Жылына 4 рет шығады

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
291 
Тасмагамбетов А.С. – тарих ғылымдарының докторы, 
М.Өтемісов атындағы БҚМУ 
(Орал қ., Қазақстан), E- mail: t.asset63@mail.ru 
 
XX ҒАСЫРДЫҢ 30-ШЫ ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ САЯСИ ҚУҒЫН-СҮРГІН ЖӘНЕ 
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІКТІҢ ДАМУЫ 
 
Аннотация.  Мақалада  Қазақстан  жеріндегі  ХХ  ғасырдың  30  жылдарындағы  саяси  қуғын-сүргін 
құрбандары  туралы  баяндалған.  Аталған  жұмыста  тарихи  оқиғаларды  суреттей  келіп,  Алаш 
қайраткерлері  мен  ұлттық  зиялы  қауымның  саяси  қуғындалуының  ерекшеліктері  Қазақстан  жеріндегі 
мемлекеттіліктің дамуы тұрғысында қарастырылған. 
Кілт сөздер: Алаш, зиялы қауым, мемлекеттілік, қуғын-сүргін, республика. 
 
Жалпы тарихқа көз жүгіртіп қарасақ, оның тегеурінді тепкісін сезінбеген халықты кездестіру 
әсте  қиын.  Сол  қиянат-қысымды  көп  шеккен,  зорлық  пен  зұлымдықтың  зардабын  көп  тартқан 
халықтардың  ішіне  қазақ  халқын  да  жатқызуымызға  болады.  Еліміз  шаттанған  қуаныш  пен 
қабырғасы қайысқан қайғыны аз көрген жоқ. Сол қасіреттерінің бір көрінісі – тоталитарлық зұлмат 
кезіндегі саяси қуғын-сүргін құрбандарының тағдыры.  
Еліміздің ертеңіне кірпіш болып қаланып, ел туын жоғары көтеру үшін атсалысқан арыстай 
азаматтарымыздың  (әсіресе  Алаш  зиялыларының)  еріксіз,  жазықсық  жапа  шегуі  тәуелсіздігімізге 
қол жетқізгенге дейін халқымыздың сезімтал жүрегін қынжылтып келді. Елі мен халқы үшін құрбан 
болғандардың  адал  аттары  мен  істерін  ақтап  оларға  тағзым  ету  тәуелсіз  мемлекеттігіміздің 
құндылығын сезініп, оның берік негізін қалау үшін де қажет еді. Мұны өзінің көрегендігімен ескере 
білген  республикамыздың  тұңғыш  президенті  Н.Ә.Назарбаевтың  тікелей  басшылығымен  алғашқы 
егеменді жылдардан ақ бастап осы мәселеге байланысты жүйелі жұмыстар оздырылды.   
1993  жыл  қазақ  руханиятында  қоғамдық  өмірімізге  өзгеше  бір  өзгеріс  әкелген  тарихи  жыл 
болып  қалары  сөзсіз.  Өйткені  бұл  жылы  саяси  қуғын-сүргіндер  құрбандарын  ақтау  туралы 
Қазақстан  Республикасының  (1993  жылғы  14  сәуірдегі)  Заңы  қабылданды.  Қалың  қазақ  қауымы 
ұзақ  жылдар  бойы  көз  жазып  қалған  асыл  арыстарымен  қайта  қауышты.  Зұлмат  заман  тұсында 
жалған  жаламен  жазықсыз  жазаға  ұшырап,  сталиндік  саясатқа  құлдық  ұрғандар  ұлт  тарихынан 
аластатуға  тырысқан  ұлылардың  санадағы  шырақты  сәулесі  қайта  жарқырап,  шығармаларындағы 
нұрлы ойлары жүректерге шуақ шашты. Аңсап жеткен арыстардың тағлымына тағзым ете бастадық. 
Мұның  барлығы  еліміздің  егемендікке,  мемлекетіміздің  тәуелсіздікке  қол  жеткізуі  арқасында 
жүзеге  асқандығы  баршамызға  мәлім.  Бұл  жөнінде  Елбасы  Н.Ә.  Назарбаевтың:  «Егеменді  ел 
болуымыз – өткен тарихымызды танып, жаңаша бажайлауға кең жол ашты. Ұлттық тарихқа, өткен 
кезеңдерімізге  батыл  бетбұрыстар  жасалды»  -  деп,  тап  басып  тұжырымдағанындай,  қоғамымыз 
өзінің өткені мен бүгіні туралы соны да тың пайымдауларға бет бұрды [1, 25 б.].  
Осы  игі  істің  жалғасы  ретінде  1997  жыл  Елбасымыздың  жарлығымен  «Ұлтаралық  татулық 
және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы» болып жарияланды. Себебі, қазақ халқының 
аяулы ұлдары, бетке ұстар шамшырақтары, қатардағы қаншама қарапайым азаматтардың жазықсық 
«халық жауы» аталуы, жалған жаланың құрбаны болып, сталиндік зұлматқа ұшырағандары халық 
жадында еді. Осы тұрғыда ерекше орынға ие болған іс – ол президентіміздің жарлығы бойынша 31-
мамыр саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні болып белгіленуі еді.  
Жазықсық жазаға ұшырап, ХХ ғасырдың 30-шы жылдары орын алған зорлық-зомбылықтың 
құрбаны  болған  –  Әлихан  Бөкейханов,  Шәкәрім  Құдайбердиев,  Ахмет  Байтұрсынов,  Міржақып 
Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Мағжан Жұмабаев, Халел Досмұхамедов, Жаһанша Досмұхамедов 
және  т.б.  өз  елінің  жарқын  болашағы  үшін  құрбан  болған  азаматтарымыздың  ардақты  есімдері 
ақталып, арттарына қалдырған асыл мұралары халқына қайтып оралды.  
Алаш  асылдары  сол  саяси  қуғын-сүргін  заманының  құрбандары  болса  да,  өздерінің  тарихи 
миссиясын  орындап  кетті  деумізге  болады.  Әсіресе  бұл  өз  еліміздегі  мемлекеттігіміздің  қайта 
құрылып  дамуына  қатысты.  ХХ  ғасырдың  басындағы  ұлт  зиялыларының  жан  –жақты  еңбегінің 
арқасында қазақ жерінде өз мемлекеттігімізді қайта жандандыру идеясы дүниеге келіп, дамытылды. 
Сонымен бірге сол идеяны жүзеге асыруға да көптеген қадам жасалды. Алаш автономиясы осыған 
нақты  дәлел.Бұл  автономияның  тарихы  ұзаққа  бармаса  да,  жоғарыда  аталған  үрдіс  одан  да  әрі 
жалғасын тауып отырды. 
Сол  кездегі  ұлттық  әлитамыздың  қөпшілігі,  көптеген  қиыншылықтар  мен  жазалауға 
ұшырауына  қарамастан,  өзгерген  саяси  жағдайдың  өзінде,  мүмкіндігінше  өз  мемлекеттігіміздің 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
292 
болашақ  дамуына  негіз  қалап  кетуге  тырысты,  және  қалап  кетті  де.  Қазан  төңкерісінен  кейін 
дүниеге  келген  әуелі  автономиялық  сонан  соң  одақтық  қазақ  республикасының  құрылып  дамуын 
соның  нәтижесі  ретінде  қарастыруымызға  болады.  Бұл  республиканың  Кеңес  үкіметі  кезіндегі  өз 
қызметін  атқарудағы  көптеген  мәселелер  Орталыққа  байланысты  болса  да,  дегенмен,  формалды 
түрде  болсын,  өзіміздің  мемлекеттік  құрылымдар  мен  институттардың  пайда  болып  дамуы 
стратегиялық  жағынан  үлкен  жетістік  болғаны  сөзсіз.  Және  де  жоғарыда  айтылғанның  барлығы 
республикамызға қарасты территориялық мәселелердің шешілүіне де түгелдей қатысы болды. 
Осының  бәрі,  пайымдап  келгенде,  аласапыран  заманда,  саяси  қуғын-сүргінге  ұшыраған 
ұлттық әлитамыздың халқының болашағы мен қазақ жеріндегі мемлекеттілікті жаңғыртып дамыту 
үшін атқарып кеткен еңбектері өлшеусіз екенін біз бүгінде толықтай сезініп, соны келешек ұрпаққа 
жеткізе  білүіміз  қажет.  Осы  қасиетті  жолда  көпшілігі  құрбан  болды.  Сондықтан  да  біз  бүгін 
қайғырып, олардың ерлігіне тағзым етеміз. 
Сол  қасиетті  іс  зия  кетпеді,  ХХ  ғасырдың  аяғында  Н.Ә.  Назарбаев  бастаған  еліміздің  жаңа 
толқын  әлитасы  мемлекеттігіміздің  дамуын  келесі  деңгейге  көтеріп,  соның  нәтижесінде  қазақ 
жерінде  тәуелсіз  мемлекет  дүниеге  келіп,  қазіргі  таңда  басқа  дүние  жүзінің  мемлекеттері  мен 
тереземіз тең дәрежеде егеменді ел болып жарқын болашаққа ұмтылудамыз.     
ХХ  ғасырдағы  саяси  қуғын-сүргін  жүздеген  мың  адамдарды  олардың  жасына  да,  шыққан 
тегіне де, ұлтына да қарамастан аяусыз жазалады. Біздің ендігі жердегі борышымыз осы қанқұйлы 
жылдардың  оқиғасын,  оның  жазықсыз  құрбаны  болған  қай  ұлттан  болмасын  азаматтардың 
есімдерін ұмытпау, оларды мәңгі есте сақтау.  
Тәуелсіз мемлекетіміздің тұрақты дамуы республика халқының бірлігінде екенін алғашқыдан өз 
сөздерінде  ерекше  көрсетіп  жүрген  Қазақстан  президенті  Н.Ә.  Назарбаев  өткен  жылы  Саяси  қуғын-
сүргін  және  ашаршылық  құрбандарын  еске  алу  күніне  орай  жолдаған  үндеуінде:  «...Біздің  барша 
халқымыз  үшін  бұл  күн  ерекше  тарихи  мәнге  ие.  ХХ  ғасырдың  30-40-жылдарындағы  жаппай  саяси 
қуғын-сүргін  миллиондаған  адамға  қайғы-қасірет  әкелді...Қатал  тоталитарлық  жүйенің  барлық 
ауыртпалығын қазақ халқымен  бірге жер аударылған 1,5 миллион  неміс,  поляк, корей,  шешен,  түрік, 
грек және басқа да халықтар өкілдері көтерді. Зұлмат заманға қарамастан, барынан айырылған жандар 
біздің жерімізден жаңа баспана тауып, жан жылуына, түсіністік пен қамқорлыққа ие болды. 
Бүгінгі іс-шаралардың қоғамдық келісімнің айрықша институты болып табылатын Қазақстан 
халқы Ассамблеясының аясында өтіп жатуының терең мәні бар. Татулық, бірлік және тұрақтылық – 
бұл Қазақстанның ХХІ ғасырдағы дамуының маңызды принциптері және  «2050» Стратегиясының 
биік мақсаттарына қол жеткізудің басты шарты. Бұл мәңгілік құндылықтар еліміздің өркендеуінің 
сенімді  негізі  болып  табылады.  Тарихымыздың  қасіретті  беттері,  саяси  қуғын-сүргін  және 
ашаршылық  құрбандары  әрқашан  біздің  жадымызда  және  оны  ұмытпау  біздің  қасиетті 
борышымыз» - деп айырықша атап өтті [2]. 
Сонымен Елбасы атап өткендей, сол бір сүргін жылдары еш айыпсыз  тоталитарлық жүйенің 
құрбанына айналып, туған жерлерінен аяусыз айдалып, ГУЛАГ түрмелерінде жазықсыз көз жұмған 
боздақтарды еске алу және есте сақтау егемен еліміздің әрбір азаматының қасиетті парызы. 
Осыған  орай,  бүгінде  еліміздің  әр  түкпірінде  түрлі  бағыттағы  іс-шаралар  қолға  алынып, 
жүзеге  асуда.  Тоталитаризм  құрбандары  жерленген  жерлерде  ондаған  ескерткіш  белгілер 
орнатылып,  бұрынғы  ГУЛАГ  лагерьлерінің  орындарында  мемориалдық  кешендер  жұмыс  істеуде. 
Музейлер  қатары  жыл  санап  толыға  түсуде.  Осы  кезең  тарихына  қалам  тартқан  кәсіби  тарихшы 
ғалымдар қауымы тың деректерді ғылыми айналымға тартып, жаңаша баға беруде. Ғылыми зерттеу 
еңбектері  мен  мұрағаттық  құжаттар  жинақтары    жарық  көруде.  Жекелеген  қайраткер  тұлғалар 
тарихының көмескі тұстары жаңаша пайымдалып, жұртшылыққа жетуде.  
Халқының азаттығы мен бақыты жолында жан сала күрескен, сол жолда құрбан болған Алаш 
ардақтыларының сан-салалы асыл  идеялары  бүгінгі Тәуелсіз  Қазақстан  жағдайында  жүзеге асуда.
 
Кезінде Алаштың арыстары атанған ұлтымыздың ұлы перзенттерінің халқына жасаған ұшан-теңіз 
еңбектері, рухани асыл мұралары біздің өңіріміздің тарихшыларының да, соның ішінде М. Өтемісов 
атындағы Батыс-Қазақстан мемлекеттік университетінің ғалымдарының, зерттеулерінен тыс қалған 
жоқ.  Олар  әсіресе  Күнбатыс  Алашорда  тарихы  мен  оның  зиялыларының  өмірі  мен  қызметтеріне 
байыппен  үңіліп,  олардың  жетістіктерін  бағалап,  жеңілістерінен  сабақ  алу,  олар  ашқан  ақиқатты 
пайымдау қажеттігі тұрғысынан өз еңбектерін жазуда [3; 4; 5; 6; 7].  
Сол  зұлмат  заманда  саяси  қуғын-сүргін  құрбандары болған ұлттық әлита  өкілдерінің  жанкешті 
ерлігі осы күні де мемлекеттігімізді одан әрі нығайтуға өз септігін тигізүде. Себебі біз сол ерлікті үлгі 
тұта отырып тәуелсіз еліміздің бүгінгі жас ұрпағына нағыз патриоттық тәрбие берүге мүмкіндігіміз бар. 
 Сайып  келгенде, мұның  барлығы,  тарихтан  тағылым алып,  өткенге  тағзым  етуге жетелейді. 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
293 
Яғни,  өткеннің  ауыр  сабақтарын  сараптай  отырып,  адамзаттың  бүгінгі  және  болашақтағы 
тарихында осындай зұлматты болдырмауды міндеттейді. 
 
Әдебиеттер: 
1. Н.Ә. Назарбаев. Тарих тағылымдары және қазіргі заман. – Алматы: «Қазақстан», 1997. 
2.  Саяси  қуғын-сүргін  және  ашаршылық  құрбандарын  еске  алу  күніне  арналған  шараларға 
қатысушыларға.  //  Егемен  Қазақстан:  Жалпыұлттық  республикалық  газет.  –  2014  ж.,  31  мамыр, 
№106. 
3. Кенжалиев И.Н. Батыс Қазақстанның қасіретті жылдары (1916-1920 жж.). Тарихи очерк. – 
Орал, 2000. – 145 б. 
4. Рысбеков Т.З. Тарихи тұлғалар: Уақыт және өмір жолдары. – Алматы: «Абзал-ай», 2014. – 
528 б. 
5. Сүлейменова Д.Д. Батыс Алашорда тарихы. – Орал, 2011 .– 265 б. 
6. Мажитов Р.С. Жаханша Досмухамедов. – Алматы: Издательство «Арыс», 2007. –216 с. 
7.  Боранбаева  Б.С.  Ғұмар  Қараштың  өмірі  мен  қоғамдық  -  саяси  қызметі  (1875-1921  жж.).: 
тарих ғыл. канд. ... автореф.: 07.00.02. – Орал, 2009.– 26 б. 
 
Тасмагамбетов А.С. 
Политические репрессии 30-х годов XX века и развитие государственности в Казахстане 
В данной статье речь идет о жертвах политических репрессий в Казахстане в 30-ые годы XX века. 
При  освещении  данных  трагических  событий  в  работе  рассматриваются  особенности  политических 
преследовании в отношении деятелей Алаш и национальной интеллигенции в аспекте изучения развития 
государственности на территории нашей страны.  
Ключевые слова: Алаш, интеллигенция, государственность, репрессии, республика. 
Tasmagambetov A.S. 
Political Repressions of 1930s and State Development in Kazakhstan 
This  article  deals  with  the  victims  of  political  repressions  of  1930s  in  Kazakhstan.  Concerning  these 
tragic events the peculiarities of political traces against the Alash activists and national intelligence are searched 
here in the aspect of studying the state development on the territory of our republic.   
Key words: Alash, intelligence, state, repressions, republic. 
 
. 
УДК: 354 (091) (574) 
 
Лапин Н.С. – кандат исторических наук, 
Институт истории государства, E-mail: lapin.79@mail.ru 
Аканов К.Г. – магистр гуманитарных наук, 
Институт истории государства 
(г.Астана, Казахстан),  E-mail: kukaandvita@mail.ru 
 
ЗАВЕРШЕНИЕ ПРОЦЕССА ФОРМИРОВАНИЯ ИНСТИТУТА ПРЕЗИДЕНТСТВА В 
РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН В 1990-Е ГГ.  
(ПО МАТЕРИАЛАМ НАЦИОНАЛЬНОГО АРХИВА РК) 
 
Аннотация. Статья посвящена истории становления института президентства в Казахстане через 
призму выборных процессов в республике в 1991–1999 гг. и формирования самого процесса выборного 
законодательства  на  протяжении  исследуемого  периода,  основное  внимания  уделено  президентской 
избирательной кампании 1999 г. В исследовании использованы материалы Центральной избирательной 
комиссии РК хранящиеся в фондах Национального архива Республики Казахстан. 
Ключевые  слова:  институт  президентства,  избирательная  кампания,  форма  правления, 
референдум. 
 
Введение  и  последующая  институализация  Президентства  как  политического  института  в 
Казахстане  стали,  безусловно,  результатом  той  трансформации  в  политической,  экономической  и 
общественной сферах, которая охватила все советское и постсоветское пространство в конце 1980-х и 
самом  начале  1990-х  гг.  В  Казахстане  за  исторически  непродолжительный  срок  времени 
сформировалась  модель  Президентства,  которая  имела  как  общие  характеристики  с  существующими 
формами  президентской  власти  в  других  странах,  так  и  особенные  которые  проистекали  из 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
294 
исторических реалий того периода и были обусловлены ходом государственного строительства. 
По  институту  президентства  и  выборам  Президента  в  Республике  Казахстан  создана 
обширная, серьезная научная историография. Необходимо указать имена  историков, политологов, 
юристов  внесших  вклад  в  исследование  данного  вопроса:  М.С.  Ашимбаев,  З.  Ашимова,  К.К. 
Айтхожин, А.А. Башмаков, К.Н. Бурханов, Ж.Д. Бусурманов, Д.А. Даутбаева, Б.Т. Жумагулов, М. 
Касымбеков,  Е.К.  Кубеев,  Р.А.  Кудайбергенов,  В.А.  Малиновский,  Г.Р.  Нурумбетова,  И.И.  Рогов, 
Г.С. Сапаргалиев, Н. Сейдин и др. 
На  сегодняшний  день  существует  несколько  точек  зрения  на  эволюцию  политической 
системы  Казахстана  и  института  Президентства  в  частности.  При  этом  исследователи  исходят  из 
того,  что  «…  именно  институт  президентства  оказывает  в  Казахстане  особое  влияние  на 
становление государственности» [1, с. 160]. 
Специалистами выделяется несколько этапов или периодов этого процесса. Например, М.С. 
Ашимбаев  в  работе  начала  2000-х  гг.  выделяет  следующие  этапы:  первый  этап  (1990–1993  гг.) 
поочередно квази парламентская республика советского типа, а затем «переходная» парламентская 
республика.  При  этом  «действовавший  в  тот  момент  закон  об  учреждении  поста  Президента  в 
реальности  ограничивал  абсолютную  широту  полномочий  представительного  органа»  [2];  второй 
этап  (1993–1995  гг.)  «по  всем  формальным  признакам  можно  отнести  к  смешанной 
(полупрезидентской)  форме  правления,  т.к.  именно  в  этот  период  представительные  органы 
Казахстана  формально  и  фактически  стали  ограничиваться  в  своих  властных  полномочиях»  и 
третий  этап  (1995–2001  гг.)  принятие  новой  Конституции  в  1995  г.,  которая  окончательно 
установила в стране формат президентской республики [2]. Схожая периодизация была предложена 
Б.А.  Майлыбаевым,  в  то  время  как    Т.С.  Донаков  и  Е.К.  Ертысбаев  выделяют  четыре  периода,  с 
которыми солидаризируется и С.А. Дьяченко [1, с. 161; 3, с. 330-331]. 
Практически  все  исследователи  сходятся  во  мнении,  что  начало  сложения  института 
президентской  формы  правления  происходило  в  период  1990-1991  гг.,  а  с  принятия  в  1995 
г.конституции  окончательно  формируется  президентская  (по  Е.К.  Ертысбаеву  «супер 
президентская»)  республика,  когда  Президент  становится  всенародно  избираемым  руководителем 
государства, стоящим над всеми ветвями власти.  
Таким  образом,  согласно  современной  историографии  вопроса,  полноценное  сложение 
института  президентства  в  Казахстане  состоялось  в  1995  г.,  и  связано  с  принятием  ныне 
действующей конституции, которая законодательно закрепила положение Президента и оформила 
его функции. Однако на наш взгляд данный тезис нуждается в уточнении. 
Для  понимания  особенностей  выборной  компании  Президента  РК  1999  г.  необходимо 
представить  динамику  выборного  и  эволюции  законодательного  процессов  влиявших  на 
формирование  и  развитие  института  президентства  в  Казахстане.  Первые  выборы  Президента 
Казахстана  проводились  еще  в  то  время когда  Казахстан  был частью  СССР.  24 апреля 1990 г.  на 
пленарном заседании Верховного Совета Казахской ССР был принят Закон «Об учреждении поста 
Президента Казахской ССР и внесении изменений и дополнений в Конституцию (Основной закон) 
Казахской  ССР»,  который  был  подписан  Н.А.  Назарбаевым,  тогда  Председателем  Верховного 
Совета и Первым Секретарем ЦК Компартии Казахстана [4, с. 15–16]. 
Согласно  закону  Президент  должен  был  избираться  депутатами  Верховного  Совета 
республики  сроком  на  6  лет  тайным  голосованием.  Избранным  считался  кандидат,  получивший 
больше половины голосов от общего числа выборщиков. По результатам выборов Президентом стал 
Н.А.Назарбаев, получивший поддержку в 88,1% [5, с. 201]. 
Отметим, что первые выборы Президента были безальтернативными и избиратели голосовали 
либо «За», либо «Против» кандидатуры Н.А. Назарбаева. В тот же день он был приведен к присяге и 
выступил  перед  депутатами  со  своей  первой  программной  речью  уже  в  новом  статусе.  Уже  16 
октября 1991  года  на  заседании  внеочередной  VI  сессии  Верховного  Совета двенадцатого  созыва 
депутаты обсудили  и  утвердили  закон  «О  выборах  Президента  Казахской  ССР».  Согласно  закону 
Президент  избирался  гражданами  на  базе  всеобщего,  равного  и  прямого  избирательного  права 
тайным голосованием. Президентом мог стать любой гражданин Казахской ССР в возрасте от 35 до 
65 лет, проживающий на территории республики не менее 10 лет, свободно владеющий русским и 
казахским языками. Кандидаты должны были выдвигаться общественными объединениями и иметь 
поддержку не менее чем 100 тыс. граждан республики. Выборы были назначены на 1 декабря 1991 
г. [4, с. 201]. 
Осенью  1991  года  коллектив  Карагандинского  металлургического  комбината  выдвинул 
кандидатуру  Н.А.  Назарбаева  кандидатом  на  пост  Президента  [6,  с.  94].  Выдвинутый  депутатами 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
295 
известный  поэт,  руководитель  антиядерного  движения  «Невада  –  Семипалатинск»  Олжас 
Сулейменов взял  самоотвод, а  еще  один  кандидат  Хасен  Кожахмет  не  смог собрать  необходимое 
количество  голосов  в  поддержку  своей  кандидатуры  [5,  с.  201-203].  Таким  образом,  эти  выборы 
прошли  на  безальтернативной  основе.  Отметим,  что  это  были  первые  прямые  выборы  в  истории 
Казахстана, в которых могли принять участие все граждане. 
По  итогам  состоявшихся  выборов  Президентом  республики  был  избран  Н.А.  Назарбаев,  за 
которого  проголосовали 98,78%  избирателей  из  участвовавших  8788726  человек. 10  декабря 1991 
года  прошла  инаугурация  Президента.  В  тот  же  день  Казахская  ССР  была  переименована  в 
Республику Казахстан. 16 декабря 1991 г. был принят Конституционный закон «О государственной 
независимости  Республики  Казахстан»  [4,  с.  223-231].  Таким  образом,  Н.А.  Назарбаев 
автоматически стал первым Президентом Независимого Казахстана. 
В  марте  1995  года  была  создана  Ассамблея  народов  Казахстана,  взявшая  на  себя  функции 
нового консультативно-совещательного органа при Президенте РК. 24 марта того же года на первом 
заседании  Ассамблеи  была  принята  резолюция  о  проведении  республиканского  референдума  по 
продлению  полномочий  Н.А.  Назарбаева  вплоть  до 1 декабря  2000  г.  [4, с.  180-181].  Необходимо 
отметить, что данное решение было принято в условиях глубокого политического кризиса, когда в 
марте решением Конституционного Суда был распущен Верховный Совет республики признанный 
нелегитимным. Референдум о продлении полномочии Президента был назначен на 29 апреля 1995 г. 
и состоял из одного вопроса: «Согласны ли вы продлить до 1 декабря 2000 года срок полномочий 
Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева, всенародно избранного 1 декабря 1991 года?». 
По итогам референдума за продление полномочий Н.А. Назарбаева проголосовали 7 932 834 чел., 
или 95, 46% от общего количества избирателей, принявших участие в референдуме. Таким образом, 
полномочия действующего президента было продлены до 1 декабря 2000 г. [5, с. 216-218]. 
7  октября  1998  г.  после  долгих  дискуссий  Парламент  РК  принял  закон,  который  внес 
существенные  поправки  в  конституцию,  затрагивающие  и  институт  президентства.  В  частности 
срок полномочий был увеличен с 5 до 7 лет, изменена нижняя возрастная планка от 35 лет до 40, 
верхняя  же  составлявшая  65  была  отменена  [6,  с.  163-165].  Кроме  того,  была  отменена 
необходимость  участия  50%  избирателей  для  признания  выборов  состоявшимися.  8  октября  1998 
года  Мажилис  Парламента  законодательно  сократил  срок  полномочий  действующего  Президента 
Н.А.Назарбаева по согласованию с ним и назначил выборы нового Главы государства на 10 января 
1999  г.  Ранее  был  принят  Конституционный  закон  от  8  мая  1998  года,  который  внес  в  закон  о 
выборах  изменения,  согласно  которым  –  не  могут  баллотироваться  в  качестве  кандидата,  лица, 
которые  в  течение  года  перед  выборами:  подвергались  ответственности  за  совершение 
коррупционного действия, получали административное взыскание за умышленное правонарушение, 
либо имели не погашенную, или не снятую ко времени регистрации судимость [5, с. 238]. Принятые 
в  выборное  законодательство  изменения  и  поправки  подвергались  неоднократной  критике  со 
стороны международных правозащитных организаций, в частности HumanRightsWatch [7]. 
 
Рис. 1. Уровень электоральной поддержки кандидатов в Президенты РК на выборах  
10 января 1999 г. [Составлено по: Протокол ЦИК РК об итогах состоявшихся 10 января 1999 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
296 
года выборов Президента Республики Казахстан. – 14 января 1999 г. // НА РК  Ф.3. Оп. 2. Д. 12. –
л.109; Сообщение ЦИК РК об итогах состоявшихся 10 января 1999 года выборов и регистрации 
избранного Президента Республики Казахстан// НА РК Ф.3. Оп. 2. Д. 12. –л.111]. 
Всего  перед  выборами  в  Центральной  избирательной  комиссии  зарегистрировались  8 
кандидатов. После выполнения кандидатами в президенты всех необходимых по закону требований 
были  зарегистрированы  следующие  кандидаты:  Нурсултан  Назарбаев,  Серикболсын  Абдильдин, 
Гани Касымов и Энгельс Габбасов [5, с. 240-242]. Таким образом, выборы 1999 года стали первыми 
в истории независимого Казахстана альтернативными выборами Президента. В результате выборов 
согласно  протоколу  и  сообщениям  ЦИК  РК  в  первом  туре  убедительную  победу  одержал 
Н.А.Назарбаев (см. Рис. 1) [8, л. 109, 111]. 
Таким образом, в 1999 г. были проведены выборы Президента РК на альтернативной основе в 
соответствии  с  законодательством  страны  на  основе  действующей  Конституции,  в  связи  с  этим 
завершение  процесса  сложения  института  президентства  в  Республике  Казахстан  необходимо 
отнести не к 1995 г. а именно к 1999 г.  
Если мы посмотрим на динамику результатов выборов Президента РК (см. Рис. 2), то заметим 
что  в  ходе  выборного  процесса  1999  г.  лидер  предвыборной  кампании  получил  меньшее  по 
сравнению с предыдущими выборами количество голосов.  
 
Рис. 2. Уровень электоральной поддержки кандидата в Президенты РК Н.А. Назарбаева 
[Составлено по: Информационный сборник о выборах и республиканских референдумах 
состоявшихся в Республике Казахстан, в период с 25 марта 1990 года по 16 января 2012 года, I 
том/Астана: 2012 год. – С. 201, 205, 218, 243]. 
 
 
Это конечно связано не с падением политической популярности кандидата, а с тем, что это 
были  первые  альтернативные  выборы  и  голоса  избирателей  могли  перераспределяться  по 
нескольким кандидатам.  
На  самом  деле  политический  авторитет  и  доверие  были  очень  высоки,  что  и  подтвердили 
победные  результаты  выборов  1999  г.,  даине  только  они.  Как  показывает  анализ  документов 
Центральной избирательной комиссии РК, хранящихся в фондах Национального архива Республики 
Казахстан  уровень  социальной  поддержки  кандидата  в  Президенты  Н.А.Назарбаева  был  очень 
высок, и это проявилось уже в ходе предвыборной кампании.  
В  своей  книге  «Казахстан  и  Назарбаев:  логика  перемен»  известный  политолог  Е.К.  Ертысбаев 
выделяет  три  «центра  политического  напряжения»  которые  сложились  к  началу  избирательной 
компании: 1) Назарбаев и действующая власть; 2) оппозиция и 3) «фактор Кажегельдина» [9, с. 439]. По 
мнению  политолога,  Н.А.  Назарбаева  поддерживали  «все  те  кто,  которые  нашли  себя  в  реформах»: 
работники  государственных  структур,  представители  крупного  и  среднего  бизнеса,  рабочие 
рентабельных предприятий под иностранным управлением и т.п. Тогда как, например «громадный слой 
молодежи»,  представители  интеллигенции,  сельские  жители,  «значительная  часть  пенсионеров»  и  др. 
поддерживали и являлись социальной базой оппозиционных кандидатов [9, с. 439]. 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
297 
Однако  так  ли  это?  Нет  доступных  данных  о  конкретной  электоральной  поддержке  Н.А. 
Назарбаева конкретными социальными группами. Но сами результаты выборов позволяют говорить 
о том, что социальная база действующего Президента была гораздо шире. Об этом свидетельствует 
материалы  ЦИК  Казахстана  хранящиеся  в  фондах  Национального  архива  РК  (фонд  3,  оп.  2  – 
Центральная избирательная комиссия Республики Казахстан).  
Если  мы  рассмотрим  представленные  там  дела  кандидатов  в  Президенты  то  уже  по  характеру 
выдвижения увидим уровень и спектр социальной поддержки претендентов на пост Президента страны. 
Так если Э.Г. Габбасов, Г.Е. Касымов, К.Ш. Асанов, А.М. Кажагельдин, М.Х. Асылбек, и Ж.А. 
Базильбаев – были самовыдвиженцами[10, л. 10; 11, л. 17; 12, л. 14; 13, л. 46; 14, л. 20;15, л. 1], а С.А. 
Абдильдин  [16,  л.  8]  был  выдвинут  от  Коммунистической  партии  Казахстана,  то  кандидат  Н.А. 
Назарбаев  был  официально  выдвинут  8  республиканскими  общественными  объединениями  и  в  том 
числе несколькими политическими партиями которые отражали широкий социальный и политический 
спектр  республики  –  Демократическая  партия  Народного  единства,  Народно-кооперативная,  Партия 
возрождения, Республиканская политическая партия труда [17, лл. 16, 23, 61, 69, 84-85]. 
В качестве кандидата в Президенты Н.А.  Назарбаев был выдвинут и получил поддержку не 
только  от  политических  партий.  Например,  как  следует  из  архивного  дела  Н.А.  Назарбаева  как 
кандидата официально выдвинула «Организация ветеранов Республики Казахстан» и Н.А.Назарбаев 
дал свое согласие баллотироваться кандидатом от этой организации [17, л. 28, 43]. 
В деле храниться интересный документ, присланный в ЦИК РК и раскрывающий поддержку 
кандидата  Н.А.  Назарбаева  рабочими  Казахстана.  В  документах  (обращение  в  ЦИК  и  протокол 
общего собрания) от имени работников Октябрьского управления технологического транспорта АО 
«Актөбемунайгаз» выражается полная поддержка кандидату Н.А. Назарбаеву. Показательным будет 
то, что как следует из архивного документа среди выступавших на общем собрании работников со 
словами  поддержки,  были  не  только  главный  инженер  управления,  но  и  энергетик,  водитель, 
сварщик [17, л. 120-122]. Все это на наш взгляд свидетельствует о том, что накануне выборов 1999 
г.  действующий  Глава  государства  Н.А.  Назарбаев  имел  широкую  опору  среди  самых  различных 
социальных групп населения республики. 
Таким  образом,  в  ходе  историографического  анализа,  исследования  эволюции  института 
президентства  в  Казахстане  в  1990-е  гг.,  основываясь  на  материалах  ЦИК  РК  хранящихся  в 
Национальном архиве Республики Казахстан авторами были сделаны следующие выводы:  
1)  в  отличие  от  устоявшейся  в  историографии  точки  зрения  необходимо  завершение  этапа 
становления института президентства в Казахстане отнести не к 1995, а к 1999 г. когда состоялись 
альтернативные  Президентские  выборы  и  были  в  первые  на  практике  реализованы  положения 
действующей конституции;  
2) анализ архивных документов позволяет сделать вывод о том, что кандидат в Президенты 
РК  –  действующий  Глава  государства  Н.А.  Назарбаев  имел  более  широкую  социальную  опору 
среди избирателей, чем отмечено в историографии и являлся уже на этапе предвыборной кампании, 
по  сути,  всенародным  кандидатом,  что  и  подтвердилось  по  итогам  прошедших  в  январе  1999  г. 
выборах. 
 
Литература: 
1.
 
Дьяченко  С.А.  Особенности  трансформации  политической  системы  Республики 
Казахстан / Политический транзит в современном Казахстане – Астана: Елорда, 2001 – 384 с. 
2.
 
Ашимбаев М.С. Формирование института президентства в ходе политического транзита 
в  Казахстане  //  Сайт  Казахстанского  института  стратегических  исследований  при  Президенте 
Республики Казахстан. URL: 
http://kisi.kz/site.html?id=659
. Дата обращения: 26.07.2014). 
3.
 
Турецкий Н.Н. Развитие института Президентства в Республике Казахстан. // Материалы 
международной  научно-практической  конференции  «Институт  президентства  в  Республике 
Казахстан:  история  и  современность»  (22-23  апреля  2010  г.).  –  Том  2.  /  Под  общ.  ред.  Б.Т. 
Жумагулова, И.И. Рогова. – Алматы: Қазақ университеті, 2010. – 353 с.  
4.
 
Первый Президент Республики Казахстан Нурсултан Назарбаев. Хроника деятельности. 
1990 – 1991 годы. – Астана: Деловой Мир Астана, 2011. – 514 с. 
5.
 
Информационный  сборник  о  выборах  и  республиканских  референдумах  состоявшихся  в 
Республике Казахстан, в период с 25 марта 1990 года по 16 января 2012 года, I том. – Астана: 2012. – 563 с. 
6.
 
Независимый Казахстан и Лидер Нации: (Новейшая история Казахстана и историческая 
роль Первого Президента Н.А. Назарбаева) / Под ред. Аягана Б.Г. – Алматы: Раритет, 2010. – 392 с.  

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
298 
7.
 
Kazakhstan. Freedom of the media and political freedoms in the prelude to the 1999 elections. 
October 
1999.Vol. 
11, 
No. 
11(D) 
// 
Сайт  организации:  «Human  Rights  Watch». 
URL:http://www.hrw.org/reports/1999/kazakhstan/index.htm#TopOfPagen. 
(Дата 
обращения: 
13.07.2014). 
8.
 
НА РК Ф.3. Оп. 2. Д. 12 . Л. 1-136.  
9.
 
Ертысбаев Е.К. Казахстан и Назарбаев: логика перемен. Астана: Елорда, 2001. – 567 с. 
10.
 
НА РК Ф.3. Оп. 2. Д. 17. Л. 1-21. 
11.
 
НА РК Ф.3. Оп. 2. Д. 19. Л. 1-19. 
12.
 
НА РК Ф.3. Оп. 2.Д. 14. Л. 1-18. 
13.
 
НА РК Ф.3.Оп. 2, Д. 18. Л. 1-68. 
14.
 
НА РК Ф.3.Оп. 2.Д. 15. Л. 1-24. 
15.
 
НА РК Ф.3. Оп. 2. Д. 16. Л. 1-14. 
16.
 
НА РК Ф.3. Оп. 2. Д. 13. Л. 1-23. 
17.
 
НА РК Ф.3. Оп. 2. Д. 2. Л. 1-142. 
Лапин Н.С., Ақанов Қ.Ғ. 
1999 жылдардағы қазақстан президенттік институттың қалыптасу үдерісінің аяқталуы. (қазақстан 
республикасы ұлттық мұрағатының материалдары бойынша) 
Мақалада авторлар 1999 жылғы Президенттік сайлауды зерттеу арқылы Қазақстандағы Президент 
институтының  соңғы  қалыптасу  кезеңін  зерделеуге  тырысады.  Бұдан  басқа,  авторлар  Қазақстан 
Республикасы  Ұлттық  мұрағатының  1999  жылғы  сайлау  материалдарын  зерттеу  арқылы  сол  жылғы 
Президент  кандидаттардың,  атап  айтқанда  қазіргі  Қазақстан  РеспубликасыныңПрезиденті  Нұрсұлтан 
Назарбаевтың әлеуметтік қолдау базасын қарастырады. 
Кілт сөздер: президенттік институт, сайлау науқаны, басқару нысаны, референдум. 
Lapin N.S., Akanov K.G. 
Finalization of the process of formation of the presidency institute in the republic of Kazakhstan in 1990
th
 
(based on materials of the national archive of the republic of Kazakhstan) 
In  thearticle,  authors  made  an  attempt  to  point  out  the  final  stage  of  establishment  of  the  Presidenc y 
institutein  Kazakhstan  through  researchingthe  Presidential  run  of  1999.Base  of  social  support of  candidates  to 
Presidents,  particularly  incumbent  President  Nursultan  Nazarbayev,  was  considered  by  virtue  of  studying  the 
materials of the National archive of the Republic of Kazakhstan about elections 1999. 
Keywords: Presidency Institute, election campaign, form of rule, referendum. 
 
 
ӘОЖ: 256:39(═512.122) 
 
Сәрсембина Қ.Қ. – тарих ғылымдарының кандидаты, доцент, 
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, 
E-mail: 
kuralai_sk@mail.ru
 
Саутбекова А.Ғ. – Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық  
университетінің магистранты, (Астана қ., Қазақстан)  
 
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ БАҚСЫЛЫҚ ӨНЕРІ 
 
Аннотация: Әрбір халық нешеме жүз жылдық тарихы бар өзіндік салт-дәстүрі, әдет – ғұрыпқа ие. 
Біздің  халық  та  дәстүрге  бай.  Алайда,  соңғы жылдары  халықтың  дәстүрі  түрлі  өзгерістерге  ұшырауда. 
«Бақсы»,  «бақсылық»  ұғымдары  ұлттық  дүниетаным  шеңберінде  зерделену  қажет.  Қазақтың  дәстүрлі 
қоғамындағы бақсылық өнерді әр қырынан зерттеу қажет.  
Кілт  сөздер:  әлем,  адам,  мәдениет,  бақсылық,  шамандық,  руханилық,  діни  сана,  діни  мәдениет, 
дүниетаным, этнология. 
 
Ғылыми  айналымда  бақсылыққа  қатысты  алуан-түрлі  көзқарастар  бар.  Әсіресе,  қазақ 
даласындағы  бақсылық  өнер  этнологиялық  тұрғыдан  терең  зерттеуді  қажет  ететін  мәселелердің  бірі. 
Қазақ даласындағы бақсылар негізінен халық арасындағы түрлі сипаттағы ауру-сырқауларды емдеумен 
айналысқаны  белгілі.  Қобыз,  домбыра  тартып,  науқас  адамның  рухани  күш-жігеріне  қозғау  салатын 
айрықша дарынмен енер көрсете білген. Ш. Уәлихановтың  өз жазбаларында бала күнінде қобызбен ән 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
299 
айтқан  Жанақ  ақынды  көргені  туралы  жазғанын  қалың  оқырман  жақсы  біледі.  Сондай-ақ,  ғалым  өз 
зерттеулерінде қазақ даласында қобызбен ән-жыр айтушылардың көп болғандығын да жазған еді. 
Қазақ тарихындағы бақсылық, шамандық мәселелеріне қатысты алуан түрлі пікірлер бар.  Д. 
Банзаров пен Ш. Уәлиханов еңбектерінде де шамандыққа қатысты көптеген тұжырымдар жазылған. 
Шоқан  Уәлихановтың  жазуынша:  «Шамандық  дегеніміз  әлемді,  дүниені  сүю,  табиғатқа  деген 
шексіз махаббат және өлеңдердің рухын қастерлеу, аруағын ардақтау. …Шамандық сенім табиғатқа 
бас  иеді.  …Шамандар  аспан  Тәңірі  мен  рухтың  жердегі  қолдаушы  адамдары  ретінде  саналған. 
Шаман сиқырлық қасиеттермен қоса білікті, талантты, басқалардан мәртебесі жоғары: ол ақын да, 
сәуегей және емші, сегіз қырлы, бір сырлы адам болған» [1, 182 б.]. 
Шамандықты дін дәрежесіне көтеретін пікірлер де оқырманға жақсы таныс. С.Г. Кляшторный 
байырғы түріктердің діні «шаманизм» деп қарастыра отырып, әлемді жоғарғы, ортаңғы, төменгі деп 
бөледі.  Жоғарғы әлемнің құдай Тәңір, ол барлық жанды жансыз дүниеге әсер етеді. Умай - Аналық 
әулеттің  көрінісі  (бейнесі)  сәбилердің  қорғаушысы,  аналық  құрсақ.   Ал,  Жер-су  Ортаңғы  әлемнің 
бас құдайы.  Төменгі әлемнің құдайы Эркліг деп әлемді үш құдайға бөліп береді.  Сөйтіп, байырғы 
түріктердің  дінін  көп  құдайлық  наным-сенім  дәрежесінде  алып  қарастырып,  сонымен  қатар 
байырғы түріктердің дүниетанымын аңызға айналдырған[2, с.117-118]. 
Қазақтың рухани әлемінің түпкі қайнары - түркі әлемі. Біздің пікірімізше, түркі әлемі бір діни 
ұстанымда болған. Танымал ғалым Қаржаубай Сартқожаұлы  “Көшпелі түркілер бір ғана құдайлы, 
бір  ғана  діни  ұстанымы  бар.  …Азиядан  Америка  континентіне  қоныс  аударған  түркілердің  алыс 
туысы үндістер (қызыл терілер) бір ғана тәңірлік дінін ұстанады. Ол аз десеңіз Күлтегін (КТ. ІV. 1), 
Білге  қаған  (БК.  І.1;  ІV.1)  ұстындарында  "teŋir  teg"  деген  тіркес  бар.  Мұндағы  "teŋir"  сөзін  бұған 
дейінгі зерттеушілер «аспан (неба)» деп аударып келді. Бұл қате аударма екенін, атау «құдай» деген 
мағына беретінін дәлелдедік» [3, 28 б.] - деп жазған еді. 
Бақсылық  пен  шамандықтың  екі  түрлі  мәселе  екендігі  туралы  да  көзқарастар  бар.  Мәселен, 
Мажарстан Ғылым академиясы Этнография институтының аға ғылыми қызметкері Дәуіт Шомфаи Қара: 
«Бақсы үшін мұсылмандық құндылықтар жат емес. Олар мұсылман әруақтарды да шақырып, оларды 
үдеріске сала береді. «Отырарда - отыз бап, Түркістанда - түмен бап, ең үлкені -Арыстан бап» делінетін 
тіркес бақсыларға тән. Сөйтіп, бақсылық үдеріс мұсылмандық нысандарды да пайдалана береді. Сонда 
қазақтар  ежелгі  сенімін  тәрк  етпестен,  жаңа  дінмен  ұштастыра  білген.  Ислам  догмаларын  бұрынғы 
сеніммен қабыстырған. Мысалы, моңғол бақсылары буддалық құндылықтарды айналысқа қосқан. Ал, 
шамандық  мұсылманға  дейінгі  табиғи  құбылыс  атрибуттары  мен  құндылықтарына  тәуелді.  Соған 
қарағанда, шамандық монотеизмге дейінгі жоралғыларының таза сақталған түрі болып табылады” [4]-
деп жазған еді. Сондай-ақ, ғалым зерттеу барысында бақсылық пен жыраулық өте тығыз ұғым екендігін 
байқағандығын,    жыраулықты  үйрету  мүмкін  еместігін,  ол  аян  арқылы  немесе  бата  беру  арқылы 
даритындығын да тұжырымдайды. Ал, профессор Ж.Молдабеков «Бақсылықтың шипагерлік тәлімдігі» 
деген  ғылыми   мақаласында:  «Бақсылық  көне  тарихи  феномен.  Ол,  әсіресе  шығыста  кең  таралған, 
күрделі этномәдени құбылыс. Әр дәуірде, әр заманда бақсылықтың өзіндік рәсім – салты қалыптасты. 
Бақсылықтың  түрі  де,  қайшылықты  көріністері  де  көп.  Бірақ  бақсылықтың  ұқсастығы,   бір  текті 
сипаттары  қалайша  және  неге  ғасырлар  бойы сақталынып қалды  деген сұрақтар   ғалымдарды  да жиі 
ойландыруда...»-дейді
 
[5, 203-206 б.]. 
Бақсы  адам  мен  Алланың,  әулиелер  мен  таза  рухтардың,  адам  мен  әруақтың  арасындағы 
елшілік,  байланыстырушылық  қызметін  атқарады.  Исламның  ықпалына  ұшыраған  бақсылықта 
адамның аурудан жазылуы, жоқтың табылуы, сәуегейліктің шынға айналуы бірінші Алланың, одан 
соң  әулие-әнбиелердің,  аруақтардың  қолдауымен,  шарапатымен  деп  түсіндіріледі,  ал  бақсы 
осылардың арасындағы дәнекер, себепші ғана болып есептеледі [6, 294 б. ]. 
Белгілі түріктанушы Қ.Сартқожаұлы байырғы түрік халықтарының дүниетанымын зерттеуде 
кейбір  зерттеушілер  байырғы  түрік  діни  ұстанымын  бүгінгі  Сібір  халықтарының  шаманизмінің 
деңгейінде  қарастырғандықтан  қателіктерге  бой  алдырғандығын  жазады.  Ғалымның  пікірінше: 
Хунну,  түрік, моңғол  империяларының  империялық  идеологиясының алтын  бағанасы  болған,  сол 
ұлы  империяларды  орнатқан,  олардың  іс-әрекетіне  алтын  арқау  болған  көне  дінмен  бүгінгі  Сібір 
халықтарының  шаманизімінің  арасында  жер  мен  көктей  аса  үлкен  айырмашылық  бар.   Сібір 
халықтарының  шаманизмі  империя  орнатқан  идеология  болушы  көне  діннің  әбден  ұмтылып, 
жойылып бітіп, содан қалған жекелеген қалдықтары (реликт) ғана[3, 29 б.]. 
Бақсылық  өнердің  тарихы  тереңде  жатыр.    Бақсылық  өнерге  қатысты  ел  арасында  таралған 
аңыз-әңгімелер  терең  зерттеуді  қажет  етеді.  Алғашқы  қауымдық  құрылыстың  және  ерте  таптық 
қоғамның  туындысы  болған  бақсылық  –  мәдени  құбылыс,  идеология,  әлеуметтік  институт  ретінде 
барлық  халықтардың  өмірінде  көрініс  тапқан.  Орталық  Азия  халықтарындағы  бақсылық  мәселесін 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
300 
зерттеуші  белгілі  ғалым  В.Н.  Басилов:  «Біз  Орта  Азия  мен  Қазақстанда  монотеистік  діннің  толық 
үстемдігі жағдайындағы бақсылықтың соңғы кезеңінің куәсі бола алдық» [7, 3 б.], - деп те жазған еді. 
Қазақ  бақсылығы  жөніндегі  алғашқы  деректер  ХVІІІ  ғасырдың  екінші  жартысында  пайда 
бола бастады. Ол Н. Рычковтың, П.С. Палластың, И.Г. Георгидің,  И.Г. Андреевтің қазақ жеріндегі 
бақсылық жөніндегі жалпылама мәліметтері еді. Бүкіл ХІХ ғасыр және ХХ ғасырдың басында қазақ 
бақсылары жөнінде қызықты материалдарды А.И. Левшиннің, В.В. Радловтың, М. Миропиевтің, Х. 
Кустанаевтың,  А.  Диваевтың,  А.Е.  Алектровтың,  И.  Кастаньенің,  т.б.  еңбектерінен  кездестіруге 
болады. Кеңес заманында қазақтағы бақсылық емі, өнері жөнінде И.А. Чеканинский, С. Сейфуллин, 
А. Затаевич, Ә. Марғұлан, В.К. Ерзакович, В.Н. Басилов, Ә.Төлеубаев, Р.Мустафина, К.Байбосынов, 
т.б.  жазды. В.Н.  Басиловтың  «Орта  Азия  мен  Қазақстан  халықтарындағы  исламданған бақсылық» 
(1991)  атты  монографиялық  жұмысы  аталған  аймақтың  халықтарындағы  бақсылықты  зерттеуге 
қосқан маңызды үлесі болып табылады. 
Ә.  Төлебаев  өзінің  «Қазақтағы  бақсылық»  атты  зерттеу  мақаласында  бақсы  деген  сөздің 
шығуы  көбінесе  «бағу»  -  ауруды  бағу,  емдеу,  қарау  ұғымдарымен  байланыстырылады.  В.В. 
Бартольд  кезінде  өзбек  тіліндегі  бақсы  сөзін  санскриттік  «бикшу»  ұғымымен  байланыстырып, 
«алғашында  ол  буддистік  тақуаның  аты  болып,  кейіннен  шамандық  емші-балгерді  де  білдіретін 
болған»  [8,  501  б.],  -деп  түсіндірген  еді.  Моңғол  тарихын  зерттеуші  В.Е.  Владимирцевтің  пікірі 
бойынша,  «бахши»  сөзі  моңғолдардан  шыққан,  ол  сауатты,  тәлімгер  дегенді  білдіреді.  [9,  184  б]. 
Түркімен, жартылай көшпелі өзбектер мен қарақалпақтар тілінде бахшы сөзі жырау, «ақын» деген 
ұғымды  білдіреді.  В.Н.  Басиловтың  пікірінше,  де  бақсы  сөзі  бертін  шыққан  болуы  керек,  ол  ең 
арысы ХІV ғасырдан бастап ғана кездеседі [7, 50 б]. «Бақсы» сөзінің мәніне терең үңілместен айта 
кететін  жайт,  қазақтардың  ұғымында  бұл  сөз  «бағу»  етістігінен  қалыптасып,  ауыспалы  мағынада 
емдеу, ауруды бағу дегенмен түсіндіріледі деген пікірді кезінде И.А. Чеканинский, Қ. Жұбанов, К. 
Шаниязов, Е. Тұрсынов айтқан-ды. 
Ерте  заманда,  ең  бері  болса  ғұндардан  бері,  көне  түркілер  өздерінің  бақсыларын  кам  деп 
атаған.  Мысалы, ғұндар  бас  бақсысын  «ата-кам»  деген  екен.  Бақсы мағынасындағы  «кам»  сөзі  ХІ 
ғасыр жазба деректері «Құтты білікте», Махмуд Қашғаридің «Диван Лұғат ат - түрк» еңбегінде, ХІV 
ғасырдағы қыпшақ жазбалары «Кодекс куманикусте» де кездеседі екен. Бақсылық  - ежелгі түсінік 
бойынша  тылсым  әлеммен  байланыс  жасай  алатын,  тәуіптік,  балгерлік,  сәуегейлік, көріпкелдік, 
сиқыршылық, т.б. ерекше қасиеттері бар адам (“шағатай” тілінде бақшы). 
Бақсылық адамды емдеу тәжірибесі ретінде өте ерте заманда қалыптасқан. Оның арғы түбінде 
халықтық  медицина  жатыр.  Жалпы  бақсылық  бертін  келе  де  халықтық  медицинамен  астасып, 
сіңісіп өмір сүрді. Халықтық медицинадағы рационалдық ілім-білімдерді кейбір бақсылар кеңінен 
пайдаланды.  Дегенмен,  бақсылықты  толығымен  халықтық  медицинамен  байланыстыруға 
болмайды.  Егер  халықтық  медицина  халықтың  ғасырлар  бойғы  ауру  түрлерін  емдеу  жолдары 
жөніндегі  рационалды  ілім-білімдеріне  сүйенсе,  бақсылықтың  негізі  зиянкес  және  қолдаушы 
рухтар,  жан,  ие  туралы  түсініктерге  құрылған.  Бақсылықтың  екінші  бір  сыры  оның 
психотерапиялық қасиетінде[10, 295 б.]. 
Бақсылық  өнердің  құпия  қырлары  жеткілікті.  Қазақ  халқының  тұрмысы,  салты  мен  әдет-
ғұрыптарын  зерттеушілердің  бірі  Ә.  Диваев  басқылардың  сырға  толы  өнерлі  болғанына  да  көңіл 
аударып,  бақсылар  арасында  ішінен  сөйлей  алатындар  кезедесетінін  айтады:  «бақсы  жындарын 
шақыруға  кірісіп,  булыға  бастаған  кезде  біздің  құлағымызға  шошқалардың  қорсылы,  иттердің 
ырылдауы  мен  үруі,  құлыншақтардың  кісінеу,  қозылардың  маңырауы  және  тағы  басқа  дыбыстар 
естіле бастайды» [11, 10 б.]. 
Көптеген  зерттеулерде  бақсылық  емінің  кең  тараған  түрлері  -  ауру  тудырған  қаскөй 
жындарды  қайырымды  жындардың  көмегімен  қуу,  солармен  байлау,  сондай-ақ адастыру,  көшіру, 
дарымдау,  шошыту  (өткір  жүзді  суық  қарулармен  және  қыздырылған  темір  кұралдармен)  және 
ұшықтау  (кетпен  ұшық)  және  т.б.  тәсілдері  айтылады.  Ауру  тудырушы  бейнелердің  сұлбасын 
қуыршақ  түрінде  жасап,  оны  малдың  бас  сүйегіне  көшіру  кең  таралған.  Бақсы  ешқашан  сұранып 
кісі емдемеген, үйінде сырқат бар адамның өтінішімен ғана келген. Сонымен қатар, аурудың барлық 
түріне  жын  шақырып  ойнай  бермейді.  Бақсы  жеңіл-желпі  ауруларды  үшкіру,  ұшықтау,  қақтыру, 
көшіру, отпен аластау, несін шақыру арқылы да емдейтін болған. 
Түркі  жұртының  алғашқы  бақсысы,  дана  абызы,  ұлы  сазгері  Қорқыт  саналады.  Қорқыттың 
бақсылық қасиеті әсіресе, қазақ арасында жақсы тараған. Қазақтың ертедегі ірі бақсылары Қорқытты 
өздерінің  ұстазы,  пірі  ретінде  санаған.  Қорқыттың  бақсылыққа  жақындайтын  ең  бір  жарқын 
қасиеттерінің бірі – оның қобызшылығы. Алғаш қобыз күйлерін де Қорқыт шығарған деп есептеледі. 
Қорқыттың өлімнен қашуы, қайтсе де өлмеудің жолын іздеуі, одан дауа іздеуінде бақсылықтың түпкі 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
301 
идеясы жатыр[10, 292 б.].  Академик Ә. Марғұлан Қорқыт ата туралы былай дейді: «Қорқыт сарыны 
ерте заманнан бері қобызда орындалды.  Оның өзінің арнаулы музыкасы бар. Ол музыканың жалпы 
әуені суық сарынды, күңірену, толғану, боздаумен келеді. Қорқыт ата ислам дініне бас имеген, тәңірге 
пейіл  қойып  бақсы  болып  өткен,  тәңірге  табынушылардың  сәуегейі,  бақсылардың  пірі,  олардың 
пайғамбары еді. Қорқыттың өмір бойы арман еткені  - өлмейтін, жасай беретін өмір іздеу, сол үшін 
күресіп, өлімге қарсы тұру. Қорқыттың бұл фәлсафасы дүние тарихында өте сирек жолығатын, адам 
баласы  туғызған  ойдың  ең  жарқын  бейнесінің  бірі  болып  суреттеледі...»  [6,  297  б.].  Ғалымның 
пікірінше,  ежелгі  бақсы-жыраулардың  бір  тобы  «абыз»  деп  аталған:  Нысан  абыз,  Құрманбай  абыз, 
Сабырбай абыз, т.б. Бұлардың ерекшелігі - ескі заманның хаттарып, жазылған сөздерін тани білген... 
қазақтың  абыздары  ескі  замандағы  оқымысты  бақсылардың  дәстүрін  соңғы  заманға  дейін  сақтап 
келген, солардың қалдығы деуге болады [6, 298 б.]. 
Бақсылар өмірі  қай заманда болса да ауыр болды.  Бақсының қасиеті тұқым қуалайды деген 
де  пікір  бар.  Сондықтан  болар,  қазақ  тарихында  бақсылық  қасиет    ұрпақтан-ұрпаққа  жалғасады 
деген  де  көзқарас  қаыптасқан.    Ш.  Уәлиханов  жазғандай  бақсылық  өнер  екінің  бірінің  қолынан 
келмейтін [1, 182-189 б.] жаратылысынан генетикалық сабақтастық арқылы алынады. Бұл көріністі, 
шамандықты  зерттеушілер  былайша  тұжырымдаған:  «Мұндай  кездесулер,  әдетте  ерекше  рухқа 
бөленген кеңістік-уақытта өтеді, онда жас шаман-кейіпкер санасында елеулі өзгерістер болады» [12, 
195  б.].  Ғалымдардың  жазуынша бақсы  біріншіден, әлемдік ырықты мойындаса,  екіншіден, өзінің 
ата-баба аруағы мен генетикалық тасымалданған кодтарына сенім артады [13]. Бақсылық өте қауіпті 
әрі күрделі, құпиясы көп түсініксіз өнер. Оны таза ұстаған адам қана елге сыйлы бақсы бола алады. 
Алды-артына қарамай әр  нәрсені айтатындарының жолы  өз  өміріне қауіп  төндіреді.  Бақсының  да 
білімді, таза өнерлі және адалы болады. Тарихта «Ұлы бақсы» - қара бақсы  (VI – VII ғғ.), Қорқыт, 
Тіней бақсы, Асфандияр бақсы, Ізтілеу бақсы, Дархан бақсы, Әбу бақсы, Әжібай бақсы, Кенжебай 
бақсы, Дәулет бақсы, Омар бақсы, Ноғайбай бақсы, Сыламбек бақсы, Шақар бақсы, Әукен бақсы, 
Бекберген  бақсы,  Малбике  бақсы,  Салтық  бақсы,  Қара  қыпшақ  Қобыланды  бақсы  (батыр  емес), 
Ырғызбай  бақсы,  Жамансарт  бақсы,  Ерікбол  бақсы,  Арғын  Досмырза  бақсы  және  бақсылардың 
бақсысы  –  Бас  бақсы  Қойлыбай  бақсы  және  тағы  басқалары  бақсы  өнерінің  қайталанбас 
тұлғаларына  айналды.  Ғалым  М.Орынбеков:  «Бақсылардың  ортасында  ауа  райын  болжайтын  – 
есепші де болды. Әйел бақсыны «Елте» деп атады...»,- деген болжамын баяндайды [14, 31 б.].  
Қазақ  бақсыларының  ішіндегі  Қорқыттан  кейін  ерекше  кең  атағы  шыққаны  -  Қойлыбай 
бақсы. Ә.Марғұланның зерттеуінде Қорқыттың шәкірті болған Қойлыбай ерте заманда Торғай өзені 
мен  Сыр  өзені  арасында  көшіп  жүрген.  «Қойлыбайдың  қобызы»  атты  дастанда  Қойлыбайдың 
Қорқыт  әулиенің  шәкірті  екені,  олардың  өнері,  қобызы,  даналық  істері  сипатталады  (Марғұлан). 
Қойлыбай  жөнінде    Ш.  Уәлиханов:  «Бақсылардың  атақтысы  бағаналылық  Қойлыбай,  ол 
бақсылардың бақсысы, әлде пірі... Ескілердің әңгімелеуінше, Қойлыбай бір үлкен бәйгеге қобызын 
қосып, жарыс басталатын жерге алдын ала қобызды бір үлкен сексеуілге байлатады. Бәйгеден келе 
жатқандардың  шаңы  көрінгенде,  Қойлыбай  қолына  қылышын  алып  бақсылық  ойынын  бастап, 
сарынын  айтады.  Кенет  бәйге  аттары  кеткен  жақтан  қатты  дауыл  тұрып,  ысқырған  қызыл  жел 
соғады...  Алғашқы  аттар  көріне  бастайды,  ал  бәрінің  алдында сексеуілді  сүйреткен  Қойлыбайдың 
қобызы келе жатады» [6, 298 б.]. Белгілі шығыстанушы ғалым, профессор Ә. Диваевтың Ташкентте 
1924 жылы басылып шыққан «Тарту» атты қазақ фольклоры нұсқаларының жинағындағы «Бақсы» 
шағырмасында Қойлыбай бақсыға қатысты деректер жеткілікті. 
В.Н. Басилов өз зерттеулерінде сексен жастағы бақсы балбикенің (Оңтүстік Қазақстан) науқас 
адамдарды  қобыз  ойнап,  мұсылман  әулиелерді  және  аруақтардың  рухын  (перілерді)  шақырып 
емдейтінін  айтқан.  Кейде  қобызды  қоя  салып,  қолына  пышақ  алады.  Әулиелердің  атын  атай 
отырып,  пышақты  науқастың  денесіне  тигізеді.  «Пышақтан  қорыққан  жындар  қашып  кетеді». 
Қаскөй  жындарды  қуудың  тағы  бір  тәсілі  бар:  ауырып  жатқан  адамның  қасына  тауық  әкеліп 
бауыздап, оны дереу «киелі» жерге жеткізу керек. Қан - жындардың сүйікті тағамы. Перілер қаны 
сорғалаған  тауыққа  келеді  де,  сонымен  бірге  ауруды  алып  кетеді.  Балбике  сонымен  бірнеше 
қуыршақ жасайды. Егер қуыршақтарды ауырған адамның басына айналдыра байлап қойып, содан 
кейін шүберекке орап «киелі» жерге қалдырып кетсе, сонымен бірге оған кеселін тигізген перілер де 
сол  жерге  қалады.  Ауру  асқынған  болса,  зікір  салу  (Зікір  салу-бақсылардың  үшкіріп  дем  салу 
арқылы  «Құдаймен  байланыс»  орнату  тәсілі.  Дұғаларды  үздіксіз  қайталай  беру,  музыкаға  елітіп, 
дөңгеле  билеу  арқылы  бақсылар  өздерін  ширықтырып,  еліріп-желігіп,  естерінен  танған  жағдайға 
жетеді  және  бұл  әрекеттерін  Құдайға  жету  деп  санайды)  міндетті:  бақсымен  бірге  салт-жоралғы 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
302 
өткізуге қатысқан әйелдер тағаланы дауыстап шақыруға тиіс [15, 21-22 б.]. 
Бақсылықты ұстаған адамдар  көп  жағдайда  бұрыңғы өткен  аталары  түсіне  еніп,  «бақсылық 
қасиетті  жалғастырасың  немесе  өзіңнің  бір  мүше  кем  болады,  әлде  отбасың  бір  қиындыққа  man 
болуы  мүмкін,  ұрпақсыз  қаласың»  деп  аян  бергендігін  және  соған  байланыста  бақсы  жолға  бет 
бұрғандығын  айтады.  Яғни,  ата-бабаларының  ішінде  болған  ерекше  қасиет  ұрпақтарына  келіп 
қонады деп саналады. Мұндайда келіп қонған  «жын»  мен адам  арасында  түсіністік  болмаса, олар 
ауруға душар болады. Егер қасиет қонған кісі адам емдеумен айналыса бастаса ауруынан айығады 
дейді. Бақсылардың алдамшы, көзбояушы емес, психикалық жаратылысы ерекше жандар екендігі – 
ғылыми  дәлелденген  жайт.  Адамға  бақсылық  қонғаннан  кейін  тазалық  сақтап,  бойына  қонған 
жындар  ме  көмекші  рухтарын  үнемі  риза  қылып,  «ренжітпеуі»  талап  етіледі.  Олай  істемеген 
жағдайда ол адамды «жын буып», ауруға душар етеді. Неғұрлым күшті бақсының жындары да көп, 
әрі әлеуетті деп саналады [16, 255 б.]. 
Бақсы сарынына келетін болсақ, ол  – әдет-ғұрыптық әндердің бірі. Көне заманнан келе жатқан 
бақсылыққа  байланысты  өмірге  келіп,  ата-баба  аруағын  қастерлеу,  Көк  тәңірге  табыну,  болашақты 
болжау,  ауруды  жын-перілердің  жәрдемімен  айықтыру  т.б.  байланысты  қалыптасқан.  Ерте  кездерде 
бақсылар  асатаяқ,  кепшік,  дауылпаз  секілді  ұрмалы  аспаптарды  пайдаланса  да,  негізгі  құралы  – 
құлағына  қоңырау,  шанағына  айна  орнатқан  қасиетті  қобыз  болған.  Бақсы  сарыны  ұлттық  музыка 
мәдениетінің тарихи негіздерін, стильдік ерекшеліктерін зерттеу үшін аса қажетті, маңызды мұра болып 
табылады.  Бір-біріне ұқсай  бермесе  де,  сол  негізде  бақсы сарынының  кейбір  стильдік ерекшеліктерін 
саралауға  болады.  Олар:  музыка-әуендік  –  сөздік  құрылымы,  октава  көлемінен  аспайтын  шектеулі 
диапазоны,  аралас  метрикалық  өлшемі  және  бірде  диатоник,  бірде  хроматик,  жүйеге  жуық  әуендік 
негізі.  Бақсылық  үрдістің  бірте-бірте  жойылуына  байланысты  бақсылық  сарыны  да  сирек  құбылысқа 
айналып, қазіргі өмірден өшіп бара жатқан әдет-ғұрыптардың санатына қосылған. 
Қазақ жеріне мұсылман діні ене бастағаннан кейін ел өмірінде бақсылардың алатын орны мен 
рөлі төмендеді. Коммунистік идеология кезінде бақсылыққа мүлдем жол берілген жоқ.  
Дәстүрлі қазақ қоғамында бақсылардың әлеуметтік орны жоғары болды. Нағыз бақсылар өз 
өнерін  құрметтеген,  халықтың  сенімінен  шығуға  тырысқан.  Сондықтан,  олар  бақсы  ойынының 
шеберлігін үнемі жетілдірумен бірге, халықтық медицинаның пайдалы әдіс-тәсілдерін пайдаланып 
та  отырған.  Жалпы,  бақсылардың  көпшілігі  табиғат,  адам,  қоғам  туралы  халықтық  білімді  жақсы 
меңгерген  адамдар  болған.  Шоқан  Уәлихановтың  ойынша:  «Шамандар  аспан  тәңірі  мен  рухтың 
жердегі  қолдаушы  адамдары  есебінде  саналады.  Шаман  сиқырлық  қасиеттермен  қоса  білікті, 
талантты, басқалардан мәртебесі жоғары: ол ақын да, күйші де, сәуегей де, және емші, сегіз қырлы 
бір сырлы  болған»  [1,175  б.].  Берік  Аташ  «Шамандық метафизика: әлемдік  ерік аясындағы  бақсы 
феномені» - деген мақаласында: «Академиялық емес медицина, оның ішінде психотерапиялық сала: 
психоанализ  бен  постпсихоанализ,  биоөріс  теориясы  мен  трансперсоналды  психология;  кванттық 
физика мен кванттық психология т.б. өріс алуы да бақсы феноменін тереңірек зерттеу оңды және 
тиімді  нәтижелер  беретіндігіне  кепілдік  беріп  келеді.  Сондықтан,  басқылық  –  дүниежүзілік 
ғалымдар  дискурсы  мен  зерттеулерінде:  дін  философиясы,  шамандықтың  тарихи  негіздері,  оның 
педагогикасы мен психологиясы т.б. тұрғысынан орнықты пайымдалып, танымдық маңызын бірте-
бірте арттыру үстінде» [13], - деп әлемдік ерік аясындағы бақсылықты қарастырады.  
Еліміз  тәуелсіздік  алғаннан  кейін,  бақсылық  өнері  зерттеле  бастады.  Алайда,  аталған  тақырып 
төңірегінде  жазылған   еңбектер   санаулы  ғана.  Сонымен,  бақсылық  халықтық  этнографиялық 
мәдениеттің  бір  құрамдас  бөлігі.  Ол  халықтық  дәстүрлі  дүниетанымның,  идеологияның,  мінажаттың 
ғұрыптардың, емдеу тәжірибесінің қалыптасуына әсер етті. Қазақ бақсылығы өзінің қоғамдағы атқарған 
қызметі жағынан адамға тек қана жақсылық жасайтын, ізгілікке толы өнерге жатады.  
 
Әдебиеттер: 
1.
 
Уәлиханов Ш. Қазақтардағы шамандықтың қалдығы. / Таңдамалы шығармалар. – Алматы: 
Жазушы, 1985. – 560 б. 
2.
 
Кляшторный  С.  Г.   Мифологические  сюжеты  в  древнетюркских  памятниках.  // 
Тюркологический сборник.  – М., 1981. – С.117-138. 
3.
 
Сартқожаұлы Қ. Байырғы түрік алфавиті және көне түрік дүниетанымы. // Түркология. – 
2004. – №1. – Б. 28-37. 
4.
 
Қазақ әдебиеті. – 2013. – 13 маусым. – 3 б. 
5.
 
Молдабеков 
Ж.    
Емшіліктің  
философиялық  мәселесі және мәні. / Дәстүрлі 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
303 
емес халық медицинасы.   / Ғылыми  жинақ. Жауапты шығарушы авторы: З.Қожалымов . – Алматы: 
Шалкөде, 2005. – Б. 135-138.  
6.
 
Артықбаев  Ж.О.,  Сабданбекова  Ә.Ә.,  Елемесов  Ә.Қ.,  Дауенов  Е.Н.  Дәстүрлі  қазақ 
этнографиясы: оқу-әдістемелік  құралы. – Павлодар: «Кереку», 2008. – 345 б. 
7.
 
Басилов В.Н. Шаманство народов Средней Азии и Казахстана. – М.: «Наука», 1992. – 326 с. 
8.
 
Бартольд В.В. Бахши. Т.5. – М., 1968. – 350 с. 
9.
 
Владимирцов Б.Я. Общественный строй монголов: Монгольский кочевой феодализм. – Л. : 
Изд.АН СССР, 1934. – 250 с. 
10.
 
Төлеубаев  Ә.  Қазақтағы  бақсылық.  «Мәдени  мұра»  Мемлекеттік  бағдарламасының  кітап 
сериялары. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. - 1 том. – Алматы, 2005. – 324 б. 
11.
 
 Диваев Ә. А. Тарту // Парасат. – 2012. – №1. – Б. 10-11; №3. – Б. 12-13; №5. – Б. 12-13; №6. 
– Б. 12-13. 
12.
 
Жақсылықов  А.  Шаманизм  мен  фольклор.  //  Әлемдік  мәдениеттану  ой-санасы. 
Қазақстанның қазіргі заманғы мәдениеттану парадигмалары.-Алматы: Жазушы, 2006. – 10 т. – 496 б. 
13.
 
Берік Аташ. Шамандық метафизика: әлемдік ерік аясындағы бақсы феномені. // 
Тамыр": 
искусство, культура, философия
. – 2013. – №4 (37). 
14.
 
Орынбеков  М. «Генезис религиозности в Казахстане». – Алматы:  Дайк – Пресс,  2005. – 240 с. 
15.
 
Игисинова  Н.Б.,  Ахметжанова  К.Б.  Қазіргі  қоғам  өміріндегі  діни  мәселелердің  ахуалы: 
Монография. – Өске мен: С. Аманжолов атындағы ШҚМУ баспасы, 2012. – 132 б.  
16.
 
Левшин А. Описание Киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. В 3-х частях. – 
СПб., 1832. – 230 с. 
 
Sarsembina K.K., Sautbekova A.G. 
The tradition of shamanism (baksylyk) of the Kazakh people 
It is very important that the development of Kazakh Ethnology in modern world of globalization. One of 
the main issues in kazakh people is required to research of shamanic art. The Kazakh people shamanistic is a part 
of the art world of human relations. 
Keywords: world, human, art, shamanistic, spiritual, religious consciousness, religious culture, outlook, 
nomadic, etc. 
Сарсембина К.К., Саутбекова А.Г. 
Шаманские традиций казахского народа 
У каждого народа есть свои обычаи и традиции, которые он пронес через столетия. Наши предки 
оставили нам богатые традиции. Обычаи и традиции сильны в нашем народе, однако, в последние годы 
они  обретают  несвойственные  им  интерпретации.   Поэтому,  понятия  бақсылық  казахского  народа 
требует многостороннего изучения. Понятия «бақсы», «бақсылық»  должны осмыслятся в национальном 
мировоззрений. 
Ключевые  слова:  мир,  человек,  бақсылық,  шаманизм,  духовность,  религиозное  сознание, 
религиозная культура, мировозррение, этнология. 
 
 
УДК: 94 (574): 001.18 
 
Тукешева Н.М. – кандидат исторических наук, старший преподаватель, 
ЗКГУ им. М. Утемисова 
(г.Уральск, Казахстан), Е-mail: naztuk@mail.ru 
 
ВОВЛЕЧЕНИЕ КАЗАХСКОЙ ИНТЕЛЛИГЕНЦИИ В НАУЧНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ  
В XIX ВЕКЕ 
 
Аннотация.  В  статье  рассматриваются  вопросы,  связанные  с  процессом  вовлечения  казахской 
интеллигенции  в  научную  деятельность  как  служащих  колониальной  российской  администрации, 
анализу основных направлений научной деятельности в условиях колонизации территории края. 
Ключевые слова: казахская интеллигенция, участие, наука, исследования, публикации 
 
Представители  казахской  национальной  интеллигенции  стали  принимать  активное  участие  в 
работе научных обществ, формировавшихся в XIX веке на территории Российской империи. В научных 
изданиях, отчетах этих обществ и периодической печати того времени получили отражение их научная 
и 

 
                                                                 
 
 
Хабаршы 
№2- 2015 ж. 
   
 
 
304 
общественная  деятельность,  по  которым  необходимо  судить  в  какие  сферы  грамотные  казахи 
привлекались российской администрацией .Научные общества в Оренбурге, Казани, Омске, Ташкенте, 
их  филиалы,  областные  статистические  комитеты  в  городах  Казахстана  имели  в  своем  составе  так 
называемых образованных «инородцев».  
Необходимо  отметить  непосредственную  связь  между  образованием  и  научной 
деятельностью казахской интеллигенции. Большинство из них учились в российских университетах, 
имевших хорошую научную базу. В частности в Санкт-Петербургском и Казанском университетах, 
в военных кадетских корпусах и училищах. По мнению исследователей, «территориальная близость 
университетских  центров  к  северо-западным  областям  предопределила  доминирующее  участие 
уроженцев Уральской, Тургайской, Акмолинской, Семипалатинской областей и Букеевской Орды в 
казахском студенчестве» [1, с. 61]. Данный фактор повлиял в дальнейшем и на доминирование  этой 
группы казахской интеллигенции в составе научных учреждений.  
Военные учебные заведения выпускали высококлассных специалистов, которые разбирались 
в топонимике, географии, истории, знали несколько языков, умели вести наблюдения и фиксировать 
данные. Большинство научных работ были написаны как отчеты военных. По мнению В.З. Галиева 
традиции  «этнографического  изучения  и  социально-экономических  исследований  казахского 
этноса»  были  заложены  выпускниками  кадетских  корпусов  Ч.  Валихановым,  С.Бабаджановым, 
братьями  А.  и  Т.  Сейдалиными,  М.  Таукиным  и  другими  [2].  К  деятельности  в  научных 
учреждениях наиболее профессионально были подготовлены и выпускники факультета восточных 
языков, которые имели возможность изучения нескольких языков одновременно. Из числа именно 
выпускников  факультета  восточных  языков  Санкт-Петербургского  университета  был  выбран 
претендент на ученую степень кандидата наук. В 1888 году по решению университетской комиссии  
им стал казах Кульманов [1, с. 67 ]. 
Российские  учреждения  образования  готовили  чиновников  и  офицеров  для  дальнейшей 
реализации  своих  колониальной  политики  и,  получив  образование,  представители  казахской 
молодежи  должны  были  стать  связующим  звеном  единого  государственного  аппарата, 
способствующему быстрому сбору сведений о населении, территории и т.п. Казахстана и Средней 
Азии. В этом отношении научная деятельность была неотъемлемой частью их служебных функций. 
Для  мотивации  казахской  интеллигенции  и  чиновничества  создавались  различные  формы 
социальных привилегий в системе управления. Чиновники российской администрации отмечали и 
поощряли  стремления  служащих  казахского  происхождения.  Вместе  с  тем  научные  учреждения 
создавались  на  общественных  началах,  их  финансовые  возможности  были  ограничены,  что 
существенно  сокращало  познавательные  возможности  его  членов  в  исследовании  края.  Большей 

жүктеу/скачать 6,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: