындары негізінен Ресей, 

Орта  Азия  республикаларына  қоныс  аудара  бастаған.  Босқыншылық  1933 

жылдың  шілдесіне  дейін  толастамай  қойды.  1931-1933  жылы  Мәскеуге 

берген 

мәліметтер 

бойынша, 

1931-1933 

жылдары 

салық 

есептері 

мәліметтеріне  қарағанда,  Қазақстан  бойынша  қожалықтардың  жалпы  саны 

490  мыңға,  ал  село  халқының  саны  2,6  млн.  адамға  кеміді.  Оның  үстіне 

Қазақстанда  қалған  қазақтар  қожалықтарының  аса  үлкен  бөлігі  өздерінің 

бұрынғы мекендерінен ауа көшті [3, 258]. 

Қазақстанның  мемлекет  қайраткері,  Т.  Рысқұлов  Совет  өкіметінің 

саясатын  жүргізе  отырып,  Ресей  Федерациясы  Халық  Комиссарлар  Советі 

председателінің  орынбасары  қызметін  атқарды.  И.  Сталин  большевиктер 

партиясының  Бас  секретары  қызметін  атқарғанда,  Т.  Рысқұловты  өз 

назарында  ұстады.  Елдегі  болып  жатқан  босқыншылыққа  байланысты  Т. 

Рысқұлов  И.  В.  Сталинге  1933  жылы  9  наурызда  жазған  хатында  босқын 

қазақтар  көшіп  барған  аудандардан  алынған  мәліметтер  бар.  Орта  Волгада 

босқын қазақтар -40 мың, Қырғызстанда – 100 мың, Батыс Сібірде – 50 мың, 

Қарақалпақстанда - 20 мың, Орта Азияда - 30 мың адамға жеткен. Сондай-ақ 

Т.  Рысқұлов  босқындардың  Қалмақ,  Тәжікстан,  Солтүстік  өлке  өңірінен  де 

кездесетінін, Батыс Қытайға ауа көшкендерін атап көрсетеді.  

Батыс  Сібір  Өлкелік  партия  комитетінің  хатшысы  М.  Зайцевтің 

айтуына қарағанда 1932 жылғы 9 ақпандағы мәліметі бойынша, 1931 жылдың 

күзінен  бастап  қазақтардың  Қазақстан  территориясынан  оған  іргелес  жатқан 

Батыс  Сібір  аудандарына  қашуы  көрініс  тапқанын,  соңғы  уақытта  мұның 

жаппай  көлемге  айналғанын,  босқындар  негізінен  колхозшылар  болды  да, 

олардың  шамалы  бөлігі  бай-кулактар  элементіне  жатты.  Қазақ  даласынан 

келген  босқындардың  қаншалықты  көлем  алғанын  Батыс  Сібірдің 

Қазақстанмен  шектесетін  көрші  Славгород  ауданындағы  қазақтардың  10000 

адамға  көбейгеніне,  ал  олардың  6000–ы  Славгород  қаласының  өзінде  ғана 

орналасқанынан 

да 

байқауға 

болатын 

еді. 

Батыс 

Сібірдің 

басқа 

аудандарындағы  қазақтар  да  босқындар  есебінен  шұғыл  өсті.  Мысалы, 

Баевск ауданында 1300 босқын қазақ есепке алынды деп мәлімдейді  [4, 109-

110].  Аштық  адам  кейпінен  айыра  бастаған  есі  ауып,  ісініп  кеткен  қазақтар 

көшедегілерден  де,  пәтер  тұрғындарынан  да  нанды  ашықтан-ашық  тартып 

алып, аштық аранына араша іздеді  

Батыс  Сібір  өлкесінің  кейбір  аудандарының  өздері  де  азық–түлік 

қиыншылықтарына  кездескендіктен  аштық  қуалап  босып  келген  қазақтарға 

қажетті көмек көрсетуге жергілікті мүмкіндіктер шамалы. Сондықтан б 

Батыс Сібір өлкелік партия комитеті Қазақ өлкелік партия комитетінен 

қазақтардың  қашып  келуін  тоқтатуды,  оған  қажетті  шараларды  жедел 

қолдануды,  босқындарға  қажетті  көмек  көрсетуді  қайта-қайта  өтініп  сұрады 

[4, 110].  

Қазақтанмен  көршілес  одақтас  республикаларға  бытырай  қоныстанған 

қазақ  босқындары  аз  емес.  Егер  1926  және  1937  жылдардың  Бүкілодақтық 

санақ 

материалдарына 

сүйеніп 

талдау 

жасасақ, 

көрші 

одақтас 

республикалардан  қайтпай  қалған  қазақтардың  300  мыңнан  астам  екенін 

байқаймыз. Қысқа мерзімде мұншама халықтың жат жерлерге қоныс аударуы 

адамзат тарихында бұрын-соңды болмаған қасіретті оқиғаға айналды [3, 272]. 

Қазақ диаспорасының қалыптасуындағы ірі  кезеңдердің бірі 1918-1920 

жж.  азамат  соғысы,  соның  салдарынан  болған  1921-1922-ші  жылдардағы 

орын  алған  ашаршылық,  1920-шы  жылдардың  соңы,  1930-шы  жылдардың 

басындағы 

атақонысын 

тастап 

ауа 

көшулері. 

Тарихшы 

ғалым 

Т.Омарбековтың  мәліметі  бойынша,  миллионнан  астам  қазақ  осы  жылдары 

қазіргі  Қазақстан  жерінде  босқынға  айналып,  оның  шамамен  500  мыңдайы 

мемлекетімізден  тысқары  елдерге  шығып  кетіп,  одан  200  мыңдайы  елге 

қайтып оралған [5]. 

Шет  ел  тарихшысы  Роберт  Конквест  Қазақстанның  шекаралық 

аудандарынан  аталған  жылдары  200  мыңдай  қазақтар  Синьцзянға,  (Батыс 

Қытай)  көшіп  кетті  деп  мәлімдейді  [6].  Ресей  тарихшылары  Ю.А.  Поляков, 

В.Б.  Жиромская,  И.Н.  Киселев  1930-1932  жылдары  шетелге  кеткен  қазақтар 

санын  (қайтып  келгендерін  шығарып  тастағанда)  1,3  млн  адамға  жеткізеді 

[7]. 

Белгілі демограф ғалым М.Тәтімов «Бірнеше жүз мыңдаған адамдар өз 

республикаларын  тастап,  Қазақстаннан  ауа  көшіп,  мұндай  бұрмалаушылық 

белең  алмаған  көрші  Орта  Азия,  республикалары  -  Өзбекстанға, 

Түркменстанға, 

Қарақалпақстанға, 

Қырғызстанға, 

Тәжікстанға, 

және 

Ресеймен  жапсарлас  жатқан  жақын  облыстарына  жан  бағып,  бас  сауғалады. 

Олардың 

бестен 

екісі 

дерлік, 

44 

мыңнан 

астам 

адам, 

яғни 

республикадағылардың  бұрынғы  11  проценті  кейін  еліне,  жеріне  қайтпай, 

біржола  сонда  қалып  қойды  (қазір  осы  аталған  көрші  одақтас 

республикаларда  тұрып  жатқан  1млн  547  мың  қазақтардың  жартысынан 

астамы  сол  қиын  жылдары  көшіп  кеткендер).  Сол  тауқыметті  жылдары, 

кейбір  деректер  бойынша  шетелдерге,  атап  айтқанда  көрші  Қытайға, 

жапсарлас  Монғолияға  асып,  алыстағы  Ауғанға,  жырақтағы  Иранға,  тіптем 

түпкірдегі  Түркияға  дейін  ауып  кетіп,  өз  ата  мекенінен  кері  қайта  алмай 

қалғандардың  ұзын  саны  205  мыңға  жетіп  жығылған.  Бұл  сол  кездегі 

Қазақстандағы  байырғы  жұрттың  5  проценті  болады.  Бүгінгі  таңда  1,5 

милионға жетіп қалған шетелдегі қазақтардың үштен бірі – сол асыра сілтеу 

жылдарының босқындары мен шұбырындылары», - деп қорытындылайды[ 8, 

46-47]. 

Тарихшы  ғалымдар  М.Қ.  Қозыбаев,  ҚС.  Алдажұманов,  Ж.Б. 

Әбілқожиндар  «Түпкілікті  халықтың  күрт  азайып  кетуіне  қоныс  аудару  көп 

зиян  келтірді.  Ашаршылық  салдарынан  сол  жылдары  1030  мың  адам 

республикадан  тысқары  жерлерге  босқын  болып  кетті.  Оның  414  мыңы 

кейіннен  қайтып  оралды.  616  мың  адам  келмеске  кетті.  Олардың  ішінде  200 

мыңға  жуығы  Қытайға,  Монғолияға,  Ауғанстанға,  Иран,  мен  Түркияға  өтіп 

кетті деген дәлел айтады [2, 33].  

Ғалым  Т.Омарбековтың  пікіріне  жүгінсек,  Батыс  Қытайға  өтіп  кеткен 

қазақтар  шамамен  70  мың  адамдай  деп  шамалауға  болады  [13,  280]. 

Қытаймен  Шекаралық  аудандардағы  қазақтардың  жалпы  саны  жарты 

миллионға да жетпейді (334268). Қытайдағы қазақтардың санының көптігіне 

қарап, олар ұжымдастыру жылдары өтіп кеткен деп айтуға болмайды. Батыс 

Қытай  қазақтардың  ежелгі  отаны.  Тарихшы  М.  Тынышпаев  1917  жылы 

Қытайда 450 000 қазақ өмір сүрген деген мәлімет береді [9, 63].  

Қорыта  айтқанда  Қазақстаннан  шетелдерге  біржолата  көшіп  кеткен 

қазақтар жалпы алғанда 100 мыңға жуық. Бұлардан басқа бірнеше мың қазақ 

шекарадан  өтерде  өлген  және  «контробандит»  деген  жаламен  тұтқындалған. 

Сталиндік  әкімшілдік-әміршілдік  саясат  қазақ  халқын  өз  отанынан  бездіріп, 

қайғы-қасіретке ұшыратты. 

 

Әдебиеттер: 

1.  Омарбеков  Т.  Тарихпен  өрілген  тағдыр.  –Астана:  «Ана  тіл  –  Ата 

тарих» баспа-зерттеу орталығы жшс., 2007. - 460 б. 

2.  Қозыбаев  М.Қ.  Алдажұманов  Қ.С.,  Әбілқожин  Ж.Б.  Қазақстандағы 

күшпен коллективтендіру: қорлық пен зорлық. –Алматы, 1992. - 36 б. 

3.  Омарбеков  Т.  20-30  жылдардағы  Қазақстан  қасіреті.  Көмекші  оқу 

құралы. –Алматы: Санат, 1997. - 320 б. 

4.  Насильственная  коллективизация  и  голод  в  Казахстане  в  1931-1933 

гг.  Сборник  документов  и  материалов  /Вступ.  Статья  ис  ост.  К.С. 

Алдажуманов,  М.К.  Каиргалиев,  В.П.  Осипов,  Ю.И.  Романов.  -  Алматы: 

Фонд «ХХІ век», 1998. - 263 с. 

5. Омарбеков Т. Отызыншы жылдардағы ойран // Қазақ елі. 1995  жыл. 

1-желтоқсан. 

6. Конквест Р. Жатва скорби реестр смерти // «Вопросы истори», 1990, 

№ 4. – С. 87-88. 

7.  Поляков  Ю.А.,  Жиромская  В.Б.,  Киселев  И.Н.  Полвека  молчания  // 

«Социологические исследования», 1990, №6 – С. 6. 

8. Тәтімов М. Зұлматтың ауыр зардабы. Зауал: мақалалар, естеліктер. – 

Алматы: Жазушы, 1991. - 272 б. 

9.  Тынышпаев  М.  Материалы  к  истории  киргиз-казахского  народа.  - 

Ташкент, 1925. - 65 с. 

Резюме 

 

В данной статье рассматриеваются этапы формирования казахской диаспоры 

в 20-30 годы ХХ века. Автор анализирует политику оседания, причины 

откочевки и голода казахов.  

Abstract  

 

In given article it is written about stages of formation of the Kazakh diaspora to 20-

30  years  of  the  XX-th  century.  The  author  analyzes  the  reasons  of  a  policy  of 

subsidence, откочевки, hunger of Kazakhs.