ЖОҒАРЫ  ОҚУ  ОРНЫНДА  СТУДЕНТТЕРГЕ  ҰЛТТЫҚ

жалпы әлемдік кұндылық деңгейіне көтеру; барынша жетілген, адамзаттық 
идеалды құру; жоғары және тұтас мәнді мәдени мұраны кіріктіруден пайда 
болған адами мұраттарды жасау міндетіміз. 
Аталған  құндылық  бағдар  ұлттық  тәрбиенің  негізгі  мазмұнын 
анықтауда  басшылыққа  алынып,  ұлттық  тәрбиенің  бағыт-бағдарлары 
анықталған,  олар  «халықтық  білім»  жүйесінен,  этноәлеуметтік  рольдер 
жүйесінен  көрініс  табуда.  Ұлттық  тәрбиенің  жанды  салаларының  бірі  - 
рухани адамгершілік тәрбиесі - күні кешеге дейін сыңаржақты қаралып келді. 
Рухани  құндылықтар  қатарына  діни  қағидалар  мен  озық  діни  дәстүр, 
салттарды  енгізбейінше,  жан-жақты  дамыған,  рухани  жан-дүниесі  бай 
азамат  қалыптастыру  мүмкін  емес.  Мұндай  көзқарасқа  келуге  көп 
жағдайда  мұрындық  болып  отырған  қоғамдағы  соңғы  жылдары  болып 
жатқан рухани өзгерістер, жалпы дінге деген көзқарастың өзгеруі. 
Орыс  ғалымы  Л.И.Федоровтың  анықтамасы  бойынша,  тәрбие 
үрдісінің  мазмұны  -  қоғамдағы  белгілі  құндылықтар  жүйесі  негізінде 
тұлғаның  азаматтық  функцияларын  атқаруға  қажет  іріктелген  білімдер, 
икем-дағдылар және сапалар жүйесі [274]. 
Тәрбие  мазмұнын  анықтауда  ғылымда  бірнеше  көзқарастар,  әдіс-
тәсілдер жиынтығы қалыптасқан, олар тәрбие мазмұнын бірнеше тұрғыдан 
қарастыруға мүмкіндік береді: тәрбие мазмұны - қатынастар жүйесі (өзіне, 
адамға,  табиғатқа,  сұлулыққа,  Отанға);  тәрбие  мазмұны  -  қоғамдық 
тәжірибе  (адамның  дене-тәндік  даму  тәжірибесі,  өмірге  эстетикалық 
қатынас  тәжірибесі,  танымдық  тәжірибесі,  адамгершілік  қатынас 
тәжірибесі,  т.с.с);  тәрбие  мазмұны  -  тәрбиенің  негізгі  бағыттары  (дене 
тәрбиесі,  эстетикалық  тәрбие,  еңбек  тәрбиесі,  ақыл-ой  тәрбиесі,  рухани-
адамгершілік  тәрбиесі,  т.б.);  тәрбие  мазмұны  -  білім,  білік  дағдылар, 
қатынастар, ұжымдық шығармашылық әрекет жиынтығы. 
Біздің  ғылыми  зерттеулеріміздің  өзектілігі  ұлттық  тәрбие 
мәселелерінің теориялық-әдіснамалық негіздерін қарастырумен қатар, оны 
толықтай  ашатын  мазмұныдық  көздеріне  талдау  жасау  бағыттарын  да 
қамтыды. 
Ұлттық  тәрбие  берудің  жүйелік  көздерін  біз  зерттеу  барысында 
төмендегідей бағыттарға бөліп қарастыруды жөн көрдік: 
- ұлттық тәрбие берудегі әдет-ғұрып және салт-дәстүрлердің рухани 
мазмұндық бағыттылығы; 
-  ұлттық  тәрбие  берудегі  жазба  әдеби  туындылардың  тәлімдік 
мазмұндылығы; 
- ұлттық тәрбие берудегі мәдениет, өнер, этнологияның тағылымдық 
мазмұны; 
- ұлттық тәрбие берудегі тарихи тұғырлы идеялар мазмұны. 

Бүкіл  адамзаттың  рухын  биікке  көтерер,  асқақтатар  ұлттық  мінез, 
қасиет қана өміршең. Осындай қасиеттер кез келген ұлттың мерейін өсіріп, 
абыройын  көтереді.  Мысалы,  жапондықтар  өзінің  ұлттық  мүддесін 
таңғажайып  үндестікпен  сақтап,  бабаларына  үлгі  көрсетеді,  сыртқы  ел-
жұртпен  байланысындағы  ізеттілік,  мәдениеттілік,  іскерліктерінде 
басқаларға еліктеушіліктің ізі жоқ. Ғылым мен техникаларындағы таңдай 
қақтырарлық табыстары ұлттық болмыс бітім тұтастай сақталуынан болуы 
керек.  Өйткені,  рухани  қуаты  дамыған  халықты  әлдеқандай  жат  қылық 
әрекеттер  билеп  алуы  мүмкін  емес,  қандай  кесел,  дерт  болмасын,  сол 
рухани қуат жұқтырмай жойып жібереді. 
Адам мен табиғаттың кілті біреу, ол – сананың жетілуі. Бұған жете 
алғандар жапондықтар сияқты, он сегіз мың ғаламның сырынан азықтанып, 
гүлденеді,  мәңгілік  өркендеудің  жолын  іздейді.  Осы  ойды  ғұлама  Әбу 
Насыр әл-Фараби  былай тұжырымдайды:  «Біз, мемлекет өркендеуі үшін, 
оның  қалыптасуы  үшін,  өз  халқымыздың  тектілігін,  тайсалмас 
қайсарлығын, айбаттылығын сақтау үшін халқымызға  тән мейірімділікті, 
кеңпейілділікті, соның ішінде ең биігі - әділеттілікті сақтай білуіміз керек. 
Біз сонда ғана білікті мемлекет құра аламыз» [115, 30б.]. 
Ал ғұлама түрколог, ХІХ ғасырдағы қоғам қайраткерлерінің бірі, 
неміс  ғалымы  Бартольд  «Түрік  тектес  халықтар»  атты  еңбегінде  былай 
деген:  «Мен  танитын  халықтың  кереметтігі  сол:  жер  көлемінің  кеңдігіне 
қарай көңілі де кең халық. Кеңдік бұл халықта туған топырағы мен тегінің 
шыққан шыңырауында жатыр». 
Қазақ  ұлтының  басты  тарихи  жетістіктерінің  бірі  –  тіл,  екіншісі  – 
біртұтас  қазақ  халқының  өзіндік  салт-санасы,  дәстүрі,  мінез-құлқы, 
үшіншісі  –  атамекен,  ата  тегімізді  сақтап,  қастерлеу.  Әрбір  халық  туған 
жер, атамекен жұртындағы асыл мұраны белгілі себептерге байланысты, не 
тарихи  оқиғаларға  орай  бір  рет  дүниеге  әкеледі  де,  оны  ұрпағына 
мәңгілікке  қалдырады:  олар ұрпақ ауысып,  жаңа  буын, жас ұрпақ өмірге 
келгенде дәстүрлі жалғастық туып, халықтың тарихи жадында мәңгі өмір 
сүре береді. Ал осы жалғастық бұзылса, оның өтеуі жоқ, ол қайта айналып 
келмейді,  жоғалады.  Оның  күнделікті  қоғамдық  тұрмысқа  енуі,  жастар 
бойында қалыптасуы өмір заңымен жаңарып алмасып отыратын ұрпақтар 
дүниетанымының, яғни халықтың тарихи дамуының дәстүрлі жалғастығын 
тудырып,  әрі  қарай  дамытады.  Ол  келе-келе  адамзат  санасының  өткен 
тарихы  мен  бүгінгі  сапалық  жетістіктерін  тарихи  түрде  ұштастырып, 
халықтың тарихи зердесі рухани жағынан қорланып, прогрессивті құбылыс 
атаулының басты да шешуші тірегіне айналады. 
Осы орайда ұлттық тәрбиенің соңғы кезде ғылыми түрде зерттеліп, 
теориялық тұрғыда сұрыптала бастауы өмір қажеттілігі екені сөзсіз. Бұрын 
тәрбиенің ең бір алтын қазыналы дүниелерін салт-дәстүр, әдет-ғұрып деп 

жөн-жосықсыз  бірге  қосып,  бір  түсінікке  айналдырып  келдік.  Салт  пен 
дәстүрдің,  әдет  пен  ғұрыптың,  тіпті  мінез  бен  құлықтың  бір-біріне 
ұқсамайтын  өзгеше  әлемі,  өз  нысанасы,  өз  мақсаты  мен  мазмұны  барын 
біліп қана қоймай, оны саралап, ұғынып, өмірге енгізуге талпыну қажет. 
Кез  келген  жас  ұрпақ  адам  бойындағы  ерекше  қасиеттердің  бірі 
мәдениеттілігі  болса,  оны  игеруге  өмір  бойы  алатын  білім  жүйесін 
толықтырып  отыруға  міндетті  болуы  керек.  Ғасырлар  бойы  қалыптасқан 
мәдениеттілік,  яғни  ұлтымыздың  бойындағы  кішіге  ізеттілік,  үлкенді 
сыйлау,  өз  орнын  біліп,  адаммен  қарым-қатынас  жасауы,  байыпты  сөзі, 
биязы мінезі, салмақтылығы мен сабырлығы, адаммен тіл табысуы, өзін-өзі 
ұстай  білуі,  әсемдік  пен  ізгілікке  ұмтылуы  да  білім  беру  мазмұнында 
көрініс беруін басты мақсат етіп алуымыз қажет. 
Ұлттық  тәрбие  берудің  мазмұны,  жан-жақты  әдіс-тәсілдері  ауыз 
әдебиетінің  барлық  жанрларында  көркем  әдебиет  туындыларында  көрініс 
тапқан. Өйткені, халық ауыз әдебиеті мен ұлттық тәлімгерлікті бөле жарып 
қарауға  әсте  болмайды.  Халықпен  бірге  дүниеге  келіп,  бірге  жасап  келе 
жатқан  ауыз  әдебиеті  де  адам  тәрбиесінің  түгелге  жуық  ерекшеліктерін 
бойына жинақтаған. Батырлар жырындағы қайсарлыққа, ұлтжандылыққа, 
намысшылдыққа, ертегі, аңыздарға парасат пен ақылдылыққа, тапқырлық 
пен  зерделікке,  жанрлардағы  (мақал-мәтелдер,  жұмбақ,  жаңылтпаш, 
санамақ т.б.) ойлау, сараптау, зеректілік қабілеттеріне үйрету дидактикасы 
нағыз  тұнып  тұрған  тәрбие  теңізі  екені  анық.  Ауыз  әдебиетінің  бастау 
бұлағы  тұрмыс-салт  жырларындағы  ұлттық  тәрбие  мәселелері,  жыр 
шумақтары, жеке адамның қалыптасуындағы оның ғылыммен байланысын 
білдіреді.  Себебі,  адам  қандай  ортада  дамыса  да,  сол  ортаның  тікелей 
жемісі болып есептелінеді. Тәрбиенің күрделі де қиын үрдіс болатыны да 
осы себептерден. Ұлттық тәрбиенің теориялық негізі  -  ауыз әдебиетінен, 
фольклордың  сан  алуан  жанрларынан,  сондай-ақ  күнбе-күнгі  күйбең 
тіршіліктегі халық тәжірибесінен алынады. 
Қазақ елі фольклор саласының дамуында түркі тілдес халықтардың 
ішінде алдыңғы қатарлы елдердің біріне саналады. 
Кеңес фольклоры - толыққанды шығармашылық деген тұжырымды 
халық ақындарының өлеңдері мен жыр, толғаулары негізінде дәлелдемек 
болған  еңбектің  бірі  -  1955  жылы  жарыққа  шыққан  «Очерки  казахской 
народной  поэзии  советской  эпохи»  атты  кітап  болды.  Бұл  кітапта 
ақындардың  ауызша,  импровизациямен  шығарған  өлең-жырлары  халық 
поэзиясы  деп  танылды,  ақындардың  айтысы  да  халық  поэзиясының 
туындысы  санатына  жатқызылды.  Дәл  осындай  көзқарас  кейінгі 
еңбектерде де орын алды. Мәселен, 1960 жылғы кітапта «Тарихи жырлар» 
бөлімінде  1916  жылғы  көтеріліс  туралы  халық  поэзиясын  сөз  еткенде 
ақындардың  шығармалары  талданады.  Ал,  1968  жылы  жарыққа  шыққан 

еңбекте «Советский фольклор» деп аталатын тараушада дәстүрлі фольклор 
жанрларының  жай-жапсарына  қысқаша  шолу  жасалып,  содан  соң 
Жамбылдың, Исаның, тағы басқа ақындардың импровизаторлық өнері мен 
өлең-толғаулары туралы жазылады. 
Жалпы,  ХХ  ғасырдың  70-жылдарына  дейін  бүкіл  Кеңес  Одағы 
фольклортануында  орныққан  қағида  бойынша  еңбекші  бұқараның 
шығармашылығы ретінде жекелеген жыршылар мен сказительдердің ескі 
фольклорлық дәстүрге  негіздеп  жырлаған туындылары  советтік эпос  деп 
танылды.  Сөйтіп,  орыс  фольклористикасында  Марфа  Крюкова  секілді 
сказительдер шығарған былиналар, бізде ұлы Жамбыл, Нұрпейіс, Доскей, 
т.б. ақындарымыз шығарған жырлар фольклор деп қабылданды, ал, оларды 
зерттегенде  әдебиет  заңдылықтары  басшылыққа  алынды.  Осы 
концепцияның  айқын  көрінісі  -  1964  жылы  шыққан  «Қазақ  әдебиетінің 
тарихы» атты еңбек болды. Бұл том түгелдей совет фольклорына арналды 
да,  қазақ  совет  фольклоры  туралы  ғылымның  даму  тарихы;  қазақ  совет 
фольклорының даму жолдары деген екі үлкен бөлімді қамтыды, сондай-ақ 
совет  фольклоры  есебінде  атақты  халық  ақындарының  авторлық 
дастандары  мен  поэмалары  да  қарастырылды.  Бір  тәуірі  -  бұл 
шығармаларды  талдағанда  зерттеушілер  олардың  ежелгі  фольклор 
поэтикасының ізімен, дәстүрімен шығарылғанын атап көрсетеді. Әсіресе, 
шығыс  дастандарының  үлгісінде  туғандарын  да,  әрі  өзіміздің  жазба 
әдебиетіміздің  әсерінен  жазылғандарын  да  нақты  мысалдар  арқылы 
нанымды  дәлелдеген.  Ал,  кеңестік  өмірді  бейнелеген  шығармаларды 
реалистік көркем әдебиеттің талаптары негізінде талдау арқылы ғалымдар 
халық ақындарының дүниелері фольклорға келе бермейтінін мойындаған 
деуге болады. 
Кеңес өкіметі кезінде фольклор болды ма, жоқ па, болса - ол қандай 
еді  -  деген  сауалдар  төңірегінде  ХХ  ғасырдың  60-70  жылдарында  бүкіл 
одақтық фольклортануда үлкен пікірталас туды. 
Қорыта  келе,  «кеңес  фольклоры»  деген  фольклор  болған  жоқ,  сол 
ұғымның өзі де қате, ғылыми жағынан дәлелсіз дейтін тұжырым орнықты. 
Осыған  орай  есте  ұстайтын  нәрсе  -  фольклор  деп  тек  қана  ежелден  келе 
жатқан авторы жоқ шығармаларды айту керек пе, әлде әр заманда туып, ел 
ішінде  айтылып  жүретін  халық  шығармашылығын  да  тану  дұрыс  па? 
Біздіңше,  дәстүрлі  фольклормен  қатар  бүгінде  ел  арасына  тарап  кеткен 
авторы  беймәлім  әртүрлі  жаңа  өлеңдер  (әсіресе,  қара  өлең),  мақалдар, 
әңгімелер - халық шығармашылығы ретінде фольклор болып саналуға тиіс. 
Әрине,  бұлар  ерте  заманнан  келе  жатқан  фольклордан  ерекше,  мұнда 
дәстүрлі  фольклорлық  поэтика  жоқ,  бірақ  халықтық  этика  мен  ұғым-
түсініктер 
бой 
көрсетеді. 
Демек, 
бүгінгі 
таңдағы 
халық 
шығармашылығынан  ежелгі  фольклорды  іздемеу  керек.  Сонымен  бірге 

заманның,  қоғамның  талап-талғамына  сай  халық  шығармашылығының 
түрі,  орындалу  мәнері  өзгеше  болуы  ықтимал  екенін,  сондай-ақ  халық 
шығармашылығы жаңа формада, айталық, отбасылық ансамбль түрінде де 
болуы  мүмкін  екенін  де  ескеру  қажет.  Қазақ  фольклорының  тарихын 
зерттегенде осының бәрі есте болуға міндетті. 
Сонымен,  ойымызды  қорыта  айтар  болсақ,  қазақ  фольклоры  - 
әдебиеттің бастауы бола тұра, өзіндік қасиеттерге де бай, қазақ фольклоры 
жалпы 
адамзаттық 
руханияттың 
даму 
заңдылықтары 
аясында 
қарастырылып, оның ежелгі түр-сипаты басқа құрлықтардағы ХХ ғасырға 
дейін  көне  рулық-тайпалық  салтта  өмір  сүрген  жұрттардың  рухани 
мәдениетімен  тарихи-стадиялық  әрі  тарихи-типологиялық  әдістермен 
салыстыру арқылы анықталады. 
Фольклорлық  мұрамызда  имандылық  пен  инабаттылықтың, 
адамгершілік  ар-намыс  кодексіміздің  небір  көріністері  ғылыми  түйінмен 
астарласа баяндалған. Ата салтымыздың асыл мұраты, алтын қазынасы 

жүктеу/скачать 2,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: