Жылына 4 рет шығады

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
276 
Аннотация.  Статья посвящена  анализу  любовной  лирики  великого  шотландского  поэта  Роберта 
Бернса.  В  ней  рассматривается  этическая  концепция  любви  в  стихах  поэта,  дан  анализ  его  стихов 
«Любовь как роза,роза красная», «Ночлег в пути», «Моему Незаконному ребенку». 
Ключевые слова: любовная лирика, народная песня, красота, чувство, искренность, страсть, душа. 
 
История  литературы  знает  мало  имен,  окруженных  такой  глубоким  уважением  и  любовью 
соотечественников,  как  имя  прославленного  шотландского  поэта Роберта  Бернса. Слава  пришла  к 
нему сразу же после выхода из печати малоизвестного провинциального издателя летом 1786 года 
его  первого  сборника  под  скромным  названием  "Стихи  Роберта  Бернса,  преимущественно  на 
шотландском диалекте", в котором воспевалось жизни шотландского фермера-земледельца, красота 
родной  природы,  героическое  прошлое  Шотландии,  осуждалась  гордость  тогдашних 
господствующих классов. 
В  английской  литературе  Бернса  было  немало  выходцев  из  низших  слоев 
общества. Становясь  литераторами,  они  в  основном  теряли  признаки  своего  плебейского 
происхождения. Этого нельзя сказать о Бернса. И став известным поэтом, он не отделился от своего 
сельской среды, не отрекся бедной дома шотландского крестьянина-арендатора и тогда, когда перед 
ним широко распахнулась дверь аристократических эдинбургских салонов. 
Творчество Р. Бернса - своеобразное явление в истории английской литературы. Он писал глубоко 
реалистические,  демократические  произведения,  в  которых  прославлял  мощные  преобразовательные 
силы родного народа, отстаивал его право на свободу и независимость. Ни один из английских поэтов 
XVIII в. не воспевал с такой силой труд труженика, как это сделал Бернс. 
Поэтическим  произведениям  Бернса  свойственны  необычайная  свежесть  образов,  меткость 
эпитетов и сравнений, лаконизм, динамичность, богатство языка. 
В  поэтический  мир  Бёрнса  одновременно  с  лирическим  «я»  вошли  жизни  и  судьбы  его 
современников:  родных,  друзей,  соседей,  тех,  кого,  встретив  случайно,  надолго  запоминал  поэт. 
Ему чуждо равнодушие к людям. Одних он любит, дружит с ними, других – презирает, ненавидит; 
многих  называет  по  именам,  вычерчивая  точными  штрихами  характеры  столь  типичные,  что  за 
именем  встают  жизнь  и  личность,  и  читатель  надолго  запоминает  их.  Таковы  корыстная  и  злая 
Мэгги  с  мельницы,  напористый  и  неотразимый  сельский  сердцеед  Финдлей,  гордячка  Тибби, 
веселый Вилли — любитель пирушек, друг поэта старый Джон Андерсон. А среди них сам Бёрнс — 
веселый  и  смелый,  нежный  и  пылкий  в  любви,  верный  в  дружбе.  Он  бредет  по  целине  за 
деревянным  плугом,  погружается  в  раздумье  над  книгой,  шагает  среди  руин,  по  вересковым 
пустошам  и  по  межам  овсяного  поля.  В  родном  привычном  мире  ему  знакомо  все,  и  он  делит  с 
читателем счастливые и трудные минуты [1]. 
«Влюбленность в жизнь, искренность чувств — все это живет в поэзии Бёрнса вместе с силой 
интеллекта,  выделяющего  из  массы  впечатлений  главное».  Уже  ранние  стихи  Бёрнса  полны 
глубоких размышлений о времени, жизни и людях, о себе и других, таких же, как он, обездоленных. 
Рядом  с  песнями  о  любви,  разлуке,  печали,  песнями,  написанными  на  популярные  народные 
мотивы, возникали такие поэтические открытия, как «Полевой мыши, чье гнездо я разорил плугом», 
«Был  честный  фермер  мой  отец»,  «Джон  Ячменное  Зерно»,  «Дружба  прежних  дней»,  «Горной 
маргаритке»,  «Честная  бедность»,  уже  названная  кантата  «Веселые  нищие»,  «Новогоднее 
приветствие старого фермера его дряхлой кобыле», а также многие из сатир. 
Любовной лирика в мировой литературе  занимает большом место – это важнейшая сторона 
человеческой  жизни  и  души.  Многие  поэты  прошлого,  начиная  от  античных,  создавали  шедевры 
любовной  поэзии:  Овидий,  Джон  Донн,  Уильям  Шекспир,  Франсуа  Вийон,  поэзия    трубадуров  и 
миннезингеров – все эти строки  полны  образами любви. Казалось бы, трудно сказать новые слова  
в  этой  бессмертной  теме,  не  каждый    истинный  поэт-любовный  лирик  находит  и  произносит  их. 
Среди этих  поэтов – великий шотландский поэт Роберт Бернс. 
Лирика  Бернса  пыталась  народными  традициями  –  ведь  песни  любовного  содержания 
распевали в его родной Шотландии. Его любовная лирика окрашена  в эти народные, национальные, 
демократические тона и при этом необыкновенно тонка и глубока, звучит современно и сейчас. В 
ней    сливаются  страсть,  целомудрие,  смелость  и  красота  чувства,  роднящая  любящих  с  самой 
Природой [2]. 
Пожалуй,  самые    известные  стихи  о  любви  –  это  «Любовь,  как  роза,  роза  красная  …» 
(«Любовь»).  Они  написаны  в  драматически  момент,  когда  поэт  готов  навсегда  покинуть  родину, 
свой шотландский край, и свою любимую – Джин Армор. Он сравнивает любовь с  песней путника, 
с 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
277 
вечным  песком  жизни,  который  не  устает  бежать    в  пустыне,  с  дивной  мелодией,  с  прекрасным 
цветком – розой. Он верит в грядущую с встречу: 
Будь счастлива, моя любовь, 
Прощай и не грусти. 
Вернусь к тебе, хоть целый свет 
Пришлось бы мне пройти. 
Красота крестьянских девушек, которые изящны  и стройны, хотя и ходят босиком  и носят 
простые платья пленяет его («Босая девушка»). Он сочувствует любящим и заставляет читателя с 
треплется следить за их тайными трогательными свиданиями («Вечером во ржи») 
Если кто-то звал  кого-то 
Сквозь густую рожь, 
И кого-то обнял кто-то, 
Что с него возьмешь? 
И какая  нам забота, 
Если у межи 
Целовался с кем-то кто-то 
Вечером во ржи? 
Эти  строки  стали  народной  песней  и  два  столетия  спустя  американский  писатель  Джером 
Дэвид Сэлинджер озаглавил свой роман «Ловец во ржи» « The Catcher in the Rye», 1951 (в русском 
переводе  он  назван  «Над  пропастью  во  ржи»).  Его  герой,  шестнадцатилетний  мальчик,  мечтает  
стать  в будущем охранителем игр детей, их старшим другом: он будет и ловить раскаливавшихся 
ребятишек, играющих в густой ржи у обрыва, чтобы они не упали. А приходит ему  в голову  такая 
мечта, когда  он слышит, как маленький мальчик, проходя по  улице  с отцом и матерью, напевает 
песенку Бернса о ржи – одну  строчку, всё, что он знает. Но этой строчки оказывается  довольно для 
того, чтобы придумать для себя прекрасное занятие – охранять игры детей. Красота поэзии Бернса 
проходит через  время и пространство, и оживает  в двенадцатом веке в Америке, не утратив своей 
лирической привлекательности. 
Бернс  строит  свой  поэтический  образ  страстного,  вдруг  вспыхнувшего  чувства  –  на 
удивительных, как будто бы противоречивых, но слитых воедино сочетаниях. Это образ скромного 
дома девушки, ее сельской учтивости к гостью, попавшему в ее дом  в непогоду, привычных для нее 
домашних  хлопотах,  когда она готовит ему  ночлег,  -  с  волнующим  чувством  обретения  любви,  с 
проснувшейся  вначале    в  ее  госте,  а  потом  в  ней  самой  юной  страсти.  Это  сочетание   нежности, 
чистоты, символом которой  становится горная метель, белый и чистый снег за окнами – и смелости 
и  чувственности описания сближения  двух молодых  людей.  Для  Бернса  нет  запретов, потому  что 
его  смелость    в  описании  чувств  природно  целомудренна,  нигде  не  переходит    в  пошлость  или 
неловкость. Красота девушки, красота их отношений гармонирует с красотой природы, красотой и 
силой снежной  метели. Молодые люди искрении в своем чувстве, оно освящено самой природой и 
значит,  они  правы.  Ничье  сердце  не  разбито  и  утром  девушка  садится  шить  рубашку  своему 
защитнику и другу. 
Her hair was like the links o’ gowd, 
Her teeth were like the ivorie, 
Her cheeks like lilies dipt in wine, 
The lass that made the bed to me.- 
Her  bosom was the driven snaw, 
Twa drifted heaps sae fair to see; 
Her  limbs the polish’d marble stamen 
The lass that made the brd to me. – 
I kiss’d her o’er and o’er again 
And ay she wist na what to say; 
I laid her  between me and the wa’, 
The lassie thought na lang till day. – 
Upon the morrow when   we rase, 
I thank’d for her courtesie: 
But ay she blush’d, any ay she sigh’d 
And said, Alas, ye’ve ruin’d me. – 
Был мягок шелк ее волос 
И завивался, словно хмель. 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
278 
Она была душистей роз, 
Та, что постлала мне постель. 
А груд ее была кругла, 
Казалось, ранняя зима 
Своими дыханием намела 
Два этих маленьких холма. 
Я целовал ее в уста – 
Ту, что постилала мне постель. 
И вся она была чиста, 
Как эта горная метель. 
Она не спорила со мной, 
Не открывала милых глаз… 
И между  мною и стеной 
Она заснула в поздний час. (Перевод С. Маршака) 
Недаром  Бернса  так  обличали  и  отвергали  ханжи,  считавшие  его  поэзию  слишком 
откровенной.  Но  Бернс  –  поэт  Любви,  он  отсеивает  право  человека  на  нее.  В  его  природном, 
крестьянском подходе к  отношениям людей есть естественность и вера  в красоту мира и красоту 
любви.  Бернс  смелее  своих  переводчиков,  недаром  в  его    любовной  балладе  ключевым  словом 
становится слово  «bed» -  «постель», (а сама героиня именуется  в связи с этим « та, что постлала 
мне постель ”The Lass Made the bed to me”). Его поэзия нардна по сути  и духу и моложая страсть в 
ней,  как  и  в  народной  поэзии,  не  стеснена  светскими  условностями,  сосоловными    различиями, 
приличием и предрассудками. Его герои любят друг  друга и хотят быть вместе: «Сказал я, -Много, 
много раз  
I said, My lassie dinna cry, 
For ye ay shall mak the bed to me. – 
Ты будешь мне стелить постель!». 
Столь  же  смела  и  близка  к  прсотой  природной  нравственности    и  позиция  Бернса  по 
отношению к праву человека иметь и любить детей, рожденных в браке или вне его. Это развернуто 
им    в  стихах  «Моему  незаконнорожденному  ребенку».  У  Бернса  родилась  дочь  от  одной  из 
сельсктих деаушек, которую он содержал до конца  своей жизни и о которой писал с нежностью. 
For  if thou be, what I wad hae thee, 
And tak the counsel I shall gie thee, 
I’ll never rue my trouble wi’thee, 
The cost nor shame o’t, 
But be a loving Father to thee, 
And brag the name o’t. – 
Я с матерью твоей кольцом 
Не обменялся под венцом, 
Но буду нежным я отцом 
Тебе, родная. 
Расти веселым деревцом 
Забот не зная. 
Tho’ I should be the waur bestead, 
Thou’s as braw and bienly clad, 
And thy young years as nicely bred 
Wi’education, 
As ony brat o’Wedlock’s bed, 
In a’thy station. – 
Пусть я нуждаться буду сам, 
Но я последнее отдам, 
Чтоб ьы могла учиться там, 
Где все ребята, 
Чьих матерей водили в храм 
Отцы когда-то. (Перевод С. Маршака) 
Поэты с мягким юмором затрагивает тему своего отцовства: он как бы щутливо готов призать 
вину  перед  обитателми  деревни  («В  твоем  рожденье  виноват)  я  безусловно»)  и  предостерегает 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
279 
дочку против своего легкомыслия  и ошибок/ «А от меня ты можешб взять (Мой нрав беспечный), 
Хотя  в  грехаха  мне  подражать  (Нельзя:  конечно»)  Но  сдлав  такие  шуточные  уступки  суровым  
поборникам  морали, он не отступит в главном: «Не так явилась ты на свет) Как нужно людям, (Но 
мы делить с тобой обед) И ужин будем». Эта  девочка – его дочь и он готов любить и защищать ее – 
что и делала в жизни. 
Бернс, однако, знает и суровое осуждение в трактовке любовных отношениий между людьми: 
это  касается  рачета  и  тех  случаев,  когда  одна  сторона  оскорбляет    и  эксплуатирует  искреннюю 
любовь  другой.  Разбитые  сердца  молодых  людей  –  это  влияние  корысытного  и  ханшжестокого 
общества,  которое  уродует  людские  отношения.  Браки  по  расчету,  попринуждению  родителей, 
обман  и  неверность  –это  всё  осуждается  Бернсом,  ибо  ведет  к  человенческому  несчастью,  так  ж 
непреложно, как любовь – к счастью. Целый цикл сатирически ризображает  «Мэгги с мельницы!, 
девушку, обманувшую чувства  бедного мельника, разбившую его сердце – ради  брака по расчету. 
Такие  людми  для  Берсна  ущербны  –  они  все  мерят  на  шиллинги  и  пенсы    и  для  них  закрыто 
истинное богастчтво – красотка человеческих чувств [2]. 
В стихах  Бернса  звучит  шотландский  диалект.  Речь  эту,  диалект,  даже,  по мнению многих, 
отдельный язык как литературный Бёрнс избрал не первым: до него на нем писал уже упомянутый 
Роберт  Фергюссон;  еще  ранее  ввел  в  литературный  обиход  многое,  пригодившееся  Бёрнсу, 
родоначальник «шотландского возрождения» Аллан Рэмси (1686-1758).  
A Red Red Rose 
O my Luve’s like a red red Rose, 
That’s newly sprung in June 
O my Luves like the melodie 
Thats sweetly play in June 
 
As fair art thou, my bonie lass, 
So deep in luve am I; 
And I will love thee still, my Dear, 
Till all the seas gang dry. 
 
Till all the seas gang dry, my Dear, 
And the rocks melt with the sun: 
I will love thee still, my Dear, 
While the sands o’life shall run.- 
 
And fare thee weel, my only Luve! 
And fare thee weel, a while! 
And I will come again, my Luve, 
Tho’ it were ten thousand mile!- 
 
Любовь 
Любовь, как роза, роза красная, 
Цветет в моем саду. 
Любовь моя - как песенка, 
С которой в путь иду. 
 
Сильнее красоты твоей 
Моя любовь одна. 
Она с тобой, пока моря 
Не высохнут до дна. 
 
Не высохнут моря, мой друг, 
Не рушится гранит, 
Не остановится песок, 
А он, как жизнь, бежит… 
 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
280 
Будь счастлива, моя любовь, 
Прощай и не грусти. 
Вернусь к тебе, хоть целый свет 
Пришлось бы мне пройти!   (Перевод С. Маршака) 
В  поэзии  Р.Бернса  нетрудно  обнаружить  переклички  со  многими  английскими  и 
шотландскими поэтами. Но Р. Бернс никогда не следовал традициям буквально, он переосмыслил 
их и создал собственную. То же можно сказать и об отношении Р.Бернса к фольклору — основе его 
поэзии. Оно выражается не во внешнем подобии мотивов и форм, но в глубинном постижении им 
сути  народного  творчества  и органичном слиянии  его с  передовыми  идеями  века.  О тесной  связи 
Р.Бернса с шотландским фольклором особенно ясно свидетельствуют его лирические песни. Поэт 
сочинял новые слова на старые мелодии, бытующие в сельской среде, перерабатывал старые песни, 
изменяя  в  них  отдельные  фразы,  строчки  и  строфы.  Чаще  же  всего  песня  Р.Бернса,  являясь 
совершенно  самостоятельной,  вырастала  из  фольклорного  припева.  В  народной  песне  авторская 
личность  растворялась,  а  Р.Бернс  слил  голос  народа  с  поэтическим  «я»,  живущим  в  настоящем. 
Главные  темы  его  поэзии  –  любовь  и  дружба,  человек  и  природа.  Влюбленность  в  жизнь, 
искренность чувств – все это живет в поэзии Р.Бернса вместе с силой интеллекта, выделяющего из 
массы  впечатлений  главное.  Очищая  стих  от  напыщенности  и  штампов,  Бернс  стремился  к 
максимальной  выразительности  поэтического  слова.  Обновление  и  демократизация  тематики, 
языка,  художественных  средств  шли  у  него  в  единстве  с  перестройкой  традиционной  системы 
лирических  жанров,  ее  обогащением.  Любимые  жанры  поэта  -  дружеские  послания,  заздравные 
песни,  веселые  "застольные"  свидетельствуют  о  том,  что он  вышел  за  пределы  камерной  лирики. 
Стихи Р. Бернса, какова бы ни была их тема, исполнены духом народного коллективизма [1]. 
Однако истинная стихия Бернса - это песня; здесь всего полнее и разностороннее проявляется его 
дарование.  Старые  песни  его  предков  были  живы  в  устах  народа,  когда  Р.  Бернс  начал  писать  свои 
стихи. Он сроднился с высоким совершенством этих образцов и нашел в них ту живую основу, опираясь 
на  которую  он  мог  пойти  дальше.  В  стихах  Р.Бернса  звучит  шотландский  диалект;  многие  из  них 
написаны  на  мотивы  народных  песен  и  сами  стали  песнями,  которые  и  сегодня  поет  Шотландия. 
Собственные песни Р.Бернса расходились по всей Шотландии, звучали из уст женщин, убирающих в 
поле хлеб, ими встречали и приветствовали друг друга веселые товарищи, их пели влюбленные. 
Роберт Бернс был горячо любим на родине. В народе его называли «бардом». Сейчас, много лет 
спустя,  его  память  чтут  все  шотландцы.  Он  считается  национальным  поэтом  Шотландии.  Заслуга 
Р.Бернса  заключается  в  том,  что  он  сохранил  для  потомков  национальный  фольклор  Шотландии  – 
традиционные  песни  и  сказки,  многие  из  которых  существовали  до  него  лишь  в  устной  форме.  Он 
опубликовал их в «Сборнике  шотландских песен» («Selections of Scots Songs») в 1794 г. 
Многие из его стихов написаны на мотивы народных песен и сами стали песнями, которые и 
сегодня поет Шотландия. Обновление и демократизация тематики, языка, художественных средств 
шли у него в единстве с перестройкой традиционной системы лирических жанров, ее обогащением. 
Удивительная энергия, острота и богатство суждений, находчивость в полемике и сила аргументов, 
богатство  ритмов  и  интонаций,  удивительная  гибкость  и  красочность  народной  речи  —  эти 
характерные особенности лучших стихотворений Бёрнса завоевали ему всемирную известность. 
Великий шотландский поэт – поистине великий поэт Любви. 
 
Литература: 
1.
 
Бархударов  Л.С.  Некоторые  проблемы  перевода  английской  поэзии  на  русский  язык.  // 
Тетради переводчика. – Вып. 21, 1984. – С. 38-48. 
2.
 
Бернс. Избранная лирика. – М., 1977. – 198 с. 
 
Габдешева А.Е. 
Роберт Бернстің махаббат лирикасы: тақырыптары мен образдар. 
Мақала шотландық ұлы ақын Роберт Бернстің махаббат лирикаларын талдауға арналған. Мұнда ақын 
өлеңдеріндегі  махаббаттың  этикалық  тұжырымдамалары  қарастырылды,  оның  «Махаббат  -  ол  алқызыл 
раушан гүліндей», «Жолда түнеу», «Менің некесіз балама» атты өлеңдерінің талдаулары берілген.  
Кілт сөздер: махабат лирикасы, халық әні, сұлулық, сезім, шынайылық, құштарлық, жан –дүниесі. 
 
Gabdesheva A.E. 
Robert Burns love poems: themes and image 
The article deals with the love poems by the great Scottish poet Robert Burns, his idea of  Love and his 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
281 
poems «O, My love like a red red Rose», «The lass that Made the Bed for me», «The Poet’s welcome to his lose-
begotten daughter »   
Keywords: love lyriss, folk songs, beauty, feeling, sinsirety6passion, soul. 
 
 
ӘОЖ: 82 (091)  
 
Ерманова С.Б. – аға оқытушы, 
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты 
Міркемел А.М. – Қостанай мемлекеттік педагогикалық институтының студенті 
(Қостанай, Қазақстан), Е-mail: erzhan_saniya@list.ru 
 
ҚОРҚЫТ АТА МЕН ЖҮСІП БАЛАСҰҒЫН НАҚЫЛДАРЫНЫҢ ҮНДЕСТІГІ 
 
Аннотация.  Бұл  мақалада  Жүсіп  Баласағұн  мен  Қорқыт  ата  өсиет-нақылдарының  тәлім  – 
тәрбиесінің  сабақтастығын  салыстырыла  отырып  көрсетіледі.  Мұнда  өсиет-нақылдарының  жүректі 
жылытатын, ойға - ой қосатын, жанға жайлылық шуағын төгетін жақтары басым айтылған. 
Кілт сөздер: адам, өмір, өлім, ажал, алла, дүние, халық. 
 
Қазақ  әдебиеті  тарихында    рухани  мұралар    талай  ғасырлардың  белестерінен  сыр 
шерітеді.Сол  тұңғиықтан  ата-бабаларымыздың  аса  құнды  әдеби  мұралары  бізге  жеткен. 
Шығармаларының мазмұндық желісінде әдеби байланысулар мен тоғысулар, рухани байлықтардың 
алмасу  заңдылықтары  жиі  кездеседі.Бұл  дәстүр  фольклордан  басталып,әр  әдебиетімізбен  бірге 
жасасып,  әр  тарихи  кезеңнің  мақсаты  мен  тыныс  талабына  сай  мән-мазмұны,сыр-сипаты  өзгеріп 
отырады.  Сол  сияқты  шығармаларының  мазмұндық  желісі  ұқсас,ақыл-ойы  психологиясы, 
эстетикалық    талғамы,  философиялық  көзқарасы  теңдес  екі  данышпанның
 
  бірі  VIII  ғасырда  өмір 
сүрсе, бірі XІ ғасырда өмір сүрген  екі дәуірдің ғұламалары.  
Қорқыт  түркі халықтарына ортақ ұлы ойшыл, жырау, қобызшы. Ал, Жүсіп Баласағұн – ислам 
дәуірінің  аса  көрнекті  ақыны,  данышпан-ойшыл,атақты  ғалым,белгілі  мемлекет  қайраткері.  Екі 
дананы не байланыстыруы мүмкін? 
 «Шешендік  күші  –  шындық»  демекші,  Жүсіп  Баласағұн  да,  Қорқыт  ата  да    шындықты 
жырлаған. Екеуі екі ғасырда өмір сүрсе де, өмірге деген көзқарастары бір-бірімен, ұштасып, үндесіп  
жатыр. Бұл сабақтастық өмір мен өлімге деген көзқарастарында нақты байқалады. 
Қорқыт: «өмір барда, өзгеру бар, өлмес өмір жоқ, сынбас темір жоқ, бәрі де өледі, өзгереді, 
ұмыт болады, тек мәңгі бақи өлмейтін, ұмытылмайтын нәрсе – адамның өмірінде істелген игілікті 
істің  нәтижесі»  десе,  Жүсіп  Баласағұн:  «Бұ  дүниеде  екі-ақ  есік  бар:  бірі  өмірге  қарай  ашылады; 
екіншісі – өлімге қарай ашылады. Бірінші есікке енген адам – екінші есікке де енеді». Шынымен де, 
«өлім бар жерде, өлмек бар». Жоғарыда айтылған нақыл сөздермен салалас, Жүсіп Баласағұн мен 
Қорқыттың тағы біршама нақылдары бар. Қорқыт: «Адам баласы керуен сияқты: тоқтады, көшті де 
кетті», «Адамның өмірі қамшының сабындай екен, досы көп, ұрпақ тәрбиелеген ұтады екен» десе, 
[1,  144-145  б.]  Жүсіп  Баласағұн:  «Бұ  дүние  көлеңкедей  ойнайды:  қусаң  –  қашар,  қашсаң  –  сенен 
қалмайды», «Барлық адамның тағдыры бір жерде түйіседі: құл да өледі, қожайын да өледі», «Дүние 
– сарай, адам - керуен»  деген екен [1, 212 б.].  Біз бұл өмірге келген қонақтармыз. Біздің де бір күні 
ғұмырымыз үзіліп, Алланың алдына барар кезіміз болады. Сондықтан ата-бабаларымыз арта қалған 
ұрпақтардың тәрбиесіне атүсті қарамаған. 
Қазақ  – қыз  тәрбиесіне ерекше мән   берген  халық.  «Гүл  өссе   жердің көркі, қыз өссе елдің 
көркі» деген. Қыз деген біреу үшін сүйкімді қарындас, біреу үшін сүйікті жар, біреу үшін асыл ана. 
Қазақ қыздары өздерінің сыпайылылығы мен тәрбиелелігімен, нәзіктігімен кімнің болса да жүрегін 
жаулап алары айдан ақын.  
Қыз бала қазақ үшін  ең алдыменен өріс кеңейтер ұрпақтың ұйтқысы саналса, кей жағдайда 
жастайынан  еркешора  атанып,  ұл  орнына  бағалаған.  Мысалы,  «Қыз  Жібек»  поэмасындағы 
Сырлыбай ханның қызы Жібектің ақыл-парасаты айналасындағы өз ағаларынан да әлдеқайда биік 
көрінеді. 
Жырдағы Қыз Жібектің портреті: 
Қыз Жібектің ақтығы – 
Наурыздың ақша қарындай. 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
282 
Ақ бетінің қызылы – 
Ақ тауықтың қанындай. 
Екі беттің ажары – 
Жазғы түскен сағымдай. 
Білегінің шырайы – 
Ай балтаның сабындай. 
Төсінде бар қос анар – 
Нар бураның санындай. 
Оймақ ауыз, құмар көз, 
Іздеген ерге табылды-ай. 
Өткірлігін байқасаң, 
Ұсталар соққан кетпендей, 
Нұр тұқымын еккендей. 
Бір ауыз сөз сөйлескен, 
Мұратына жеткендей. 
Тірісі түгіл, Жібектің, 
Өлігіне адам қайырылып, 
Бетінен келіп өпкендей... [2, 326 б.]. 
Жыр  трагедиямен  аяқталады.  Қыз  Жібек  –  теңіне  қосыла  алмаған  қара  күштің  құрбаны. 
Төлеген Бекежанның қолынан қаза тапса, ал, Жібек «Төлегенсіз өмір бос» деп сүйгенінің артынан 
өлім құшады. Қыз Жібек  сүйіктісімен мәңгі бірге өмір сүруді қаласа да, арманына жете алмай кетті. 
Бұл өмірде болған қатыгездік, ақ пен қара арпалысындағы теңсіздік еді. Өкінішті-ақ, бұл жалғанда 
қыршынан қиылған бойжеткен мен бозбалалар қаншама десейші?! Себебі, өмірдің өз заңдылықтары 
бар:  бұл  фәниде  мәңгі қалу  мүмкін  емес, ажал  бәрібір  бүгін  болмаса, ертең келеді.  «Ажал  ажарға 
қарамайды»  сұлулығыңа,  ержүректігіңе  қарамайды.  Осылай  оймақ  ауыз,  алма  мойын,  қара  қас, 
қолаң шашты Қыз Жібек пен Баян сұлу да осы өмірдің қонағы болғаны айғақ. 
Қыз  бала  қанша  жерден  нәзік  болса  да,  батырлығымен,  батылдығымен,  ержүректілігімен, 
сөзге беріктігімен, азаматқа тән қасиетттілігімен көзге түскен. Олар қайратты, жігерлі қыздар. Бұл 
сөздерге  аттары аңызға айналған  сақ патшалары дәлел. Олар: елін жаудан қорғаған, халқы үшін 
қасық қанын төгуге даяр болған, Тұмар патшайым мен елі үшін, халқы үшін сүйгенінен бас тартқан 
Зарина сұлу да  ақылдылығымен, қайсарлығымен аты шыққан. 
Ал,Тұмар патшайым болса, сақ тайпасын билеген атақты әйелдердің бірі. «Жеңілуді білмейтін», 
Орта  Азияға  басқыншылық  жорықпен  келген  әйгілі  парсы  патшасы  Кирдің    әскері  Тұмар  ханшаның 
күйеуі қайтыс болғанын білгеннен кейін, ханшаға  өзінің әйелі болуды ұсынады.Бұл шынайы ұсыныс 
емес, тек соғыс бастаудың сылтауы еді.Сонымен, сұрапыл соғыс басталғанда, Тұмар патшайымның ұлы 
Кир патшаның қолынан қаза табады.Парсы патшасы Кирдің  қолынан қаза тапқан ұлына Тұмар қатты 
қайғырды.Тұмар қайғырып көп жатпады.Есін жинады, «Жаудан кек алам» деп қайраттанды. «Ұлымның 
кегін алам» – деді. Айға айқайлап серт айтты, Күнге айқайлап серт айтты. Көкке айқайлап серт айтты… 
[1,  24  б.].  Тұмар  ханым  ұлы  үшін  кегін  алып,  елінің,  жерінің  намысын  қорғаса  да,  қанша  жерден 
кірпігінен қырау тамған батыл да, батыр әйел заты болса да, ажал оғына ол да ілінді. Қыз Жібек, Тұмар 
ханым,Зарина  т.б.қазақ  қыздарымыздың  ақылдылығы,батырлығы  мен  батылдығы,намысқойлығы 
тапқыр шешендігі әлі күнге дейін дүйім жұртты таңқалдырып,тамсандырады.Тіл әдептілігіне, мәнерлі, 
мәнді, сыпайы сөйлеу білу өнері қыздардың бір басында бар. 
Оны Ж. Баласағұн:  
Тіл қадірлі етер, ерге бақ қонар, 
Қор қылар тіл, кететұғын бас болар.... 
Сөзіңді бақ,басың кесіп алмасын, 
Тіліңді бақ, тісің сынып қалмасын..... 
Біліп айтқан сөз-білікті саналар, 
Біліксіз сөз басыңды жеп, табалар.десе, [1, 211 б.].
 
Қорқыт  атада:  «Өтірікші  болғаннан  жарық  көріп,  өмір  сүрмеген  көп  артық.Сөзіне  берік, 
шыншыл адамға бұл дүниеде отыз жылды үшке көбейтіп, өмір сүрген де аз...» дейді.
 
Бұл  тақырып    туралы  талай  ақын,  жазушылар  қалам  тартқан.  Қыздың  тәрбиелігі  мен  ер 
баланың ержүректілігі көне заман ойшылдарын да біраз толғантқан. Жүсіп Баласағұн мен Қорқыт 
ата  нақылдарының  сабақтастығы  осы  тақырыпта  да  айқын  байқалады.  Қорқыт:«Қыз  анадан 
көрмейінше,  өнеге  алмас.Ұл  атадан  көрмейінше,  сапар  шекпес.Ұл  атаның  ері,  екі  көзінің  бірі.Ұл 
ақылды  хош  көрмес  –  ата  үлгісін  көрмесе,  қыз  жарылқап  ас  бермес  –  ана  үлгісін  көрмесе»,«Ат 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
283 
жемейтін ащы шөптің шыққанынан шықпағаны игі, адам жемейтін ащы судың, аққанынан ақпағаны 
игі,  атасының  атын  шығармаған  жігерсіз  ұлдың  туғанынан  тумағаны  игі»  десе,  Жүсіп  Баласағұн: 
«Атаның орны балаға қалады» демек,
 
Ұл-қызыңды әдеп үйрет,білім бер, 
Қос жалғанды бірдей көріп , күлімдер 
Ұлыңа әйел әпер,қызды ерге бер, 
Қайғы-мұңсыз тіршілікке не келер! 
деп,  ата-бабамыз  ұлын  ұяға,  қызын  қияға  қондыруды  парыз  санаған.Сондай-ақ,  нәзік 
қыздарымыз  ғана  емес,  тепсе  темір  үзетін  батырларымыз  да  өмірдің  қонақтарына  айналған. 
Эпостардағы : Алпамыс батыр, Қобыланды батыр болса, шынайы өмірде болған: Бөгенбай батыр, 
Қабанбай батырлар еді. 
«Ат басына  күн туса, ауыздығымен су ішер; ер басына күн туса, етігімен су кешер». Алпамыс 
жоңғардың үш батырмен жекпе - жекке шығып, қылышын белден суырып, жауын ажал құштырады. 
Содан  кейін,  жоңғардың  белгілі  ханы  Тайшық  ханды  жеңеді.  Осының  бәрі  сүйген  жары  үшін, 
осының бәрі туған елі үшін істеген ерлігі еді. 
Сол  сияқты,  талай  қазақ  хандары    елін  қорғауда    құрбан  болды.Олар  да  елінің    жаттың 
табанына  тапталмауын,  жерінің  басқаға  қолды  болуына  қарсы  болды.  Ел  тәуелсіздігін    мәңгі  
аңсады. Олар: Қасым хан, Есім хан, Тәуке хан, Абылай хан, Әбілқайыр ханның халқының қамын, 
жерінің жайын ойлап, сыртқы жаудың тырнағына ілікпеу үшін «Бірлігі жоқ ел тозады, бірлігі жоқ 
ел  озады»  демекші,Тәуке  елін  бірлікке  шақырды:  үш  жүз  біріксе  ғана,  жоңғарларға  қарсы  тұра 
аламыз,  «төртеуміз  түгел  болайық,  алтаумыз  ала  болғанша»,«Төртеу  түгел  болса,  төбедегі  келеді, 
алтау  ала  болса,  ауыздағы  кетеді»  деп  үндеген  «Жеті  жарғы» – Тәуке  хан  тұсында  қабылданған 
«тұңғыш қазақ конституциясы» қазақ халқының дәстүрлі әдеп-ғұрып заңдарының жинағы еді. 
ХVII  ғасыр қазақ халқы үшін ең ауыр да қасіретті кезеңдердің бірі еді. Қарауылдап қараған 
Ресей,  қырдағы  Қытай,    жорғалаған  Жоңғарлар  ел  тыныштығын  бұзды.  Елдің  өз  ішінде  де 
алауыздық көбейіп кетті. Осы ретте Тәуке хан бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі әдеп-ғұрып заңдары 
мен  өзінен  бұрынғы  хандардың  тұсында  қабылданған  «Қасым  ханның  қасқа  жолы»  мен  «Есім 
ханның ескі жолын» одан әрі жетілдіру арқылы жаңа заң жүйесін жасауға тырысты.Үш жүздің игі 
жақсылары  мен  билері  Төле  би, Қазыбек  би,  Әйтеке  билер  де  өз  үлестерін  қосты.  Күлтөбенің 
басында  «Жеті  Жарғы»туралы  Тәуке  ханның  сенімді  ақылшысы,  атақты  қолбасшы,  жырау 
Қожаберген жырау өзінің «Жеті Жарғы» дастанында: 
«Шығайдан соң орнына Тәуке қалды, 
Кезінде Әз Тәуке деп атақ алды 
Қазыбек, Төле, Әйтеке ақылшы боп 
Дейтұғын «Жеті жарғы» заң шығарды». 
«Жеті жарғы» жеті заңнан құралды [4, 289 б.]. 
 «Жеті  Жарғы»  -  қазақ  халқы  үшін  өшпес  мұра,  алтын  қазына  еді.Тәуке  ханнан  кейін,елді 
біріктіруге барынша күш салған Қазақ Ордасының ханы, қазақ мемлекетінің тарихындағы аса көрнекті 
мемлекет қайраткері Жәңгір ханның бесінші ұрпағы –Абылай хан еді.Абылай ханның ұрпақтары да дәл 
өзіндей елге танымал.«Артында қызы қалғанның —ісі қалғаны.Ұлы қалғанның — өзі қалғаны» демек, 
Шоқан Уәлиханов еңбектерінің «Манас», «Қозы – Көрпеш пен Баян Сұлу» жырларын ел аузынан жазып 
алған  белгілі  ғалым  болса,  Кенесары  хан  бабасы   Абылай  ханның  ісін  жалғастырушы 
қазақтардың патша  үкіметіне   қарсы  бұқара    халықты  басқарған    көтерілісшілерінің  бірі,  ел  ішінде 
беделді, әділ хан болған, қазақ хандығын қайта қалпына келтіруге тырысқан еді [5, 245-289 б.]. 
Тәуке хан, Абылай хан, Кенесары хан ерліктерімен, ержүректілігімен, данышпандылығымен, 
әділ  саясаттарымен  елге  танылса  да,  мәңгі  ел  басқаруда  аңсаса  да,  олар  мәңгілік  өмір  сүре 
алмады.Тағдыр  не  жазса,сол  болады,яғни  «жазымыштан-озымыш  жоқ»  демек,  Қорқыт  атадан 
қалған  бір  сөз  де  сонадай:«Тәңірі  пендесінің  маңдайына  не  жазса  ,  сол  болады.Оның  жазуынсыз 
адам  жамандық көрмейді.Тәңіріне сыйынбаған адамның  тілегі  қабыл  болмайды..Өлген тірілмейді, 
кеудеңнен  жаның  кетсе,ол  қайтып  келмейді.Жігіт  тірісінде  Қаратаудай  қылып,  бір  күн  тыным 
көрмей дүние жияды,байиды. Бірақ соның ішінен ол өзіне тиісті үлесін ғана жейді....Жалған дүние 
кімге опа қылған?...
 
«Сенің мына қарлы заңғар тауларың күйремесін. Басыңа көлеңке болған биік 
дарағыңа балта тимесін. Мәңгі гүрілдеп аққан сұлу өзендердің шөлге айналмасын.Құдай сені ниеті 
қара адамдарға душар қыла көрмесін...Ақсақалды әкеңнің барған жері жұмақ болсын.Шашы қудай 
анаңның  жүрген  жері  кең  алқалы  тау  болсын...Дін  иесі  Мұхаммед  пайғамбардың  құрметі  үшін 
құдай күнәларыңды кешірсін, хан ием!» десе, Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанында елді 
басқарған  әкімнің  басты  міндеті  –  халыққа  құт,бақыт,дәулет  әкелу,  «кедей  халықты  бай»  ету 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
284 
екендігі  ерекше атап көрсетіледі [1, 196 б.]. 
Өсиет-уағыздары мен ғибраттында: 
Кездестірсең кедей жанды жолында, 
Тамағын бер,сусын ішкіз, тілектерін орында. 
Қоғамның барлық мүшелері заң алдында бәрі бірдей дәрежеде жауапты болу тиіс деген ойды 
ақын нақтылай түседі: 
Әділдіктің  кеспей жаза тоқтамын, 
Құл ма бек пе, еш айрыма жоқ маған 
Заң алдында бәрі бірдей мен үшін, 
Көсем әділ, болмайды ешбір келісім 
Біл, әділ заң  - басшылықтың тұғыры, 
Заң бар жерде – берік үйдің жұлыны. 
Бек заң жолын төрелікте ұстаса, 
Бар тілекке жетер қолы қысқасы. 
Сондай-ақ, екі дана да табиғаттың кейбір сиқырлы құбылыстарын,жан-жануарлардың кейбір 
қасиеттерін  адам  мінез-  құлқына  ұқсата  отырып,  қаһарманның  көркем  бейнесін  айқындай  түседі. 
Ж.Баласағұнда:    адамға  тән  қасиеттерді  табиғат  көрністеріне  теңеу  арқылы  дала  мен  асқар 
тауларды,  тілсіз  өзен-көлдерді  кәдімгідей  жандандырып,  құбылтып,  адамның  өзіне  ұқсатып 
бейнелейді. 
Қара жер ағы кетіп, жұпар шашты, 
Безенбек болып дүние көркін ашты. 
Қаһарлы қысты қуды көктем лебі, 
Жарқын жаз дәулет құрды, өктемдеді. 
Қу ағаштар жасыл тонын жамылды, 
Безеніп: көк,жасыл,сары тағынды. 
Қаз,үйрек,шіл,аққулар қалықтады, 
Қиқулап, биік-төмен шарықтады....деп,көгілдір көктем көрністерін ақын осылайша жырласа, 
Қорқыт  атада:  «Қар  қаншама  қалың  жауғанмен  –  жазға  бармас.  Гүлденіп  өскен  бәшешек  –  күзге 
бармас....» Жастық шақтың жайқалған көктемі зымырап өте шығып,кәріліктің қаһарлы қысы қалай 
келгенін адам сезбей де қалатынын ақын зор жеткізген: 
Қайран жастық, қайран отты күндерім, 
Тұта алмадым, қадіріңді білмедім! 
Жігіт дәурен,оралшы бір құстайын, 
Білде тауып,алақанды ұстайын!.... 
Асқан адам  қырықтың қырқасынан, 
Айрылар жастық жақ, сырласынан. 
Елу жасым мені де құрсауға алды, 
Қарға түстес басымды қырау шалды. 
Алпысты ассаң- шілденің аптабынан, 
Аттадым  де  қысқы  аяз  қақпанына...деп,  адам  өмірдің  түрлі  белестерінен,  өтпелі  кезеңдерін 
тереңінен толғап, зор шеберлікпен бейнелеп береді [1, 197 б.]. 
Қорқыт  ата  мен  Жүсіп  Баласағұнның  нақыл  сөздерінің  берер  тәрбиесі  айтар  өсиеттері  көп. 
Ж.Баласағұн  «Құтты  білік»  дастанында  адам  туғаннан  ақылды,білімді  болып  тумайтынын,  естіп, 
көріп барып қана ақыл-парасатты болады» деп, тыңдарманға шеберлікпен жеткізеді [1, 196-197 б.]. 
Бұл Абай ойымен сарындас. Олар қыздың тәрбиелігі, ер баланың ержүректілігі, ата – ананың 
берген тәлім-тәрбиесінің жемісі, балаға өмір бойы азық. Сондықтан «баланы жастан» білім-өнерге 
үйретіп,  еңбекке  баулығанда  ғана  өмірден  өз  сыбағасын  алмақ.  Адам  өмірге  келген  соң,  өмірдің 
бағасын бағалай білу керек. Өмір бар жерде, өлім барын, ал ең басты адамдықтың борышы – қамшы 
сабындай өміріңде «адам боп келсең дүниеге, адам боп қалу парызың» деп , Абай атамыз айтпақшы:  
Балалық өлді, білдің бе? 
Жігіттікке келдің бе? 
Жігіттік өтті, көрдің бе? 
Кәрілікке көндің бе? 
Сол  өтпелі  шақ  кезеңдеріндегі  өзгерістің  мәнін  айқындаған.  Сондай-ақ,  Мұқағали 
Мақатаевтың өмір мен өлім туралы мынадай тамаша жолдары бар: 
Пай, пай, Өмір, 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
285 
Өтесің-ау бір күні! 
Болмағандай, жүрмегендей сенде біз, 
Кетеміз-ау, әй, кетеміз,.пендеміз... 
Мына күн де, мына аспан да, дала анау, 
Бәрі бізден, бәрі бізден қалады-ау! 
Өмір дейтін - тағатсыз бір қозғалыс, 
Өмір дейтін - өлемін деп қарамау.... 
Қорытындылай келсек, «Бұл жалғанның жүзінде қара да өткен, хан да өткен. Мырза да өткен, 
бай  да  өткен.  Батыр  да  өткен,  би  де  өткен.  Ойлап  тұрсаң,  әлеумет,  Шетіне  оның  кім  жеткен…» 
дегендей,  Қаншама  адам  дүниеге  келеді,  кетеді,оның  істеген  ісі,  қалдырған  мұрасы  еш  уақытта 
өлмейді,  ескірмейді,  ел  есінде  қалады.Өсиет-нақылдары  жүрекке  тоқылады,  жадыға  сақталады.
 
Абай  айтқандай:  «Ақынның  аты  өлмейді,ғалымның  хаты  өлмейді»  демек,
 
сол  асылдардан  қалған 
даналықты бойымызға сіңіріп, аялап, құдіретін  жоғалтып алмайық қадірлі ағайын!
 
 
 

жүктеу/скачать 6,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: