Жүз жазушы жүз роман (Сөзбасы орнына)

ЖҮЗ ЖАЗУШЫ – ЖҮЗ РОМАН 
(Сөзбасы орнына) 
Оқырман назарына ұсынылып отырған бұл кітапта қазақ 
әдебиеттануында тағы бір барлау, жаңа іс қолға алынды. 
Міржақып Дулатовтың “Бақытсыз Жамалы” (1910) қазақтың 
тұңғыш романы болса, тәуелсіздіктің 10 жылдығына арналған 
республикалық бәйгеде бас жүлде алған жас жазушы Тұрсынхан 
Зәкенұлының “Көк түркілердің көз жасы” (2001) романы - соңғы 
жылдары дүниеге келген шығармалардың бірі. 
ХХ ғасырда туып, қалыптасып, дамыған қазақ романы 
ұлтымыздың сан ғасырлық әлеуметтік, рухани өмірін жан-жақты, 
терең, көркемдік қуатпен бейнелеп берген аса жемісті жанрлық форма 
ретінде танылды. 
Алғашқы үлгілерін М.Дулатов, С.Көбеев, С.Торайғыров тудырған 
бұл жанр Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жансүгіров 
қаламымен ұшталып, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин 
талантымен биікке көтерілсе, Ғ.Сланов, Х.Есенжанов, З.Шашкин, 
І.Есенберлин, Т.Ахтанов, Ә.Нұрпейісов, Б.Соқпақбаев, С.Жүнісов, 
Р.Тоқтаров, Қ.Ысқақов, Ә.Тарази, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин, Ә.Сарай, 
Қ.Жұмаділов, Д.Досжанов, С.Сматаев еңбектерімен кең өріске шықты.
Атап айтатын нәрсе – қазақ романы Қытайдағы, Моңғолиядағы 
қандас бауырларымыздың да қиын тағдырларын бейнелеп берді. Бұл 
ретте көп ғұмыры түрмеде өтсе де қолынан қаламы түспеген 
Қажығұмар Шабданұлының қаһармандығын мадақтау керек.
Тектік түрі жөнінен қазақ романын: реалистік, тарихи, 
психологиялық, 
ғұмырнамалық, 
мемуарлық, 
саяси, 
деректі, 
фантастикалық шытырман оқиғалы, эпикалық, драмалық, лирикалы, 
роман-эссе, роман-дерек, роман-дилогия, роман-трилогия, роман-
тетрология, роман-хроника, цикл роман, т.б. салаларға бөліп қарауға 
болады. 
Қазақ романдарының оқиғасы бейбіт күндерде, соғыс кезінде, бір 
үйде, бір шаңырақта, бір ауылда, бір көшеде, бір қалада, тау 
арасында, өзен бойында, теңізде, шөлде, бір руда, бір жүзде, 
Қазақстанның әр атырабында, Қытайда, Моңғолияда, Ресейде, Европа 
елдерінде, Шығыс елдерінде өтеді. Әрекет бір тәулікті, бір аптаны, бір 
айды, бір жылды, бірнеше жылды, бір ғұмырды, бірнеше ғасырды 
қамтуы мүмкін.
Кейіпкерлер әр жастағы, әр буынның, қазақтан басқа да 
нәсілдердің өкілдері, түрлі мамандық иелері, түрлі әлеуметтік, таптық 
топтан шыққан.
Қазақ романдары бұрынғы кеңес одағы, Балтық бойы, славян, 
Европа халықтары, ағылшын, неміс, француз, қытай, үнді, моңғол, 

жапон, вьетнам, түрік, ханди, испан, парсы сияқты көптеген тілдерге 
аударылған. М.Әуезовтің “Абай жолы” роман-эпопеясы елуден астам 
шетел оқырмандарының қолына тиді.
Бір романмен әдебиетімізге олжа салған қаламгерлер (С.Ерубаев, 
А.Нұрманов, Т.Әлімқұлов), көптеген роман жазған суреткерлер 
(І.Есенберлин, Р.Тоқтаров) де бар. 
Қазақ романының тоқсан жылдық тарихындағы жалпы ауқымын 
тақырыптық өрісін, көркемдік ізденістерін, бейнелер жүйесін, уақыт 
пен кеңістікті қамту мүмкіндіктерін, әлеуметтік салмағын, эстетикалық 
қуатын шолып, жинақтап көрсету мақсатымен жүз жазушының жүз 
романы қысқаша түрде талданып берілді. 
Оқу құралын құрастырып, дайындауда академиктер М.Қаратаев, 
Р.Сыздықова, 
С.Қирабаев, 
Р.Нұрғали, 
М.Серғалиев, 
филология 
ғылымдарының 
докторлары 
Б.Кенжебаев, 
М.Базарбаев, 
Х.Сүйіншәлиев, Ш.Елеукенов, Ж.Дәдебаев, А.Сейдімбек, М.Хамзин, 
М.Жармұхамедов, 
Д.Ысқақұлы, 
Ж.Ысмағұлов, 
Ж.Дәдебаев, 
Б.Майтанов, З.Серікқалиев, Қ.Әбдезұлы, Қ.Алпысбаев, З.Бисенғали, 
Қ.Рүстемова, Р.Тұрысбеков, Д.Қамзабекұлы, филология ғылымдарының 
кандидаттары М.Мағауин, З.Серіқалиұлы, Ә.Бейсебаев, Ғ.Ештанаев, 
Г.Ержанова, Е.Тілешев, Ж.Аймұхамбетова, М.Шындалиева, С.Әсіпов 
тарих 
ғылымдарының 
кандидаты 
А.Қашқынбаев, 
әдебиетшілер 
С.Әшімбаев, Қ.Құрманғалиев, С.Оразалин, М.Шәріпхан, Б.Имашев, 
А.Қалиев, Д.Кәпұлы, Ж.Әбдікеева жазған материалдар пайдаланылды.
Рымғали Нұрғали 
26 қараша 2002 ж. 
Астана 

А 
Абай жолы 
М.Әуезов 
Қазақ әдебиетінің тарихындағы дала тағдырын мұхит тектес 
тереңдікпен толғаған “Абай жолы” роман-эпопеясының авторы Мұхтар 
Әуезовтің көпке дейін, дәлірек айтқанда, қырықтың үстіне шыққанша, 
ұлы ақынның өмірі, туған-өскен ортасы туралы шығарма жазу жоспары 
болмағанын ескерткені бар. Абай өлеңдерін бастыру, ғұмырбаянын 
жасау, зерттеу еңбектер жариялауды романға барар жол деп 
санамаған екен. Сондықтан үлкен шығарма идеясы әбден піскен кезде, 
қажетті уақытты өткізіп алғанына бармақты шайнаған. Дегенмен, ескі 
жұртта әлі де көп естелік бар-ды. Абай заманының сан-салалы 
сырларын, дәуірдің қат-қабат тартыстарын, дәлді оқиғалар, аңыз-
әңгімелерді даланың жезтаңдай, ескі көз, құйма құлақ адамдары кейде 
саф таза күйінде, кейде мың құбылтып жеткізген болатын. Абайдың 
мінезіне қанықтырған қасындағы жары - Әйгерім, ұлы – Тұрағұл, інісі – 
Шәкәрім, шәкірттері – Көкбай; Қатпа, Баймағамбеттер. Көп нәрсенің 
түбіне, түкпірлі табанына үңілу керек болған. Ел аузы Қамқа мен Қодар 
нәпсі үшін қылмысқа барған деседі. Абай үш әйел алған кісі: Ділда, 
Әйгерім, Еркежан. Дәрмен деген ақын болмаған. Жазушылық мақсатқа 
орай автор өмірлік дәлді деректерді қажет жерінде өзгерткен, керекті 
орайда жаңа кейіпкерлер, оқиғалар ойлап тапқан. 
Романда қаламгердің бұрынғы шығармаларындағы әуен-сарындар 
жалғасып, тереңдеп, байып, жаңа сападағы көркем ойлар, кемел 
бейнелер туған, қазақ тілінің адам психологиясын, әлеуметтік 
қайшылықтарды ашып берудегі орасан зор байлығы көрініп, жанрдың 
ең жоғары талаптарына жауап беретін мол мүмкіндіктері ашылған. 
М.Әуезов тұрмысы, моральдық институттарының өмірлік материалдары 
негізінде қатал реализм, сұлулық, әсемдік талаптарына дөп келетін 
тарихи роман тудыру арқылы қазақ әдебиетінің деңгейін биік әлемдік 
дәрежеге көтеріп, жаңа эстетикалық игіліктер дарытып, қаламгерлік 
ерлік жасады. 
Төрт томды эпопеялық көлемді роман қазақ қоғамының жарты 
ғасырлық әлеуметтік, тұрмыстық, отбасылық, ғұмырын мейлінше дәл, 
айқын, адал бейнелейді. Оқиғалар жыл маусымдарының төрт мезгіліне 
бірдей, тәуліктің әртүрлі сәттерінде, күн демей, түн демей, толассыз 
өтіп жатады. Аталар буыны Құнанбайлар өмірінің соңғы кезеңі, орта 
буын Абайлар өмірі түгелдей дерлік, жаңа буын Әзімбайлар өмірінің 
тал түсі, жас төл Рахымдар өмірінің басы – бірімен-бірі жалғас, 

үзілмейтін тіршілік көшінің керуені іспеттес, бірін-бірі қуалай жосыған 
дария толқындары секілді сабақтас, жалғас қалпында көрініс табады. 
Бұл бір мәңгілік толас таппас жақсылық пен жамандық, махаббат пен 
ғадауат, әділет пен зұлымдық шайқасы ретінде бейнеленеді. 
Романдағы негізгі соқталы оқиға, бас майдан өтетін орта – 
тобықты рулары мекендеген Шыңғыстау аймағы. Көршілес елдер 
Қаракесек, Уақ, Керей, Матай авторлық баяндау барысында, кейбір 
тартыс, дау-дамай кезінде ғана айтылып отырады. Шыңғыстаудың 
айналасы, іші-сырты, Хан, Орда, Машан, Доғалаң, Семейтау секілді 
әйгілі биіктер, Шаған, Ащысу, Қарауыл, Бақанас, Ертіс өзендері, белгілі 
күзеу, көктеу, жайлау, қыстаулар, толып жатқан адыр, шоқы, бел, асу, 
төбе, құдық, бастау-бұлақ, көл, ши, қорық, зират, қорым, шатқал, сай, 
аңғар, тоғай, үңгір, сүрлеу-соқпақ, жолдар алақанға салғандай ап-
айқын көркем суретке айналған. 
Жазушы бір рулы ел жайлаған ортаны бейнелеу арқылы қазақ 
тұрмысын, тұтас алғанда көшпелілер мәдениетін түгел көрсетіп беретін 
биік деңгейге көтеріледі. Көші-қонның бүге-шігесіне дейін анықтап, 
шаруашылық орайына байланысты, мал жаю талабына сәйкес жер 
отын тиімді пайдалану үшін шаруа қазақтар қолданған кәсіби 
әрекеттердің әлеуметтік тамырлары ашылады, теңсіздік, зорлық-
зомбылық, тіршілік үшін күрес сарындары сабақтас жүреді, осы 
арнадағы адамдар тағдыры бар. 
Бір рулы жайлағанмен, жалпы көлемі отырықшы шағын мемлекет 
сыйып кететін аймақтың негізгі қатынас-құралы – ат. Шығарма 
кейіпкерлерін көп ретте ат үстінен көреміз. Ат пен адам бір тұлға 
іспеттес. Жалғыз жолаушы сирек. Қатал далада топтасып жүрмесе 
болмайды. Көшпелі елдің перзенті көбіне ат үстінде. Аттың жасы, түсі, 
жүрісі, ер-тұрманы, мінез-машығы, аяңдау, желу, жорту, жорғалау, 
шабу – осының бәрін автор әр ситуацияға орай дөп басып, баяндап 
отырады. 
Көшпелі өмірдің көбесі сөгіліп, қазақ елі патша өкіметінің отарлық 
табанына түскеннен кейін, бекіністер, қалалар салынып, ендігі биліктің 
түп қазығы сол шаһарларда қағылған. Сондықтан қырда басталған 
дау-шар, бітімсіз күрес, лап еткен өрт түптің түбінде ұлық кеңсесіне 
тұмсық тірейді. Соңғы шешім сол жерде. Сол себептен романдағы 
бірқыдыру оқиға Қарқаралы, Семей, Алматы қалаларында өтеді. 
Әсіресе, Абайдың бала кезінде оқыған, кейін білім қуған, әділет 
іздеген, достар тапқан күндерінің куәсі – Семей. 
Жазушы негізінен өмірдің табиғи ағымын, уақыттың ілгері жылжу 
құбылысын көрсетеді. Абайдың он үш жасынан бастап дүние 
салғанына дейінгі қырық алты жылда оны қоршаған ортада өткен 
басты оқиғалар тізбекті сабақтастықта, бірінен-бірі туып, өрістеп, 
тарамданып, асқынып, шорт сынып, тағы бастау алып, шығындап, 

қатарласа дамып, лаулап барып өшіп, қайта жанып, құбылып, өзгеріп, 
осы арнада ондаған, жүздеген, мыңдаған адамдар тағдыры шешіліп 
жатады: жас шынар гүл шашады, кәрі бәйтерек құлайды. 
Кейіпкерлердің қазіргі өміріне тікелей қатысы жоқ, бұрын өткен 
бірен-саран оқиғалар ғана еске түсіру арқылы белгілі болады. 
Жарты ғасыр уақытты қамтитын кең тынысты, сан арналы ұлы 
шығарманың барлық тарау, бөлімдерінде көшпелі қазақ тұрмысына 
етене көрініс, сурет, тартыстармен астарлас жалпы адам баласына тән 
қайшылық күрес, қасиеттер мол қамтылып, кең көлемде терең де 
сенімді бейнеленген. 
Роман бірінші бетінен бастап соңғы жолына дейін сұсты өмірдің 
қатал шындығына суарылған. Әдемі, таза шаһарда үлкен ұстаздардан 
білім алып жатқан он үш жасар шәкірттің оқуын еріксіз үзіп, қырдағы 
күрес майданына салмақшы әке әрекеті зорлық емей немене? Ауылға 
деген сағыныш тағы бар. Қодар-Қамқа трагедиясының үстінен шыққан 
соң, екі ұдай көңілдегі Абайдың мұрттай ұшуы тән жарасы ғана емес,
жан жарасы болып бейнеленеді.
Жас жүректі отқа қарығандай болған осы қанды өлімнен кейін 
бала көңіл айнала қоршаған ортаға, үлкендер әрекетіне шошынған 
көзбен қарап, бірте-бірте суық та қатал шындықтарды сезіп қана 
қоймай, олардың әлеуметтік, философиялық астарлы мәндерін ұға 
бастайды. 
Содан барып, әуелгі үнсіз қарсылық, ішкі наразылық ұлғая келіп,
саналы күрес жолын қарай беттетеді. Абайдың азамат, қайраткер 
ретіндегі өсіп-толығуы ақындық дарынының түйін тастап, бүршік атып, 
гүл шашып, жапырақ жаюымен қатар – егіз отырады. Көне жыр, ескі 
әңгіме, аталы сөзді жадында тұтып, көңілге тоқып; Шығыс, Батыс 
әдебиеттері теңіздеріне құлаш ұрып барып, поэзияның ұлы айдынына 
шыққан Абай талантының небір тылсым сырларын, шығармашылық 
психологиясын терең бейнелеген Әуезов өнегесі - әлемдік прозадағы 
жаңа бір дәстүрлерге мұрындық болғанын, оны өз тәжірибелерінде 
пайдаланғанын көптеген қаламгерлер айтқан болатын. 
Кейіпкерлерін бір жақсылық, бір жаманшылықта сынау - Әуезов 
поэтикасындағы ерекше шебер қолданылатын өнімді көркемдік 
тәсілдердің бірі екенін, әсіресе, Абай характерін сомдау принципінен 
көреміз. Қараңыз: жылы сөз айтып, маңдайдан бір иіскемейтін қатал 
әке, мейір-шафқат төгіп, елжіреп, еміркеніп отырған әже мен ана, 
жаттан бетер жауығып кеткен туған аға, қоң етін кесіп берсе, қыңқ 
етпейтін туған іні, ата дәстүрімен қосылып балаларына ана болып 
отырған құшағы суық әйелі. Бұл бір шаңырақ астындағы кереғар 
жәйттер. Ал енді бұдан сыртқа шығып көріңіз. 
Кеше ғана тізе қосып, ел тізгінін қатар ұстаған Құнанбай мен 
Бөжей бүгін Ырғызбай мен Жігітекті соғыстырып, кісі өліміне дейін 

барып отыр. Бұл екі қошқардың басы бір қазанға сыймағаннан туған, 
бақастық, күншілдік кикілжің емес, алыс түкпірлі ниетті тіршіліктің 
қаны, өз нәсілі үшін қоныс кеңейту, жер алу мақсатынан шыққан 
арпалыс. Шындап келгенде, бұл ауыз бірліктің жоқтығынан өршитін 
таза қазақы рулық қақтығыс емес, жалпы адам баласының мәні бар, 
әулет пен әулетті, ұрпақ пен ұрпақты, халық пен халықты, ел мен елді, 
мемлекет пен мемлекетті соғыстыратын мәңгілік майдан. Сол үшін 
шекара күзетіледі, қару-жарақ жасалады, елшілік жүреді, ұйымдар 
құрылады. 
Мұхтар Әуезовтің қаламынан туған ру басылары, билер, мансап 
ұстаған адамдар кескін-келбеттерімен, мінез қалыптарымен, сөйлеген 
сөздері 
мен 
арғы-бергі 
замандардағы 
небір 
іргелі 
елдердің 
басшыларынан 
патшалардан, 
корольдерден, 
хандардан, 
дипломаттардан асып түспесе, кем соқпайды. Аспан, зәулім, биіктік, 
шыңырау тереңдік. Іштерінде алтын ертоқымды арғымақ жатса да 
титтей сыр бермейтін беріктікке бір ауыз әділ сөзге тоқтайтын 
мәрттікті, қажет жерінде руымен у ішетін ынтымақты қосыңыз. Қас-
қабақ, ым-жым, емеурін, жүріс-тұрыс, киім киіс, сөз саптау, билік-айту, 
ел басқару – мұның бәрінде мыңжылдық көшпелі мәдениет 
қалыптастырған тапжылмайтын, әбден орныққан берік салт-дәстүр 
бар. Дүниежүзінде болып жатқан ұлы әлеуметтік өзгерістер, 
отаршылық атты алапат қозғалыстар, Батыс пен Шығыстың мәңгілік 
шарпысуы, темір құрсанған болат тұяқ капитализмнің қанды шеңгелі 
сияқты ғаламат дүмпулер көшпелілер әлемін де іріте бастаған. 
Бұрынғы игілік, кәсіп амалдары, тіршілік қалпы, адамгершілік 
мұраттары енді басқа арнаға түсіп, өзгере бастаған. Жаңа өріс, соны 
нысана, өзгеше байлық тумақ. Мұны көшпелілердің ескі қауымы 
түсінбейді, келешекпен туыса табысатын жаңа төл енді келе жатыр. 
Мұхтар Әуезов осындай планеталық мән-мағынаға ие, қауымдар, 
мәдениеттер ауысуы тұсындағы сан-алуан отбасылық, әулеттік, ру-
тайпалық, халықтық қақтығыс, шайқас, тартыстар үстінде адамдық 
мінез қалыптарымен ашылатын ондаған әдебиетіне исі түркілік, 
шынайы қазақылық исі аңқыған әрі тың, әрі ғажап көркем 
қаһармандары бар тұтас сұлулық әлемін алып келді. Бұл жұлдызды 
аспанның қақ төрінде темірқазықтай болып, бойына халқының 
ғасырларда сұрыпталып екшелеген барлық асыл қасиеттерін жиған, 
әрі ақын, әрі дана, әрі қайраткер, әрі ойшыл Абай тұлғасы тұр. 
Абай бейнесін жасауда ақын өмірінің белгілі оқиғалары кеңінен 
суреттеледі, оның шығармаларындағы әуез-сарындар, мотивтер, 
идеялар пайдаланады. Бірақ жеке өлеңдерге иллюстрация, жалаңаш 
еліктеу, қайта баяндап беру дегеніңіз атымен жоқ, Абай сөздері, 
диалогтағы, монологтағы лебіздер түп-түгел ақын лексикасын, 
синтаксисті ескере отырып, тыңнан жасалған, Мұхтар тудырған. 

Ұлы ақын, ұлы күрескер шытырман, қат-қабат ғұмыры 
диалектикалық қайшылықта реалистік шыншылдықпен ашылады. Бір 
жағынан бұл қазақтың жаңа жазба әдебиетінің классигі, өмірдегі іздері 
халық санасында сайрап жатқан нақты, тарихи тұлға болса, екінші 
жағынан бұл ұлы жазушы қиялында балқып туған зор талант, мәні бар, 
мың сан қыры жарқыраған, образдық, символдық қуаты күшті, 
дүниежүзі өнеріндегі биік, көркем, ұмытылмас әдеби бейнелердің бірі. 
Адамдар рухының мың сан өзара шарпысуын кең көлемді, терең 
психологиялық талдау арқылы ашып берген күрделі романдағы ең 
үлкен сезім ағыстарының бірі – сан-салалы махаббаты алуан түрлі 
құлпырған көрік бояуымен, сәт кезеңдегі әуез-сарынымен, бұлқына 
жосыған күй-толқынымен бейнеленген, Көлденең көк аттыға елеусіз 
ғана көрінетін туған жердің тау-тасы, өзен-көлі, аймақ-даласы 
жазушының шабытты қаламында қайтадан жаратылғандай болып, 
құлпырып, жайнап, небір ғажап қалыпта көрінеді, қыс, көктем, жаз, 
күз – бәрі бар. Нөсерлетіп, жаңбыр жауады, ат құлағын көрсетпей 
боран соғады. 
Абайдың аналарына (Зере, Ұлжан), бауырларына (Оспан, Шәке, 
Кәкітай), достарына (Ербол, Базаралы, Дәркембай), балаларына (Әбіш, 
Мағауия) деген ыстық ықылас, қымбат пейілін биік адамгершілік 
тұрғысынан өмірдің сан қилы кезеңіне лайық қалыпта суреттеген 
жазушының ерекше ден қойып, зор шабытпен, ақындық ғаламат
қуатпен бейнелеген психологиялық сезімі – ғашықтық сырлар, 
махаббат әуездері. Бұл күй, бұл қалып ең алдымен Абай басына тән. 
Табиғатынан ерекше сезімтал, рухы таза, бала күнінен халық 
әдебиетінен сусындап, жадында тұтып, шығыс поэзиясынан ғашық 
жырларын оқып, тәрбие алған жас бозбаланың сұлулыққа, пәктікке, 
әсемдікке құлауы – Тоғжанмен тұңғыш танысуымен дөп келеді. Бұл бір 
ақынға, асқақ тұлғаға жарасып келіскен романтикалық, ғажайып 
махаббат. Екі жағы да өртеніп, жанып, лаулап тұр. Сол күйлерді 
жазушы бірде Абай, бірде Тоғжан толғау, монологтары, тебіренісі, 
лебіздері арқылы жас ғұмырдың салтанат жыры етіп төгілтеді. 
Астарлар, тоғысулар, ұласулар Ләйлі-Мәжнүн, Қозы-Баян, Татьяна-
Онегин болып жалғасады. 
Түптеп келгенде, Тоғжан тазалығы, сұлулығы, пәктігі Абайдың 
әсемдік мұратының биік нысанасы секілденіп кетеді, ол қанша ұсынса 
қолы жетпес алып тұғыр мәңгі тарқамас ұлы сағыныш, орны толмас 
арман секілді. Бұл күйлердің жалғасы, жаңа замандағы соны көрінісі 
болып Әмір-Үмітей, Әбіш-Мағыш, Дәрмен-Мәкен махаббат хиқаялары, 
сол сапардағы трагедиялық халдер, романтикалық серпіндер ішкі 
толқынды әлемді жайып салған, биік адамгершілік тұғырлардан 
шырқалған қымбат, асыл, жалынды ән болып төгіліп, мол сарынды 
симфониядай бойыңды балқытып, жан-жүйеңді елжіретеді. Бұл арнада 

батыр, бағылан Базаралы мен нұржүзді, науша Нұрғаным ара-
қатынасы, сыйластық, сүйіспеншілігі оқшау әсер етіп, естен кетпей, 
ойда қалып қояды. Шығармадағы диалектикалық қайшылық, тартыс, 
күрес сан-салалы, тарам-тарам, жүлге-жүлге. Әуелде зорлықпен 
оқудан қол үзген Абай темір ноқта кигендей болып, сүйгенінен 
айрылып, атастыру жөнімен үйленіп, опық жейді. Бірте-бірте өз 
әкесінің жуандығынан басталған әділетсіздік толқыны оны басқа 
жағаға, қорланғандар, қорғансыздар тобына қарай ығыстырады. 
Дұшпан жаттан да, жақынан да шығады. Бір әкенің екі баласы Абай бір 
қиырға, Тәкежан екінші қиырға тартады. Күндестік отын бықсытып 
жүрген Күнке, Мәніке, Қаражан, Ділдалар анау. Олардың жалғасы 
болып жауыздықтың жас жолбарысы Әзімбай өсіп келе жатыр. 
Бір жағынан жамандық қауласа, екінші жағынан жақсылық 
көктей бастайды. Исі Ырғызбай дұшпаны есепті Дәркембай, Базарлы 
бірте-бірте жақындай түсіп, ақыры Абай қасынан табылады. Өз 
бауырында жаралған қанаттары қандай: Әбіш, Мғауия, Дәрмен, 
Көкбай өле-өлгенше-ақ, адал пейілімен, таза достығынан айнымаған 
Ерболды айтсаңшы. 
Көшпелі мәдениетке тән этнографиялық, тұрмыс-салттық, сенім-
нанымдық, 
хұқықтық, 
әскери-саяси, 
адамгершілік-моральдық 
көріністердің барлық белгілерін толық та кең, терең де дәл қамтыған 
шығармада ерекше ықшамдылық, лаконизм бар. Қазақ елінің ежелгі 
бәр дәстүрі, арғы замандарда басталған, тіпті шариғаттың өзі де 
мұртын бұза алмаған белгілі адамға ас беру, жылы өткенше өліктің 
артын күту, азалы үй тігіп, ат тұлдап, қаралы көш жүргізу, дауыс 
айтып, көрісу дәстүрі Бөжей өлімі тұсында кеңінен бейнеленеді. Екінші 
қайтара мұндай ситуацияға оралу жоқ. 
Әншілік, серілік, аңшылық, саятшылық, құсбегілік өнерлерінің 
үлкен-үлкен бір-бір тарауларда арнайы түрде суреттелуінен осындай 
көркемдік шарттарын, қаламгерлік қатал позицияны аңғарамыз. Сол 
секілді мезгілді уақыты жеткен соң, өзіне тиесілі көркемдік-
эстетикалық міндетін атқарғаннан кейін қосалқы персонаждар ұлы 
оқиға арнасынан түсіп қалып, олардың орнын жаңа, басқа мақсат үшін 
көрсетілетін кейіпкерлер басып, соны ситуация, тың әрекет бел ала 
бастайды. 
Өмірдің небір тамаша нұрлы жақтары - әже мен ананың 
перзентке деген шексіз махаббаты (Зере, Ұлжан – Абай), аға мен іні 
арасындағы қаяусыз адалдық (Абай-Оспан) , өле-өлгенше сызат 
түспеген тамаша достық (Абай-Ербол), мәңгілік махаббат (Абай-
Тоғжан), азамат басын сыйлап жасалған қарымтасыз жақсылық (Абай-
Салтанат), ерегеспен кек алу (Тәкежан малын қуып әкету, Оразбай 
аулын шабу), жігіттіктің ләззаты түндері (Абай-Қуандық), серілік 
рахаты (салбурын аңшылық), ақындық шабыттың тәтті сәттері (өлең 

туған мезгілдер), биік әнмен қауышқан бақыт (Біржанның келуі, 
Әйгерімнің Татьяна әнін салуы), туған жердің ыстық құшағы (жайлау 
суреттері) секілді сан-алуан кез-кезеңдер романда айрықша бейнелі, 
кең тынысты, өрнекті, ырғақты бай тілмен, дәстүрлі прозаның 
реалистік әдістерімен, зор шабытпен суреттеледі. 
Іштей өзін-өзі ғажап, екіұдай болып арпалысып, ой ұшығына 
жете алмай, қате қадам басып, бармақ шайнап, от басынан опық жеп, 
ортасына сыймай, шідер үзіп кетіп, басты тауға, тасқа соғып, ұрт 
қимылға барып, содан таяқ жеп, қылмысты атанып, жазықсыз жаза 
шегіп, көп уақыттан кейін туған жерге оралып, саналы әрекетке 
көшкен Базаралының іші-сыртын жазушы тамашалай отырып, іш 
тартуын жасырмай, ашық пейілмен жарқырата көрсетеді. Бұл тұлға 
жазушы қаламынан ертеректе туған ірі қимыл иелері Бақтығұл, 
Ұзақтардың рухани туысы, дәлірек айтса, әлем әдебиетіндегі 
күрескерлер қатарына еркін аттап барып, тең қосылған, үздік 
қаһарман. 
Әуезовтің үлкен суреткерлік шеберлігінің терең ашылып көрінетін 
айқын тұсы – адам кескіндерін бейнелейтін шақ. Кейіпкер алғаш 
әрекет сахнасына шыққан бетте автор оның қолбетінің есте қаларлық 
сипат-белгілерін суреттеп береді. Адамның жалпы тұрпаты, бойы, дене 
бітімі, қимыл-қозғалысы, әсіресе, бас бітімі, бет пішіні, көзі, мұрны, 
ерні, тісі атамалап көрсетілмей, бір-бірімен байланыста, әрекет, қимыл 
үстінде, жанды – тірі қалыпта, сан алуан көңіл-күйімен толқыған, 
тебіренген, ренжіген, қуанған, жеккөрген сәтінде бой көрсетеді. 
Жазушының қырағы көзі әр түрлі нәсілді, сан алуан әулетті діл көріп, 
анық танып қапысыз танытады. Суретші қалам бір-біріне ұқсамайтын 
ондаған адамның реалистік портретін жасайды, олар тұтас көрмелерді 
толтыруға жетіп жатыр. Әуезов құдіретімен жаратылған әйелдер 
бейнелері бірінен-бірі өткендей сұлу, нұрлы, әсем: Тоғжан, Қуандық, 
Салтанат, Әйгерім, Үмітей, Керімбала, Нұрғаным, Мағыш, Мәкен. Атпал 
азаматтар, батыр жігіттер қандай: Базаралы, Балағыз, Оспан, Дәрмен, 
Әбіш, қыртысты билер, қат-қабат жуандар: Бөжей, Оразбай, Әзімбай. 
Осынау қалың шоғырдың бір тұғырында – Құнанбай, бір 
тұғырында – Абай. Екеуінің де үй-ішінде, көпшілік ортасында, далада, 
шұрай топ алдында, отырған, жүрген, ат үстінде, ойға батқан, ашуға 
мінген шақтардағы, әр кездердегі шешім қабылдап, билік айтқандағы 
кескін-келбеті барша бояуымен көз алдыңызға келеді. Бірі – 
қаттылықтың, зорлық-зомбылықтың, екіншісі адамгершіліктің, әділет-
мархаббатың бейнесіндей. 
Жазушы кейіпкер келбетін сомдау үшін авторлық баяндау, 
персонаждың өткен күндерін еске түсіру, өзіндік сөздік сипаттама, 
басқалардың берген бағасы, психологиялық саралау, ой ағымы, 
диалог, монолог, полилог секілді көркем көркемдік құралдарды 

мейлінше еркін қолданады. Қаһарман оңаша күйде, екеуара, топ 
ортасында, мәжіліс үстінде, әрекет-күрес басында, қолма-қол 
шайқаста, бір қуаныш, бір қайғыда, барлық болмысымен толық 
ашылып, оқырман назарына түседі. Әрбір кейіпкердің мойнына 
жүктелген көркемдік мақсат, идеялық салмақ бар. Романның басынан 
аяғына дейін көрініп, характерлік даралығымен толық ашылатын ұлы 
қаһармандар бір төбе болса, жеке оқиғаларға, эпизодтарға ғана 
қатысатын кейіпкерлер де бар. 
Өмір сахнасына бір буын келіп, өсіп, жетіліп, күресіп, шайқасып, 
жақсылы-жаманды тіршілік кешіп, мерзімді уақыт өткен соң, ажал 
тармағына ілінді. Көшті келесі ұрпақ жалғастырады. Тағы да қуаныш, 
тағы да қайғы. Тағы да талас, тағы да күрес. Сол мәңгілік майданның 
әлеуметтік психологиялық-философиялық роман беттеріне түскен 
ақиқаты, шындығы оқырманды эстетикалық ләззатқа бөлеп, сан тарау 
тебіреністе ойға жетелейді. 
Әлемде алғашқы екі кітап “Абай”, үшінші кітап – “Абай аға”, кейін 
төрт кітап “Абай жолы” аталуында мегзеулік мән бар. Жеке тарау 
аттарының символдық мағынасын алғаш көрсеткен Ғабит Мүсірепов 
болатын. Шығарманы орыс тіліне аудару кезінде тарау аттарын өзгерту 
ұсынысына автордың мүлде келіспейіндей үлкен негіз бар еді. 
Бір қарағанда, орасан зор көлемді болып көрінетін шығармаға 
жітірек 
назар 
салсаңыз, 
ықшамдылық, 
келісім, 
гармония 
заңдылықтарына ерекше мән берілгеніне көз жеткізесіз. 
Бірінші кітапты жеті тарау (Қайтқанда, Қат-қабатта, Жолда, 
Шытырманда, Бел-белесте, Өрде, Қияда), екінші кітапта жеті тарау 
(Тайғақта, Жайлауда, Еңісте, Оқапта, Асуда, Тарауда, Биікте), бір 
эпилог, үшінші кітапта алты тарау (Абай аға, Кек жолында, 
Қарашығын, Өкініште, Қақтығыста, Қоршауда), төртінші кітапта алты 
тарау (Түн-түнекте, Құз-қияда, Қапада, Қастықта, Шайқаста, Жұтта), 
бір эпилог – эпопеяда барлығы жиырма тараушаға бөлінген. Олар 
және жеке көрініс, ситуациялардан тұрады. 
Әрбір 
тараудың 
аты 
бөлімде 
өтетін 
басты 
оқиғаның, 
психологиялық қалпын дәл береді. Жинақтай келгенде, Абай өмірінің, 
жеке адам тағдырының бір шақтағы болмыс-бітімін анықтайтын 
оьраздық-символдық мәні күшті бейнелі сөз. Екі тарау аты, екі 
эпилогтан өзге жиырма төрт тарау аты түгелдей бір-бірімен ұйқасып, 
сабақтасып, жалғасып тұр. Нұрлы, бақытты, сәулелі сәттерден көрі, 
қайғылы, драмалы, трагедиялы күйлер көп. Мыңмен жалғыз алысқан 
данышпан, ақын ғұмырының мұңлы-зарлы шежіресі іспетті. Бірінші 
кітаптың соңында бейнеленетін шыңға шыққан жалғыз балғын шынар 
төртінші кітаптың аяғында зәулім болып өсіп барып, ақыры құлайды. 
Бұл символ. Айта берсе, романда мұндай жинақтаушылық мәнге ие 
болып кететін образ бейнелер көп, осы қатарда теңіз кейпіне 

айналатын дала, ондағы болашаққа тартқан кеме, тарих белестері 
іспеттес боп көрінетін таулар тізбегін де қосу керек. 
Әлем 
әдебиеті 
қазынасына 
ерекше 
қымбат 
көркемдік-
эстетикалық игілік болып қосылған “Абай жолы” эпопеясының 
шығармашылық тарихында, жазушының ұстаханалық баянында 
бірнеше оқшау белгілі қасиет-сапа бар. 
Қаламгердің болашақ, роман қаһармандары, олардың ұрпақ-
нәсілдері ортасында туып, алаңсыз сәбилік, бақытты балалық, 
бозбалалық, 
күдерін 
солар 
кешкен 
қат-қабат 
әлеуметтік-
психологиялық, 
тұрмыстық-этнографиялық 
табиғи-экологиялық 
қоршауда, қаймағы бұзылмаған көшпелілер мәдениеті құшағында 
өткізуі бір олжа болса, екінші сәттілік Құнанбай - Әуез, Абай – Омархан 
әулеті өзара қыз беріп, қыз алысқан, нағашылы-жиендік орайда 
туысып, ортақ қуаныш, ортақ қайғы бөліскен, сүйек-шатысты, жүз 
жылдық күйеулік, мыңжылдық құдалық рәсімін берік ұстанған жақын, 
бауыр 
адамдар 
екендігінде 
жатыр. 
Кезінде 
М.Әуезовтің 
өзі 
ескерткендей, бір ру, бір бұтақ болып, біте қайнасып кеткен. 
Мұның үстіне жазушы көптомдық шығарма тудыруға бел 
байлаған соң, өзі бейнелейтін дәуірдің басты кісілері, басты оқиғалары 
туралы тарихи құжаттарды, сол кезеңді көрген, білген адамдардың 
жадында қалған, ескі сөздерді арнайы теріп, жинап, екшеп 
пайдаланған.
Осыларға қоса әлемдік реалистік проза үлгілері, классикалық 
тарихи романдар тағылымы, қазақ қарасөзінің өз мүмкіндіктері жан-
жақты қарастырылып, терең зерттеліп, автордың эстетикалық 
мұраттарына бағындырылып, батыл шешіммен, соны шеберлікпен 
қаламгерлікпен нақты тәжірибеде ғажайып жемістерін берді. Сөйтіп, 
М.Әуезов өнер адамы мен халық тағдырын тұтас бірлікке көрсететін 
зор реалистік шығарма жазудың жаңа көркемдік мектебін ашты. 
Негізінен, өмірде өткен адамдардың басында болған оқиғалардың 
жалпы сорабын сақтай отырып, жазушы көркемдік логика, эстетикалық 
мұратты, реалистік шығарма жасау талап-шарттарын бірінші орынға 
қойған. Өз атымен, өзінің тіршіліктері нақты, дәмді әрекеттерімен 
бейнеленген кейіпкерлердің өзін сомдауда жазушы қиялға, авторлық 
фантазияға мол орын береді. Тыңнан, ойдан шығарылған оқиғалар, 
ситуациялар, бейнелер толып жатыр. Бұл ретте Әуезов шеберлігі 
шомбал шұбар тасты ойып, қашап, жан бітіріп, көркем тұлға, жауһар 
туынды жасайтын тынымсыз еңбекқор мүсіншінің азапты да рахат 
әрекеттерін еске түсіреді. 
Бір адамның, бір шаңырақтың, бір тайпаның, бір халықтың іштей 
жарылуы, осы іргеден туып, өрістейтін неше түрлі психологиялық 
хәлдер: түңілу мен үміт, қайратсыздық пен батырлық, надандық пен 
мәдениет, жақсылық пен жамандық, алауыздық пен бірлік дейсіз бе, 

әйтеуір қарама-қарсы полюстер, контраст бояулардың шарпысуын, 
ұстасулар, қақтығысулар кернеуін бейнелеудің хас шебері Мұхтар 
Әуезов түптеп келгенде, ең биік тұғыр - өмір мен өлімнің соңғы 
айқасының сан алуан түрлерін жан-жақты суреттейді. 
Жазушы алғашқы шығармаларында-ақ өмір мен өлімді қатар-егіз 
алып, екеуін де тең күйде бейнеледі. Жиырмасыншы жылдардағы жас 
Әуезов 
әңгіме, 
повестерінің 
көбі 
адамдардың 
ерікті-еріксіз 
ажалдарымен, өліммен аяқталады. Бұл енді тарих сахнасынан кетіп 
бара жатқан кешегі көшпелі өркениеттің мерт болуы деген идеямен 
сабақтас көркем ой. 
Осы сарынның тереңдеген тосқыны “Абай жолы” эпопеясының 
басынан аяғынан дейін ыңыранып ағып жатыр: Қодар мен Қамқаның 
зорлықпен жасалған қанды өлімі, намыстан күйіп кеткен Бөжейдің 
кекті өлімі, ауыр сырқаттан көктей қиылған Әбіштің аянышты өлімі, 
асарын асап, жасарын жасап, ұрпағын өсіріп болған Зеренің разы 
өлімі, қатігез, тас жүрек ру басыларының құрбандығына шалынған 
титтей Кәмшәттің ащы өлімі, кезінде қылышынан қан тамған 
Құнанбайдың шымылдық артындағы сопылық, мінажат өлімі, ең 
ақырында халқының ары мен ұяты, жаны мен сыры, өлеңі мен үні 
болған дана Абайдың трагедиялық өлімі бар. 
Ұлы жазушының бас шығармасында бейнеленген негізгі тартыс-
әділет пен зорлық, тұтастық пен алауыздық, білім мен надандық, 
махаббат пен ғадауат майданында түптің түбінде жарқын өмірдің, нұр 
сәуленің, береке-бірліктің жеңетінін мадақтаған, өзі құлай сүйіп, сол 
жолға барлық қайрат-жігерін, өр талантын, сапалы ғұмырын арнаған – 
қазақ халқының өрісті келешегі мәңгілік деген асқақ арманды үміттің 
оты маздап жанып тұр. 
Абайдың жұмбағы 
Р.Тоқтаров 
1935 жылы 13 қаңтарда Павлодар қаласында туған. Алматыдағы 
шет тілдер институтының француз тілі факультетін бітірген. Жарық 
көрген шығармалары: “Ертіс мұхитқа құяды” – роман (1962), “Бақыт” – 
роман (1965), “Терістіктің шұғыласы”- повестер мен әңгімелер (1976), 
“Тұлпардың сыны” – роман (1975), “Жердің үлгісі” – роман (1979), 
“Сусамыр” – роман (1985), “Таңбалы жарғақтың құпиясы” – роман 
(1991), “Абайдың жұмбағы” – роман-хамса, Алматы, “Әл-Фараби”, 
1999, 47 б.т. Орыс тіліне аударылғаны: “Иртыш впадает в океан” – 
роман в 2-х томах. І-том 1968, ІІ-том 1969. 

Жазушы Рамазан Тоқтаров өзінің Абай туралы жаңа шығармасын 
роман-хамса деп атапты. Бұл – жаңалық. Бізде роман сынды күрделі 
жанрдың неше түрлі үлгісі бар. Екі томдық дилогия, үш томдық 
трилогия, төрт томдық эпопея бізге бұрыннан таныс болатын. 
Тоқтаров енді бес кітаптан тұратын кесек туынды ұсынып отыр. Оған 
жоғарыда айтқанымыздай, роман-хамса деген айдар тағыпты. Екінші 
жаңалығы – бұл шығарма өзге емес, ұлы Абай туралы. Міне, осы тұста 
алдымен басын ашып алатын бір мәселе бар. 
Бізде Абай өмірінен жазылған ұлы классигіміз Мұхтар Әуезовтің 
әлемге әйгілі эпопеясы бар. Сол еңбегі арқылы М.Әуезов өзін де, 
Абайды да бүкіл дүние жүзіне танытты. Осы шығарма арқылы біздің 
бәріміздің жадымызда қалыптасқан ұлы ақынның бедерлі бейнесі 
қалды.
Ендеше бұл хамсаның өмірге жолдама алуға хақысы бар ма? 
Бақсақ, әбден бар екен. Ол турасында шығарманың прологындағы 
автордың бірсыпыра дәйекті дәлелдерінің біреуін ғана келтірейік. 
“Әр дәуір, заман талабы оның ғарышты кезген өз уақытының 
мерейі үстем Абайын сомдай береріне шүбә келтіріп болмас”, - дейді 
ол. 
Енді осы тұжырымды біз де өзімізше таратып көрейік. 
Абай біз үшін ұлы ұстаз, кемеңгер ақын, данышпан ойшыл. 
Халқымыздың рухани көсемі. Оның өзі де, сөзі де, өсиеті де мәңгілік. 
Қазақ қазақ болып тұрғанда, Абай аты өшпейді. Абай сөзі өлмейді.
Бірақ заман өзгереді ғой. Оның ғылым-білімі, ой-санасы, өмір 
салты өседі. Жаңа сапаға көшеді, жаңа сатыға көтеріледі. Сонда, 
жаңағы Тоқтаровша айтқанда, әрдайым мерейі үстем болып қала 
беретін Абайы да өзгеруі керек қой.
Тіпті Абайдың өзі мен сөзі өзгермесе де, өскен, өзгерген қазақтың 
оны ұғынуы, түсінуі жаңаша болмай ма? Демек, Абай оларға әрдайым 
жаңа бір қырларынан ашылуы біздің Абайымыз, мәңгілік Абайымыз, әр 
заманда оның өзіндік төл Абайы болады дейтініміз де сондықтан болса 
керек. 
Роман-хамсада Әуезовпен бәсекелесу де, оны қайталау да, 
әсіресе Әуезовті қайта қарау әрекеттері де атымен жоқ. Мұнда үлкен 
өмірдің біз білетін-білмейтін өзгеше бір қырларын ашу, өзгеше бір 
деректерін діттеу, өзгеше бір оқиғаларын баяндау, соларды келістіре 
суреттеу арқылы бұрын білетін Абайдың бұған дейін білмей келген 
жаңа бір бейнесін мүсіндеп шыққан көркем хикая бар. Соның барлық 
өткелегінен өтіп келгенде, біз жарық дүниеге шыр етіп келген сәби 
күнінен бастап бақиға аттанған қайғылы сағатына дейінгі 59 жыл 
өміріне түп-түгел куә болып, көз алдымызға таныс Абайдың бұрын 
өзіміз көрмеген бейтаныс әулие бейнесін елестетеміз.

Роман-хамса әрқайсысы өз өрісімен дамып, өзгеше тынысын 
тауып 
отыратын 
бес 
бөлімнен, 
яғни 
бес 
кітаптан 
тұрады. 
Әрқайсысының дем-тынысы өзінде, бас-аяғы бүтін дербес хикая. 
Олардағы оқиға өзегін ұстап тұрған негізгі кейіпкерлері кітап 
тақырыбының астында жақшаға алып көрсетілген: 
1. Толғақ (Кенесары – Құнанбай – Қодар). 
2. Жұлдыз құрбандық (Шоқан, Достоевский, Құдайберді). 
3. Қызғаныш (Халиолла, Михаэлис, Шәкәрім). 
4. Хақиқат мекені (Саққұлақ шешен, Мұса мырза, Дологополов). 
5. Нұрсипат (Мәшһүр Жүсіп, Әлихан Бөкейханов, Мағауия). 
Осы бес кітаптағы баяндалатын оқиғалардың барлығына ортақ 
өзек те, ондағы адамдардың бірімен-бірін байланыстырып отыратын 
дәнекер де, оларды бір кітаптан екінші кітапқа ауыстырып отыратын 
өткел де – Абай, соның өмірі.
Жақша ішінде аты аталған адамдардың бәрі де тарихи тұлғалар. 
Олардың бірсыпырасы, өздеріңізге мәлім, Абайдан бұрынырақ өмір 
сүрген, яғни өмірге одан ертерек келген. Бірақ, ескінің көзіндей болып 
Абай заманына дейін жеткен солардың әрқайсысында, олардың ісі мен 
сөзінде алдыңғы заманның, яғни ғасырдың алғашқы жартысындағы
оқиғалардың жаңғырығы бар. Ал, қалғандары болса Абайдың өз 
тұстастары, ғасырдың екінші жартысында жасаған, сол кезеңнің өз 
өкілдері. Сөйтіп, бұл роман-хамсада Абайдың өзі өмір кешкен соңғы 
елу жыл ғана емес, бүкіл ХІХ ғасырдың дем-тынысы бар. 
Әрине, осынау шағын мақаланың аясында кітаптағы Абай өмірін 
толығынан таратып айтып шығу еш мүмкін емес. 
Сондықтан да біздің бір ғана жайтқа, Шоқан мен Абайдың 
кездесуіне ғана тоқталып өткеніміз жөн шығар. Өткен ғасырдағы үш 
алыбымыз, үш арысымыз Ыбырай, Шоқан, Абай үшеуінің жас шамасы 
деңгейлес бола тұрып, олардың қазақ даласының бір өңірінде туып, 
бірін-бірі көрмей-білмей кеткені біз үшін орны толмайтын өкініш еді. 
Бұл жай ғана өкініш емес, тағдырдың өзі маңдайымызға жазып тұрып, 
таңдайымызға татырмаған, құдайдың өзі беріп тұрып, пешенемізге 
бұйырмай кеткен сыбағамыз. Әсіресе, қазіргі Қостанай облысының 
жерінде, бір ғана Тобыл мен Обаған өзендерінің арасында туып, 
бірімен-бірі кездесе алмаған Ыбырай мен Шоқан, немесе Семейдің 
топырағын қатар басып жүріп, бірін-бірі сырттай ести жүріп жүздесе 
алмаған Шоқан мен Абай араларында айтылмай кеткен сөздер біздің 
аузымыздан жырылып түскен несібеміз еді. 
Рамазан Тоқтаров өзінің осы романында әлгі оқпандай 
олқылықтың бір қуысын толтыруға әрекет жасапты. 
Ол Абай мен Шоқанды кездестіреді. Бір емес, үш мәрте. 
Алғашында кадет корпусын бітірген жас офицер Шоқан әкесімен бірге 
Құнанбай ауылына келеді. Сонда алғыр дарыны мен зерек зейінін 

аңғарған он жасар Абайды ұнатып қалып, келесі жылы Семей 
медресесіне әдейі іздеп барады. Қасында досы Достоевский бар. 
Үшінші жолы Шоқан Атбасарда болыс сайлауына түсіп жатқанда Абай 
әкесіне еріп барып жүздеседі. Осының үшеуінде де Шоқанның Абайға 
аңқылдаған ақ көңілден айтқан ағалық ақылы мен ақ тілегі: оқы, 
ғылымға тереңдеп сүңгі, сонда өмірге көзің ашылады. Ақындық 
өнеріңді дамыта бер, әбден ойланып барып, қағазға түсіріп жаз, сонда 
өлмейтін өнерің ұрпақтарға қалады. 
Осы ақыл Абайдың бүкіл өмір бойына көкейінде мәңгілік орнап 
қалған өсиет сөздері болады да, Шоқанның жарқын бейнесі мұның көз 
алдында асқан адамгершіліктің үлгісі ретінде үнемі елес беріп жүреді. 
Өмірде кездеспесе де кездесуі әбден мүмкін адамдардың бір-
біріне ыстық ықыласын осылай шындыққа айналдырған жазушы қиялы 
барынша құрметтеуге лайық деп ойлаймын. 
Жас Абайға осы үшеуінен кейін қатты әсер еткен бір адам – ел 
ішінде Шайхы атанып кеткен Дәулетбай қажы. Ол мұсылманша терең 
білімді, Шығыс ғұламалары мен ақындарының мұрасына жетік және 
сол білгенін халықтың игілігіне қалтқысыз жұмсап жүрген бір елгезек, 
жанкешті кісі. 
Сол Шайхы ата Абайдың медреседе оқып жүргенде Шығыстың 
жеті жұлдызын өзіне пір санап, солардан медет тілеп жазған бір шумақ 
өлеңінен Шәмсиді ерекше бөліп алып, сол жайында Абайға көп-көп 
әңгіме айтады. 
Толық ныспысы Шәмсиден Гебризи атанған бұл ғұлама кезінде 
Жәлелдин Ұрыми сынды әйгілі ақынды тәрбиелеп шығарғанын жырдай 
қылып баяндайды. Өлер алдында өзі Абайға дәл сондай ұстаз табуды, 
ондай адам кездесе қалса, ұлтына, нәсіліне, тіліне, дініне қарамай, 
шынайы жебеушім деп қабыл алуды өсиет етеді. Көп ұзамай, дәл 
сондай ғұлама ұстаз бұған нәсіп болатынын болжап айтады. 
Айтқандай-ақ, Абайға ондай ұстаз кездеседі. Ол – кәдімгі өзіміз 
білетін қадірменді Евгений Михаэлис. 
“Дүниеге көзімді ашқан Михаэлис” деп Абайдың өзі мойындаған 
бұл кісінің ақынға деген шынайы достық ықыласы мен білімдарлық 
ыждаһаты романда мейлінше сыпайы ізеттілікпен өте тартымды 
суреттеледі. Жалғыз Михаэлис емес, одан бұрын-соңды таныс-біліс 
болған орыстың зиялы адамдары атап айтқанда, сол Михаэлиспен 
рухани туыс Долгополов, Гросс, Коншиндерден бастап, әртүрлі 
лауазымдағы интеллигент шенеуніктер: заңгер Лосовский, ояз бастығы 
Измаилов, генералдар Цеклинский, Колпаковский, белгілі ғалым 
Потаниндерге дейін әрқайсысы өз кезегімен Абайға иіліп ілтипат 
білдіреді. Соған орай, олармен араласа жүре, ой-пікір алыса жүре, 
Абай да өзінің табиғи даналығын, білім деңгейінің өскендігін көз 

алдарында танытып отырады. Солардың ерекше сый-құрметіне 
бөленеді. 
Романда Абайдың азаматтық, адамгершілік бейнесінің ерекше 
жарқырап, жайнай көрінетін данышпандық тұлғасының, ақындық 
дарынының ерекше кемелденген тұстары көп-ақ. Оның Михаэлиске 
еріп, Ұлытауға баруы, сол жерде қазақ тарихынан терең тебірене сөз 
сөйлеуі, сол үшін әкімшілік орындарына сезікті көрініп, Омбыға 
апарылуы, онда губерниялық сот мәжілісінде не бір маңғазданған 
қасқалар мен жайсаңдар алдында көсіле сөйлеп, бәрінен мойын 
оздыруы, сөйтіп, өзін ақтап шығу үстіне билік орнындағы әкімдерден 
құрметке бөленуі, Әз Тәукенің “Жеті жарғысы” мен Шоқанның сот 
реформасы негізінде қазақ даласын басқарудың тұтас бір жүйесін 
жасап беруі, т.б. оқиғалар – ел алдында, жоғары әкімшілік орындары 
алдында Абай беделінің асқақтап көтерілуіне айқын айғақтар болып 
көрінеді. 
Жинақтап айтқанда, Рамазан Тоқтаровтың бұл туындысы қазіргі 
қазақ әдебиетіне қосылған сүбелі үлес. Көркемдік дәрежесі жоғары, 
мазмұны бай, ұлы Абай бейнесін өз заманының мәнді оқиғаларымен, 
көкейкесті проблемаларымен табиғи байланыстыра отырып, шынайы 
суреткер шеберлігімен сомдаған бағалы туынды. Әсіресе, Рамазанның 
тіл байлығы, суреттеу шеберлігі, кейіпкер бейнесін сомдау машығы 
оқырманды ерекше тәнті етеді. Сондықтан бұл ірі шығармаға Абай 
атындағы мемлекеттік сыйлықтың берілуі өте орынды болды. 
Абайдан соң 
К.Оразалинов 
Камен Оразалыұлы 16 маусым 1920 жылы қазіргі Шығыс 
Қазақстан облысы, Абай ауданы, Құндыз ауылының Қылышбек 
жайлауында дүниеге келген. Каменнің аталары Тайсеміз бен Төрегелді 
Абай Қоңыр Көкшеге болыс болған кезінде өте сыйлас адамдарынан 
саналған. Сол себептен Оразалының өзі де жас күнінен Абайды көріп, 
біле жүріп, беріректе оның ақыл кеңесінен көпті үйренген. 
Қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезов 17 қазан 1943 жылы 
“Социалистік Қазақстан” газетінде жарияланған “Абай ауылында” 
деген очеркінде былай дейді: 
“Өр көңілдің өжетін, ез көңілдің керенауын, бой күйезін айтам 
десе, онда да Абай тап басып, таңба соғып, айтып кеткен болады. 
“Жүрек адырдағы” қарт колхозшы Оразалы. Ол кісіден көп сөз естіп, 
көп тоқыған баласы Камен. Мұның өзі оқыған, өзі жазушы. Отан 

соғысынан жаралы болып қайтқан жас жігіт әкесі білген әңгіменің 
көбін зор ынтамен айтады...” 
Камен алғашқы сауатын Құндызды аылындағы Ақтас бастауыш 
мектебінде ашып, кейіннен осы күнгі Абай атындағы орта мектепте 
оқыған. Содан Семейдегі № 11 орта мектепке түсіп, оны 1939 жылы 
бітіріп шығады. 1938 жылы Семейдің облыстық “Екпінді” газетінде 
“Күзетте” деген алғашқы өлеңі жарияланады. 1939 жылы орта мектепті 
бітірісімен Қызыл армия қатарына алынып, кіші командирлер мектебін 
бітіреді. 
Ұлы Отан соғысының алғашқы күнінен бастап, қиян-кескі 
ұрыстарға қатысып үш рет ауыр жараланады. 
Камен Оразалы Семейдің педагогикалық институтының қазақ тілі 
мен әдебиеті факультетіне 1944 жылы түсіп, оны 1947 жылы бітіріп 
шығады. 1948 жылдан 1987 жылға дейін Абай ауданындағы Абай 
атындағы 
орта 
мектепте 
мұғалімдік 
қызмет 
атқарып, 
содан 
зейнеткерлік демалысына шығады. Абай атындағы орта мектеп 
жанынан жылына үзбей шығып келген “Абай ұрпақтары” қолжазба 
журналының 40 жыл бойы редакторы болып, ауданның өнерлі 
жастарын тәрбиелеуге еңбек етті. 
Камен Оразалының қаламынан ондаған көркем очерктер, 
мақалалар, “Жексен”, “Ақ жазық”, “Көктем салқыны”, “Абай ауылына 
саяхат”, “Абайдан соң” (4 кітап), “Абайдан соңғы арыстар” (3 кітап) 
атты романдар туған. 
Ол “Қазақстанның еңбек сіңірген мектеп мұғалімі” (1965 ж.), 
“Абай ауданының құрметті азаматы”, “Қарауыл ауылының құрметті 
тұрғыны” атты құрметті атақтармен қоса “Октябрь Революциясы” (1978 
ж.), “І дәрежелі Отан соғысы” (1941 ж.), “3 дәрежелі Даңқ ордені” 
(1941 ж.), “Парасат” (2000 ж.) ордендерімен және 13 медаль, Қазақ 
ССР-ы Жоғары Кеңесінің 4 Құрмет Грамотасымен марапатталды. 
Оның халыққа таралған ең сүбелі туындысы Мұхтар Әуезовтің 
жастық шағын бейнелеген төрт кітаптан тұратын “Абайдан соң” атты 
романдары. 
Роман Абайдың бұл дүниеден өтуімен басталады. Мұхтар жеті 
жасар болғанымен ақылды. Зерек бала өз ауылымен қатар 
жайлаудағы басқа көршілерінің де қарбалас, абың-күбің көріністері 
жалпақ елді дүрліктіргенін көреді. Бір ауыл көшіп жатса, екіншілері 
қонып жатыр. Қалың-қалың көштер мен айдалып келіп, жаңа қонысқа 
тоқтамай шұбыра 
шапқыласқан 
жылқыларда 
есеп 
жоқ. 
Шаңырақтары 
көтеріліп 
жатқан 
ауылдардың 
маңында 
семіз 
жылқыларды бұғалықтап тақымға басқан азаматтар да бірлі-жарым 
емес, қазылып жатқан жер ошақтардан ұшқан түтіндер. Бала-шақбақ 
өңірін тұншықтыра басып, тақырлау төбелердің басына үйездеген 
жылқылар құйрықтарымен аңызақ шақырады. Жайлаудың осы 

көрінісін қақ жарып “ой, бауырым!” салған аянышты жылаулар, 
адамдардың дауыстары бір сәтке де толастамай қазақ даласын 
күңірентіп жатты. 
Абай қазасы кезінде ұлы жанның ата дұшпаны Аташбайдың 
(Оразбайдың) өз адамдарын алты жүз боз аттарға мінгізіп және 
киімдерін де ақшыл түстен жарақтауы жалпақ елге аңыз боп тарайды. 
Абай дүниеден өткенмен ескі өшпенділік басылып қалмайды. Шыңғыс 
болысы Шөпішті Омархан мен Нұрмағанбеттің өз үйінен байлап әкетуі 
бұрын естілмеген сұмдық боп, ел арасын ушықтырады. 
Дәл осы бір уақытта Абайдың балалары әкелерінің кітабын 
Петербордан басқыздырып, қазақ даласына ұлы оқиғаның жарық 
дүниеге келе жатқанын паш етеді. Қарақшылар бұл кезде де қарап 
жатпай, 
кітап 
басқызуға 
апара 
жатқан 
малдарды 
базарға 
сатқыздыртпай жолдан талап әкетуі де баяндалады. Шөпіш өзінің 
туған інісі Ұлықпанға оязға арыз жазғызу арқылы оны өлімге 
ұрындырады да Әзімбай мен Абай балаларының арасындағы 
өшпенділік ұлғая түседі.
Әуез баласы Қасымбек Камелетдин медресесінен өзі де шығып 
кетіп атасының дегеніне көнбей інісі Мұхтарды да 5 кластық қалалық 
училищеге түсіреді. Абайдың өлеңдерінің баспа бетін көруі, Абай 
ауылы жастарының түн қараңғылығын жамылып кеп ояз кеңсесіне 
шабуыл жасауы Семейдегі қазақ оқыған жастарының алғашқы бас 
көтеруі болып табылады. 
Абайдың тірі кезінде достасқан орыс достары енді ақынның 
балаларымен бір тілекте болады. Ақынның Петербордан алғашқы 
кітабының жарық көру де еліміздің тарихындағы ұлы құбылыс екендігі 
жан-жақты суреттелінеді. Романның бұл кітабында Мүрсейіттің
Мұхтарға алғашқы сабақ беруі, әжесі Дінасыл мен анасы Нұржамал, 
әкесі Омарханның да оқиғаға араласуы заңды шешімін тауып отырады. 
Осы алғашқы кітаптағы оқиғалар желісін үзбей дамытып, Абай 
өскен ортаның тарихи шындықтарын ұрпақ алдына кеңінен суреттеп 
жеткізеді. Бұл кітапта ел арасының бірлігін бұзбау мақсатында 
Әйгерімнің төркін жұрты Матайлармен қайтадан құда болысып, 
Наймантай баласы Әйкежанды Мұхтарға айттырады. 
Абай бұл дүниеден өткеннен кейін, ел арасындағы ру жігінің 
бұрынғы тартысы басылудың орнына ерекше дәуірлеп, топ жинаудың 
жаңа түріне көшіп, адалдықтан қаныпезерлікті іздеп, өртті өшіруге бой 
бермейді. 
Отарлық саясатын нық ұстаған патшаның ченеуніктері ел ішіндегі 
бұл тартысты ушықтыра түсуге әрекеттенеді. 
Шыңғыс болысы – Шөпіш, Матай руының атақты байы және 
сотқар болысы Мұсабай, Мәмбетей руының болысы әрі Семейдің 
атақты байы, Қаражанның құдасы Ике Әділ балаларының ұйымдасқан, 

қолкүші мығым тобы жаңалыққа ұмтылған Абайдың кейінгі ұрпағына 
жаулықтың барлық түрін жасайды. Семей ұлықтарымен достасқан олар 
Жидебайдан келімсектерге қалашық салдырады. Бұл Абайдың 
балалары мен туыстарына жасаған қастандығы еді. 
Жидебайдың орыс переселендері орналаспаған жерлерінің бәріне 
Шөпіш Бәйтікке өрт қойғызады. Ушыққан осындай қастандықтан келіп, 
Шөпіш болысты Омархан мен Нұрмағанбет ат артына өңгеріп, Әуез 
ауылына әкеледі. 
Қасымбек сырқат. Оның дертін асқындыру үшін, Ағзамды 
старшын сайлатып, Абай ауылдарымен жауластыруға әрекеттенеді. 
Переселен Соколов Абай балалары жаққа шығып ірі тартыстар 
басталады. Бұрын Ике мен болыстар итжеккенге айдатқан Тәуке батыр 
айдаудан оралады. Досы Жекебай оны қорғаушы. Абайдың жары 
Күнжан Абай елінің оқып жүрген Семейдегі жастарына Абай өсиетін 
насихаттайды. 
Мұхтар 
осында 
“Біржан 
мен 
Сара” 
ойынын 
ұйымдастырып, театр ұғымын жастарға көрсетеді. Қасымбек пен 
Мұхтарлар Нұрмағанбет пен Боранбайдың еліне қонаққа барып, 
сарымсақты өңірде қырғыз Бақтыбай батырмен табысады, оған Мұса 
Шортанұлы деп қайтадан ат қояды. Бұл өзінің бүкіл өмірінде Абай 
елінің бір баласы боп кетеді. 
Ел арасының өшпенділік тартысы бір сәтке де толастамай, қала 
мен даланы бірдей шарпыған зұлымдық күннен күнге өрши түседі. 
Матай руындағы Наймантайдың қызы (Әйгерімнің сіңлісі) 
Әйкежанды Мұхтарға айттырған еді. 
Мұсабай болыс Наймантай мен оның әйелі Тотиды өзіне қаратып 
алады да итжеккеннен қашып кеп, тауда тығылып жүрген Серікқұл 
дейтін қашқынға қызды ұрып жығып, өңгертіп жібереді. 
Алуан түрлі қастандықтар өрби түсіп, жас Мұхтардың дүние 
танымын өсіріп, қиянкескі оқиғалардың куәсі етеді. 
Болыс Мұсабайдың қолынан Ағзамды құтқарған Соколов, 
Нұрмағанбет, 
Мұхтар, 
Боранбайлардың 
әрекетін 
“поштаны 
тонаушылар” деп солдат шығартады. Абайдың шығармаларын 
Петербордан басқызып шығаруға базарға сатбақ жылқыларды 
Күшікбайда қаланың ұры-қарыларына тонаттырып, ел арасының 
жаулықтарын 
Уақтың 
қаладағы 
беделді 
болысы 
Ертемен
ұштастырады. Қала чиновниктерін де жан-жақтан әкеліп, осы 
шайқастарға қатыстырады. Абайдың іні-балалары Кәрім мен Кәкітай, 
Мекайлдер оқиғалардың негізгі діңгегі боп отырады.
Бұл 
романдағы 
ірі 
оқиғаның 
бірі 
Қаражанның 
ағасы 
Аймағанбеттің Жүзтайлаққа құда түсуі. Көксеңгір мен Зайсанда 
жасалған байлардың тойындағы іс-әрекеттер, Мұхтарды сүйсіндірген 
өнерлі жастар да оқиғаларды қызғылықты ете түседі. 

Мұхтар үш жыл бойы жазғы демалыстың кезінде де елге қайтпай 
қала кітапханаларында білім іздеумен болады. Елге оралғаннан кейін, 
күніне бір мезет жайлау өңірін аралап серуендеуді әдетіне 
айналдырады. 
Бүгін ұзаңқырап кетіп қайта оралған еді, ағасы Қасымбектің іздеп 
жатқанын естіп, ағаш ішінен оның өзіне жасап берген саяжайына 
келді. Семинарияны бітірген Қасымбек енді Ресей қаласының бірінен 
жоғарғы білім алуға ұмтылады. Бірақ оның денсаулығы күн санап 
төмендеп, ол еркіне жібермейтін сияқты. Сондықтан да ол үміт етіп 
жүрген інісі Мұхтардың ілгерілеп білім алуын қадағалайды. Бұлардың 
әңгімесінде 
орыс 
халқы 
мен 
Еуропа 
жазушыларының 
ұлы 
классиктерінің еңбектері туралы әңгіме қозғалады. 
Абайға жаулық жасалған Көшбике де Мұхтарға үлкен әсер етеді. 
Тәуке мен Жекебайдың оқиғаға араласуы романды ширықтыра түседі. 
Мұхтарға айттырылған қалыңдық Әйкежанды қашқын Серікқұлға 
өңгертіп жіберген Мұсабайдың қастандығы әшкереленеді. 
Көксеңгірде Жүзтайлаққа Қаражанның той жасауы жалпақ елді 
дүбірлетеді. Тойда Тәуке, Ағашаяқтар ерекше көзге түседі. Мұсаның 
ерлік көріністері де осы тойда бой көрсетеді. 
Оқыған жастарды жинап алып, Сәлкен төренің Тәшеннің қызы 
Жамалға Мұхтарды үйлендіргісі келуі де осында сөз болады. Тойдың 
соңы Қоянды жәрмеңкесін қазақ байларының бірлесіп, орыс 
капиталистерінен тартып алуы әңгіме етіледі. Осы кезде Абайдың өлең 
кітабын шығару мәселесі де қолға алынады. 
Мұнымен бірге “Еңлік-Кебек” пьесасын Мұхтардың өзі жазып, 
Ойқұдықта қоюы да суреттеледі. Пьеса Абайдың өз үйінде қойылады. 
Бүкіл сахара елін ұйқысынан оятқандай болған “Еңлік-Кебек” 
оқиғасының атақ-абыройы елге тез тарайды. Абай ауылынан басталған 
бұл жаңалық бірден бірге тез тарап, үлгі-өнегесін шаша бастайды. 
Романда Мұхтардың 1916 жылы Шаған елінде мектеп ашуы да 
кеңінен суреттелген. 
Мұхтардың Мағауия қызы Кәмешпен көңілдестік, достығы да 
осында суреттеледі. Мұсабай өзінің кегін қайыру мақсатында Мұхтар 
мен Кәмешті айырып, Кәмешке құда түседі. Абай ауылының құда 
болуға наразылығы болғанмен қарсы тұра алмайды. Осыдан келіп, 
Әуез ақсақал Мұхтарды Торғай руының Кәкен деген адамының Райхан 
деген қызына үйлендіреді. Зорлықпен үйленген Мұхтар мен Райханның 
арасында келіспеушілік ұлғая бастайды. Кәкеннің ойы Мұхтар болыс 
боп, ел билесе, оқымай-ақ болыс болса деп ойлайды. Осы үшін 
Кәкеннің ағайындары да кісілік тізгінін қолдарына алуларын 
армандайды. Сәлкен төре “Алаш орда” туралы тиіп-қашып сөз етеді. 
Оның негізгі мақсаты оқыған жастарды тек өз маңында ғана арқандап 
ұстауды көздейді. Сәлкен төре алашшыларды сөз еткен боп, өзінің 

үстемдігін 
орнатып, 
әкім 
болуды 
армандайды. 
Мұхтардың 
білімдарлығына қызыққан ол оны өзінің көмекшісі етіп алуға 
жанталасады. 
Бақанас жайлауындағы Көкбай үйінде Меккайіл мен Мұхтар бар. 
Абайдың ақын шәкірті Ойқұдықта қойылған “Еңлік-Кебек” пьесасы 
туралы көсіле сөйлеп, өз пікірін жария етеді. 
Абай ауылынан басталған жаңалық Абайдың көзі тірі кезінде 
басталған ру тартысын өршіте түседі. Оған басты себеп, пьесада ел 
аруағына сиынатын Кеңгірбай биді Еңлік пен Кебекті өлтіруші етіп 
көрсетті деп кінә артады. Бөкенші мен Жігітек руларының ішінен ұрлық 
жасағандары үшін Сібірге айдалған адамдарының кегін алуды 
көздеушілер көп болатын. Олар ел арасы жақын келгендіктен, бүкіл 
найман елін кісі өлтіруші етіп көрсетті деп жазғырады. Осылайша 
қалың ел арасында наразылықтар өршиді. Ел арасының осы 
наразылық тартысын басу мақсатында Тастүлекте пьеса қайта 
қойылды, Көкбай жаңалық дүниесін көру үшін, ел арасындағы өнерлі 
жігіттеріне тегіс хабар тараттырады. Ағашаяқ, Қалибек, Әмірелер ел 
алдына шығады. Осы кезде Шаған болысының ел билеушілері ұры 
атандырып, айдатып жіберген Тәуке оралады. Тәуке Қарақұмнан 
қашып шығып, Абай еліне керейдің Жекебай батырын ерте келеді. Аз 
уақыт өтпей жатып жетісулық Жүрсінбек байдың Айсұлу атты қызын 
Тәуке елсізде ұстап алып, қолында сақтағандығы көптеген пәлелерді 
Тәукеге жауып, Тоқбықтылар Тәукедей ұрыны ұстап отыр, оны заңға 
ұстап бермейді деп ақыры сотты Ташкенттен алады. Тобықты елінің 
Шәкәрім, Көкбай, Меккайіл бастаған алпыс адамын ұстатып 
Сергиополь түрмесіне жабуға алдырады. Бұл жағдайды естіген Тәуке 
60 кісіні абақтының жауабынан босаттырып, өзі кеп абақтыға жатады. 
Кейіннен қыз бенен Тәуке беттескенде Айсұлу батырды түрмеден 
шығарып жібереді. Ел арасының наразылығы ұлғайып Ойқұдықта 4 
арыстың басшылары жиналып, Мұхтарды жазалауды тілейді. Бірақ 
Абай ауылы ақсақалдық биліктің бұл шешіміне көнбейді. 
Бұл кезде Орынборда қазақтардың алғашқы съезі өтіп, ол жедел 
ІІ съезді өткізуге қаулы алады. 
Өз билігін ғана ойлап жүрген Сәлкен төренің ол туралы да түсінігі 
шамалы еді. Абай ауылының басшылары Алашшылардың ұйымына 
мүше болмайды. Осы тұста Мұхтардың “Адамшылықтың негізі - әйел” 
атты алғашқы мақаласы “Арқа” газетінде басылады. “Абай” журналын 
шығару туралы келісімге қол жеткізіледі. 
Шәкәрімнің Саят қорысындағы кездесуі, тарауында елмен 
Шәкәрімнің жан-жақты байланысы сөз болады. Ол Әзімхан, Мұсабай. 
Шөпіштердің Абай ауылдарына біріккен шабуылынан басталады. Бұл 
жанжалға темір жолда жұмыс істеп жүрген орыстар да араласады. 

1916-жылғы әскерге шақырылуға Ағзам да ілігеді. Ең ауыр 
жағдай - Қасымбектің дүниеден кетуі. Райханнан дүниеге келген 
Мұғамиланың шілдеханасында Мұхтар – Сұлтанмахмұт, Иса, Жүсіпбек, 
Жұмат, Жанбикелермен кездеседі. Бұлар Қамбар мен Назымды 
сахналайды. Кітапта Мұхтардың Алашшыларға көзқарасы және жаңа 
дүние жаршыларымен оның байланысы кеңінен суреттелінеді. Әуез 
ақсақалдың дүниеден қайтуы, Мұхтардың Семей коммунистері Шугаев, 
Никитиндермен пікірлес болуы, жаңа дүние жаршысы бола бастаған 
Мұхтардың Алашшылардың Семейге қоныс аударуына да пікірлестігі 
көрініс береді. Бірақ, ол атаған партияға мүше болмайды. 
Мұхтардың туған халқы үшін бар білімін жұмсауға, тартынбай 
жаңалық атаулыға ұмтылысы айшықты тілмен таратыла суреттелінеді. 
Азамат Азаматыч 
Б.Майлин 
Б.Майлиннің проза саласындағы ең көлемдісі – “Азамат 
Азаматыч” романы. Ол – дәуір шындығын кең қамтыған, көп планды 
шығарма. 
Романның тақырыбы – қазақ кедейлері қатарынан оқыған, 
интеллигенция өкілдерінің дайындалып шығу жолы. Кітапта бұл Азамат 
Азаматычтың образы арқылы беріледі. Жалшы Күркілдектің баласы 
Қожалақтың балалар үйінде тәрбиеленіп. “Азамат” деген ат алып 
шығуы – оның жаңа қоғамның қатардағы азаматы болып, заман жүгін 
көтеруге жарағанының белгісі.
Роман уақиғасы оқу бітірген Азаматтың Қарасай қаласына келіп, 
мекемеге жаңа жұмысқа орналасуынан басталады. Ескішіл жат топтар 
оны өз қолдарына қондырып, сол арқылы өрісін кеңейте түсуді 
ойлайды. Бұрын ақ армиясында офицер болып, большевиктерді 
қырған, бүгін жасырынып жүрген тап жауы Рақым Шегіров оны өзінің 
балдызы Мариямға үйлендіреді. Рақым маңындағы жат типтер 
Кәдірбаев, Қайдар, Жүніс т.б. әртүрлі жолдармен Азаматты жолынан 
тайдыруға қызмет етеді. Солардың ықпалымен таптық қырағылығы 
әлсіреп, күресте босаңси бастаған Азаматты мекемесінің қызметкерлері 
Алексеев, Медеу, Қайша, Шәймерден т.б. қамқорлыққа алады. 
Романда Азамат үшін тартыс өрістейді. Осы жолда бас герой саяси 
қоғамдық жұмыстардың, семьялық өмірдің, адал азаматтар мен 
жасырынған тап дұшпандарының арасындағы қарым-қатынастың неше 
түрлі сынынан өтеді. Осы талас-тартыста өз мінез-құлқын да 
характерін де қалыптастырады. Ақыры жаулар әрекеті әшкереленіп, 
Азамат халық жағында қалады. 

Жиырмасыншы жылдар ішінде кедейлер ортасынан шыққан жаңа 
басшы кадрлардың тәрбиеленуі – үлкен қиын жол болатын. Оларға 
ескі күштер көп кедергі жасап бақты – сүріндірді, қателестірді. 
Бейімбет үлкен суреткер есебінде Азаматтар басынан кешкен осы қиын 
жолды ешбір оңайлатпастан табиғи да шын қалпында оқушы көз 
алдына жайып салады. 
Азаматтың өз дәуірінің негізгі қайраткері болып қалыптасуының 
өзіндік жолы бар. Герой бойындағы ұяңдық пен жұмсақтық көп 
жағдайда оның тап жауларымен қарым-қатынаста босаңдық көрсетуіне 
әкеліп соғады. Ол Мариямның қолына оңай түсіп, оның айтуымен 
Мариямның бөлесі маскүнем Жүніске арашашы болады. Қайдар деген 
өзінің Мариямға жиен екенін айтып, жақындыққа тартады. Осылардың 
бәрін Азамат көп уақыт аңдамайды. Тек шын достарының араласуымен 
ұғына бастайды. 
Романның ұнамды кейіпкері Алексеев, Медеу, Шәймерден, 
Қайшалар – жаңа заманның рухани тазалығын, жігер-қайратын бойына 
сіңірген адамдар. Мариям үйінде бұрын жалшы болған, бүгінгі 
Азаматтың ат айдаушысы Медеу Азаматты қоршаған топтың зұлымдық 
істерін байқап, Азаматты сақтандырады. Алексеев Азаматты жат 
топтан бөлу үшін жиі-жиі командировкаға жіберетін болады. Сөйтіп 
Азамат Мариямдар ортасынан біртіндеп бөліне бастайды. Ең алғаш ол 
Қайдар үйіне қонаққа бара алмай қалады. Кейін колхозға біріге 
бастаған ауылды Қайдарлардың қаншама ірікті салып отырғанын 
көреді. Ауылдағы шараларды іске асыруға қатысқан Азамат Қайдар 
мен Рақымдардың дегенін істемей, адал жолын ұстайды. 
Романдағы ұнамсыз типтер күшті жасалған. Олар – ескі заманның 
беделді қайраткерлері. Бүгін тонын теріс айналдырып киіп, құбылып, 
жаңа дүниеге де ықпалын жүргізу қамында жүр. “Соңғы жылдың 
ішінде осы губернияға тиісті жұмыстың қандайына болса да, Рақымның 
ақылы қатыспай қалған емес, - деп жазады Бейімбет. – Қатынасқаны 
сол – барлық жұмыс осы Рақымның сілтеуімен орындалып отырды десе 
де болады. Ең арғысы бірер кеңсеге қызметке қойылатын адам да 
Рақымның 
ұйғаруымен 
қойылатын. 
Рақым 
мұны 
Кәдірбаев, 
Борсықбаев, Бұқабаевтар арқылы орындап отырды”. Осы үзіндіден 
Рақым Шегіровтың ықпалы күшті адам екені көрінеді. Жаңа келген 
қызметкер Азаматты танып, оған Мариямды жұмсаған, сөйтіп астыртын 
екеуін үйлендіруге қатысқан, Азаматты қыз үйіне кіргізіп алған да осы 
Рақым. Кейін Азамат бұлардың ынтымағынан алыстай бастаған 
кездерде де Мариямды қайрап, тіпті командировкаға кеткен адамның 
артынан жіберуге дейін барады. 
Мариям – үстем таптың әлсіреген кезде өз мүддесін сақтау үшін 
қолына ұстаған қуыршағы. Сиқыр амалды, бірақ сыры танылып, 
қоғамнан аластала бастаған тип. 

Тап жауларын суреттеуде жазушы біраз сатиралық образдар 
жасауға барады. Бір кезде басшы қызметтерде болып, төмендеп 
Қарасай қаласына келген Кәдірбаев – қазіргі кезде істен гөрі сөздің 
адамы болуға көшкенін көреміз. Оның маңында Бұқабаев, Борсықбаев 
сияқты қулар бар. Олар рухани тозып, өмірден сырыла бастағандар. 
Кәсібі – арақ ішу, карта ойнау, топ-топ болып жиналып қонақтау. 
“Азамат Азаматыч” романы – реалистік прозаның елеулі табысы. 
Оның идеялық түйіні – Азаматтардың шын мәніндегі азамат болуға бет 
бұруы мен оны тәлкек етпек болғандардың өмір соққысына ұшырауы. 
Автор оны зор табыспен орындап шыққан. 
Роман тілі көркем, кестелі. Онда байсалды шыншылдықпен қатар, 
ескіге деген зілді сықақ молырақ ұшырайды. 
Б.Майлин – қазақтың көркем прозасын бастаушылардың және 
онда 
реалистік 
үлгілерді 
дамытушылардың 
бірі. 
Жазушы 
шығармаларының басты қасиеті ретінде оның өзі өмір сүрген дәуірдің 
басты мәселелерін өткір де батыл көтеріп, халық тіршілігін реалистік 
планда кең суреттей алғанын айтуға болады. Ол қарапайым көп өкілін 
әдебиеттің басты кейіпкеріне айналдыра отырып, дәуірдің іргелі 
мәселелерін соның өсу, ояну, жаңару жолымен байланыстыра көрсетті. 
Қандай тақырыпты алып жырласа да Бейімбет жаңа заманның 
жасампаз күшіне үн қоса, адамдар бойына күш, рух дарытып жатқан 
өзгерістер әсерін мойындай, кейіпкерлеріне мойындата жазады. 
Бейімбет шығармаларына өзек болған уақиғалардың бірқатары – 
нақты өмірде болған жайлар. Оларды бастан кешкен адамдар да 
жазушы жерлестері. Өзіне таныс уақиғалар мен адамдар тіршілігін 
суреттегенде жазушы сол күйінде ала салмай, әлеуметтік өмір
талаптарына сәйкес өткірлендіре, кейіпкерлерін “таныс бейтанысқа” 
айналдыра 
жазады. 
Оның 
шығармаларын 
оқу 
үстінде 
өмір 
көріністерінің жанды бейнесі елестейтіні де сондықтан. 
Б.Майлин қазақ ауылы өмірінің сан-салалы, қиын да жұпыны 
шындығын әсерлемей, сол қалпында бейнелеуді ұнатады. Бұл – оның 
жазушылық стилінің басты ерекшелігі. Әбден үңіле қарасақ, сол бір 
қарапайым шындықта терең астар барын, қоғамдық дамудың жаңаша 
бір арнаға түсе бастағанын аңғарғандай боласың. 
Жазушы шығармаларын көбінесе нақты бір жеке адамның 
тағдырына құрады. Уақиға да соның тіршілік, талабы арқылы өрістейді, 
сондықтан шашырамайды, жинақы келеді. Сөйтіп, сол жеке адамның 
басындағы тартыс, күрес арқылы заман талабына лайық жаңа 
геройдың тууын бейнелейді. “Раушан-коммунист”, “Шұғаның белгісі”, 
“Азамат Азаматыч” сияқты шығармалардың өзі бұған дәлел 

Ай қанатты арғымақ 
Р.Нұрғали 
“Ай қанатты арғымақ” романы нақақтан жала жабылып “халық 
жауы” атанған арда азамат, қазақ театрының тұңғыш режиссері Жұмат 
Шанин тағдыры мен ол өмір сүрген қоғамды, зымиян заманды, соған 
сай Сәлімрахман секілді сиықсыздарды суреттейді. 
Жеке басының жемсауы үшін халқы тұрмақ қарындасын да қанға 
қиюға бар қазақ оқығаны Бақтияр мен өз мүддесі үшін Отанын да оққа 
байлайтын ойсыз Сәлімрахмандардың сатқындығынан қазақ халқының 
қан жұтып, жапа шеккені, шым-шымдап иіріміне үйіреді. 
Жазушы сталиндік зұлмат заманның зардабын осылардай іштен 
шалатын шалағай індеттерден іздейді. Және оның жауабын да нақты 
кейіпкерлердің іс-әрекеттері арқылы айқындайды. Оны колхозға 
“бірігуден бас тартып, шоқпар көтеріп, мылтық атқандарға қосылып, 
шекрадан арғы бетке өтіп кетпек болып, қашып бара жатқанда” 
шайқаста мерт болған үлкен әкесі сексендегі Дәулет қажы мен, өз 
әкесі алпыстағы Несіпбайға көңіл айта барған Жұматқа жастайынан 
бірге өскен досы Бақтиярдың “екі көзі шатынап”: - Иман? Қайдағы 
иман оларға. Топырақ? Бұйырған жоқ топырақ оларға”, - деген зілді, 
суық та сұмдық көзқарасынан да байымдауға болады. 
Алақанына салып аялап өсірген атасы мен туған әкесінен 
мансабын биік бағалайтын Бақтиярлардың әр замандарда да 
болатынын, бұлардан бауырмалдық, рахымшылық күтудің артықтығы 
астарланады. 
Романның бас кейіпкерлерінің бірі – Бақтиярдың бұл мінезін сол 
кездегі уақыт, заман салымына сайсақ та, оның бала шағынан бірге 
өскен досы Жұматқа бұлай жауап қайыруы, ішкі әлемін, түпкі таным-
табиғатын таразылайды. 
Жазушыға жанрдың жапырағын жайқалтып, кеңістігін кеңейтуге, 
кейіпкерлердің ішкі әлемін байытып, кескінін көркейтуге, өмір 
шындығының шынайы сипат алуына тағы да Жұмат Шанин жайлы 
зерттеу еңбегінің ерекше септігі сезіледі. Жұматтың өмірдегі, өнердегі 
ой арманы, араласқан адамдары, басынан кешкен тағдыр тауқыметі 
көркем шығармаға да көшіп қонғандай... 
Ең бастысы – автор негізгі қаһарманына қатысты кітаптың кілтін 
тапқан. Жұматтың балалық шағынан бастап, өскен ортасы, солдат 
болып сандалып, қара жұмысқа жегіліп, қан жұтуы, қайтып келіп 
жауапты қызметтер атқаруы, соңыра қазақ өнерінің қара шаңырағын 
құрып, театр өнерін өркендетуі нақты деректер негізінде роман рухына 
қан құяды. 
Әрбір оқиғаға, кейіпкерге, уақыт, қоғам қағидаларына қанық 
жазушы шығармасына шырай үстеуге шебер. “Адасқан күшік секілді 

ұлып жұртқа қайтқан ойды” ғалым Нұрғали зерттеу дүниелерінде 
қалай тоқытса, жазушы Рымғали да көркем туындысында солай 
сыйдыра алады. Және өзіне өміріндей ыстық, етене кейіпкерлерінің 
қадыр-қасиетін, қай жерде қалай сөйлеп, қимыл әрекеттерге 
баратынын әбден біледі. Сондықтан да қарапайым тіршілік қанға 
тарап, туынды табиғаты тонның ішкі бауындай жарасып, жанды 
баурайды. 
Орыс патшасына солдатқа алынып, қара жұмыстың қамытын 
киген қамырықты қиын күндерін “көрлақатта” бірге өткерген Жұмат, 
Тастан, Сәлімрахман өмірден көк жөтелдің қысымымен қыршын кеткен 
Ғазиз бейнелері оқырманды бейтарап қалдырмайды. 
Қай-қайсысының да өз табиғатына тән ішкі ой, арманы, болмысы 
бар. Әсіресе, Ғазиз өмірі өкінішті... Небәрі он алты жастағы өнерпаз 
жігіттің аянышты өлімінен орыс патшалығының оспадарлығы туралы ой 
қылаңытады. “Қайран өнері өзімен бірге өлді. Ұрпағың бордай тозып, 
күл боп ұшқыр қу патша лағнат саған, лағнат”, - дейді кітап 
кейіпкерінің бірі. 
Жұматқа томпайған жас қабірден атып шығып, Ғазиз айқайлап 
тұрғандай көрінді: “Ағатай-ау, мені тастап кеткенің бе? Тым болмаса 
домбырамды тастамашы. Домбырамды...”. Өзіміз өлсек те өнеріміз 
өшпесінші дегендей тілек толқиды. Осы ой роман рухының тіршілік 
тамыры тәрізді. Жұмат жүрегімен тел тыныстайды. 
Жалпы кейіпкер кеспірі арқылы қоғамның, ұлттың, уақыттың 
аясын астарлау, романның жемісті желілерінің бірі. Мұны орыс 
патшасының қолшоқпар құлы Холоповқа, “сырықтай ұзын офицерге”, 
латыш азаматы Балташас, Арманд Вилисовичке байланысты байытуға 
болады. 
Холопов... – Тарғақбет. “Бетінің әр жерін біреу қаламмен ойнап 
отырып түртіп-түртіп жібергендей, қаптаған ноқаттары бар. Жігіттер 
алғаш көргенде-ақ оның шенін де, атын да, фамилиясын да лақтырып 
тастап, Тарғақбет қойып алған. Бөгде жұрттар саналып, окоп, 
траншея, түрлі қорғаныс, бөгет салу жұмыстарына жегілген” қазақ 
жігіттеріне қаны қас. 
Сырықтай ұзын офицердің де сықпыты сондай: “Сен бұралқы 
неме мазақ қылмақсың ғой? Табанда атып тастайын ба? Кім сұрар екен 
сенің құныңды! Жабайы қырғыз. Қара мұны, орыс армиясы үшін окоп 
қазғаныңды сен неге бақыт санамайсың өзіңе! Даланың босқыны! – 
дейді Жұматқа. 
Ал, латыш жігіті Балташас болса қазақ жігіттерінің ауыр 
жағдайына аянышпен қарайды. Аспазшы жігіт қолдан келген көмегін 
аямауға әзір. Қазақтармен қоян-қолтық араласып, ағайындасып кетеді. 
Әсіресе Жұматқа жаны мейір. Сөйлесе, сырласа келе байырдан білетін 
жандай бауыр басып алады. 

“Бізге жақсылықтан басқа ойлайтыны жоқ бұл азаматтың” – дейді 
Жұмат. Аты-жөнін естігендер: “Ойбай-ау, өзіміздің жігіт екен ғой. 
Балташы – ұлы әкесі, Біліс - өз әкесі, аты Арман, сонда бұл 
ұзынтұраның қазақ болмағанда несі қалды, Жұмеке, руын айтып 
жіберсеңіз енді” – деп жымиып, жылы қабылдаған жігіттер мен латыш 
азаматының бұдан кейінгі өмір тағдыры бір қазанда қайнайды. 
Қазақтардан құшақ жазбаған Балташас та басын бәйгеге тігіп, 
қиындық пен қорлықты бірге бөліседі. 
Бұл арқылы да көркем шығарманың шым-шымдап санаға салар 
салмағы, айтары, алға тартары аңғарылады. Ұр да жық, ожар орыс 
офицері мен құл мінез, қара ниет Холопов – Тарғақбеттің топас түйсігі 
қазақ халқына деген орыс патшалығының қарау көзқарасы. Мұндай 
мұндарлықтан кейбір шовинистік пиғылдағы парықсыздардың әлі де 
арыла қоймағаны анық. Оны жасырып, өтірік көлгірсуден көсегіміз 
көгере қоймас. 
Бұған дейін де қазақ әдебиетінде жазылған жуан қарын 
романдарда орыс кейіпкерлеріне жөнді-жосықсыз жастық төселіп, 
жасанды қаһармандардың қатары көбейгені мәлім. Рас, олардың 
ішінде де аракідік адал азаматтардың болғанын, базбір туындылардан 
табиғи түзілім тапқанын айту парыз. Дегенмен көп шығармаларда 
шалағай кейіпте, мақсатты түрде балапандай балағандары да жасырын 
емес. Мұны кеңестік дәуірдің саясаты мен салтанатына сайсақ, 
Рымғали Нұрғалиұлының бұл романы да сол “жылымық” жылдардың 
жемісі. Бірақ білікті жазушы жасандылыққа жол бермейді, жалтақтыққа 
да жүген салдырмайды. 
Бұл сипат жетпіске келсе де жігері қайтпаған көзі қарақты 
ақылды, ақынжанды Дәрібай мен іші қанжылап, ата-мекенін қимай 
арғы бетке ауып бара жатқан жалғыз ұлы Арыстанға қатысты тұстарда 
тереңдеп, мол мағыналы мазмұнға иек артады. Жазушының да жаны 
толқып, бауыры жазылып, кейіпкерлерінің көз жасындай қимас 
сезімдерін тебірене толғайды. 
Көптеген 
көркем 
шығармаларда 
кеңес 
өкіметі 
орнап, 
большевиктердің билік басына келуіне байланысты олардың кейбір 
өктем, содыр саясатына көңлі толмаған, орынсыз, зәбір, жапа көрген 
жандардың қарсылығын басбұзарлыққа, бұзықтыққа балап, қашқын, 
сатқын ретінде сүмірейте суреттелгені мәлім. Тіпті науқандық нәубет 
тәрізді біржақты, топырлата, тоғыта жазылып жазғырғаны да жасырын 
емес. Бірақ, шындығында солай ма еді? 
Міне, “Ай қанатты арғымақ” романы бұл сауалға да жауап іздейді. 
Талтүсте туған жерге, туған тілге, тума ділге тарпа бас салған 
бассыздықтарға жаны төзбей, амалсыз арғы бетке өтуге бел байлаған 
Арыстанды кеңес өкіметінің өлшеміндегі “қанды қол қарақшыға, 
қашқынға” қимайсыз. Қайта тілектестік, ниеттестік бейіл билейді. Бұл 

да орайын тауып, орнымен, себебіне сендіре отырып, нәзік астармен 
абайлап, айта білген қаламгер білігінің бір белгісі. Автор ұрымтал 
тұсты ұтымды айтудың, айыпқа алдырмайтындай амалын тапқан. 
Ол әке мен бала арасындағы теке-тірес. Бірі - әкесі ата мекенді, 
жаңа өкіметті жаны езіле жақсы көрмесе де, жақтайды. Көпті көрген 
көзі ашық Дәрібай ұлының ішкі жан толқынысын түсінсе де, кеңес 
өкіметінің ұзын құрығынан қаймығады. Жалғызын жоғалтқысы 
келмейді. Әліптің артын бағуды байқастайды.
Мұнда 
өзге 
шығармаларда 
суреттелетіндей 
бай-құлақ 
құйыршықтары да көп көрініс бермейді. Және олардан жасқанып, 
жаны үшін амалсыз кетіп бара жатқан Арыстан жоқ. Арыстан арманы 
асқақ. Жағымсыз кейіпкер ретінде аталатын Жадай тобына қосылуы да 
оның қоянжүректігінен емес, “Құлақ кескен құл” болып жүргенше, 
айдалада тентіреп жүрген ұл болуды” қолайлы көреді. 
Сендерді желіктіріп, құтыртып, атқа қондырып жүрген кім? Қай 
түрлен түртті”, - деген әке сауалына: “Зорлыққа шыдамай атқа міндік. 
Кешегі ата-бабамның қыстауына басқаның келгенін, кешегі өз 
жайлауыма бөтеннің қонғанын көріп отыра алмаймын. Ішім өртеніп, 
жаным күйіп бара жатыр. Шыдай алмай бұлқындым. Іштегі дерт 
өлтірер болды. Қосылдым содан кейін қашқан босқындарға. Арғы 
бетке кетеміз”, - дейді асыл ұл. 
Бұл тұста қаламгерді құрдымнан құтқарып тұрған бір бейне бар. 
Ол Дәрібай. Өйткені жазушы оны: “Қазіргі ұран теңдіктің, 
бостандықтың ұраны. Әділет, тазалық, пәктік, байрағы желбіресін деп 
жатыр. Бай мен кедей, жақсы мен жаман теңелмек, міне, балам ертеңгі 
келешек, - деп тебірентеді. “Сәбетке” сенімді көрсетеді. 
Сөйтеді де: “Пәлі аға. Қарашы жан-жағыңа. Қасқыр мен түлкі, 
арыстан мен қоян, бәйтерек пен итсигек – олар да табиғатта тең 
тұрған жоқ. Бәрінің тегі бөлек, жөні басқа, тіршілігі әрқилы” – деп 
Арыстан пайымы арқылы ақиқатқа астар салады. 
Бұл да жазушы Рағамның жаңа қыры. Кейіпкер толғанысы 
арқылы толғақты, ащы шындықты айта білу артықшылығы. Ал, 
жазушы үшін жалын сипата бермейтін бұл сипат Рымғали Нұрғалидың 
прозалық дүниелерінен осылай сиымды сөз береді. Әрине көркем 
туындының 
табиғаты 
тек 
кейіпкер 
шынайылықтарымен 
ғана 
шектелмейтіні шындық. Оның керегесін кеңейтіп, кемелін өркендететін 
өзге де бай болмыстары бар. Роман рухын көтеретін көркемдік 
кестелердің тылсымы – оның тұтас тағдырымен табиғи жұлындасып 
жатады. Әрине мұның бәрі де ең алдымен жазушының өмірді, өнерді 
тану талантымен тағдырлас. 
“Ай қанатты арғымақ” романындағы осындай оқшау игіліктің бірі 
– шығарманың аты мен затына сай сұлу суреттелуі. Арғымақ ат пен 
адам арасындағы ара-салмақтың сараланып, ой көздеріне оқпан болуы 

– көркем дүниенің көркін үстеген. Жазушының жылқы әлемін жетік 
білуі, тұлпарлар тағдырын танып, шебер де шынайы бейнеленуі – 
шығармаға болмысты бояу сыйлайды. 
Қазір қала тұрмақ, дала өңірінің өзінде жоқтың қасылық жағдайға 
душар болған жылқы жағдайы, атбегілік өнер, шашасына шаң 
жұқпайтын жүйріктерге алдын-ала сәуегейлік айтып, құмалақ тартып, 
баға беретін білікті сыншылар, бапкерлер, бәйге, атшабыстар “ай 
қанатты арғымақ” романының тағы бір тың табысы десек артық 
бағалау болмас. Ұлтымыздың ұмыт қала бастаған дәстүрлік 
қағидалары да қанат жайып, “Табаны қызса тай озар, арқасы қызса ат 
озар, тегіне тартса, тұлпар озар тәрізді” байламдар билік құрып, 
“Төртеулеп жүріп, Көкқасқаға тамыр шөп жегізіп, ақ биенің сүтін 
ішкізіп, тас бұлауға түсіріп жаратты”, “Қаншырдай қатқан, мейіздей 
кепкен жүйріктер оқ жыландай сусылдап ойқастап жүр” секілді сәулелі 
сипаттар сыр тиегін ағытып, суретті бейнелердің бесігі тербеледі. 
Бала шағынан жылқы арасында, желідегі құлынмен жараса өсіп, 
жүйрік мініп, желдей ескен, арғымақ танып алысты аңсаған болашақ 
қаламгердің аттың ащы теріне телілік жасамай, алашапқын екпініне 
еліріп, есі кетпей, жүйрік пен жабының екі дай ерекшелігін екшеп, 
атадан көрген атбегілік көрегендігін көкірек-көзіне ұйытып, жан 
дүниесіне жинай білген жастың жазушылық қаламы жылқы, жүйрік 
жайын суреттегенде суырыла шауып, шабыттың шалқұйрығы бірден 
бауырын жазып, көмбеге көсіле тартады. 
Мұндай 
мазмұн 
әсіресе 
Көкқасқаға 
қатысты 
толғаныста 
шығарманың ширауын шешімдеп, болмысын байытады. Автордың оны 
Көкқасқамен үзеңгі қағысып, аламан шабыста итжығыс келе жатқан 
Сүйрікқара сезімі арқылы суреттеуі де табылған тәсіл. 
Шіркін-ай қазіргі шалымы мынау, менің жасымда қалай сілтеді 
екен. Сүйрікқараның өзі онға келген, оймақтай жері қалмай толған. 
Құлынында лақша секіріп жүрді, басқалардай тамағының асты іріңдеп, 
сақау шыққан жоқ. Байқап келеді, Көкқасқа мұның ғұмырын екі рет 
жасаған, кем салғанда жиырмада. Тектісін-ай сабаздың, өзгелер бұл 
тұста тарлан тартып, бозарып жүнжіп кетеді, тізеден-тізе қалмай 
мүжіліп, сарқайраққа айналады, көзі былшықтанып көрмейді. Ботакөз 
жылқының бәрі” жүйрік, қырғый көз жылқының бірі жүйрік деуші еді. 
Сол “мыңнан бір шығатын қырғый көз осы болмасын”. 
Бұл бәйгенің бел қапталында келе жатқан Сүйрікқараның 
Көкқасқаға көңіл аударуы. Айтулы жүйріктің жан алаңы арқылы автор 
Көкқасқа жүйріктің биігін белгілейді. Халықтық тіл құнары қарапайым 
да, қымбат, бай болмысымен баурап, жазушының жіті, жинақы 
желідегі ой ағыны әсерлі әлдиге бөлейді. Басы артық, аспа-төкпе, 
артық бояулардан бойын аулақ ұстайтын ұстамды суреткердің 
шығармасы шынайы, кейіпкерлері де кесек, жаныңа жақын тұрады. 

Жарын мезгілсіз жоғалтып, жанын мұң меңдесе де, күйеуінің 
аруағына арнап ас тартып, қымыз құйып, ақ дастарханын жайған 
Ақтамақ, қолы ашық, көңілі пәк, жұртқа тек жақсылығын ғана жалау 
еткен шежіреші, шынайы жүрек Құдайберген, Жұматпен тағдырдың 
тас шеңгелінде, көрлақатта, оспадар орыс патшалығының боданында, 
қайла ұстап, қара жұмыста ең қымбат та қимас күндерін бірге өткізген 
адал, ақкөңіл Тастан, қатарынан үш бірдей құлынынан қол үзіп, қайғы 
жұтып, қара жамылса да, жары Жұматтың жанын ұғатын, ішкі 
әлеуметтік жағдайды барлап, бағалай білетін Жанбике романның 
рухын ұстап тұрған ұтымды бейнелер. 
Ал, бұған қазақ өнерінің қайта оралмас біртуар тұлғаларын 
қоссақ, нақты өмір шындығынан туған туындының абыройы аспандай 
түсері анық. Сұлу өнерлеріне сырттай қанық оқырман, олардың 
өмірімен қоян-қолтық қауышып, тірідегі ірі іс-әрекеттеріне қызық та 
қиын, әрі күрделі тағдырларына куә болады. 
Қазақ театр өнерінің қарлығаштары, аттары аңызға айналған 
Әміре Қашаубаев, Иса Байзақов, Серке Қожамқұлов, Қалибек 
Қуанышбаев, Құрманбек Жандарбеков, Елубай Өмірзақов тәрізді 
біртуар таланттардың тар жол, тайғақ кешулі өмір-өнерлері романда 
нақты өмірлік сипатта суреттеледі. 
Бұл тұста да жазушының зерттеушілік танымдылығы мен 
табандылығы тағы да көмекке келіп, көркем дүниенің жапырағын 
жайқалтып, құнарын молайтады. Тағдырлы кейіпкерлердің әрқайсысы 
бір-бір театрға тұрарлық табиғаты талантты туынды арқылы 
оқырманға ой салады. Жазушы олардың күнделікті ішкі қыр-сырын, 
дара туған тумысын таратып, тәптіштеп жатпайды. Таланттар 
табиғатындағы құлыпты құпиялардың кілтін мегзейді. Найзағайдай 
жарқ етіп жоқ болатын жалқы сәттік сәуледен із көрерлік ишарат 
жасайды. 
Мұның бәрін жазушы текті таланттардың кұнделікті қарапайым 
өмірінен өріп, репетиция, гастрольдік сапарлар сәттерінен саралап, 
сәулелендіріп отырады. 
Жазушының тілі шұрайлы, халықтық бояуларға қанық. Өмірді 
көре білуі, тіршілікті тануы табиғи. Оны Алтай өңірі мен Семейдің сұлу 
даласын суреттеу айшықтары анық аңғартады. Әсіресе жазушы 
Қоянды жәрмеңкесінен қол беріп тұрғандай көрінеді. Уақыт, дәуір сол 
қалпында, айна-қатесіз кітапқа көшіп-қонған. Бұл да Рымғали 
Нұрғалидің өмір шындығын өнер шындығына айналдыра алған роман 
жанрындағы жемісі. 

Ақан сері 
С.Жүнісов 
“Ақан сері” романында Ақан Абай сияқты өмірге көзқарасы жаңа 
қалыптаса бастаған кезден емес, аз да болса, өмірдегі теңсіздік 
мәселесін аңғарып қалған күйде жүздеседі оқырманға. Әрине, екінші 
кітаптағыдай басына түскен ауыртпалықтан қысым көрген Ақан есейіп, 
өмірге көзқарасы байып, үлкен күреске әлі шыға қойған жоқ. Патша 
мұрагері – Цариевичке қазақ халқы атынан үлкен шағым айтатын 
дәрежеге ол әлі жеткен жоқ. Ақан - әдемілікке, әсемдікке ғашық, 
өмірдегі сұлулыққа, өнердегі пәк тазалыққа ғашық. Халқы оны сері 
атандырған. 
Жалпы алғанда, шығармашылық адамдарында өзгеше бір 
ерекшелік бар: олар да өзге пенде сияқты кәдімгідей өмір сүреді, ал 
қиялдарында олар бейне екінші, басқа бір әлемнің адамдары сияқты 
күн кешеді. Ақын - өнер адамы. Ол өзін күнделікті күйкі тұрмыс-
тіршіліктен аулақ, кербез, сырдаң ұстайды, өмірден сұлулық іздейді, 
әдемі өрнек, сымбаттылық көрсе, өмірдегі жоғалтқан жоғын тапқандай, 
балаша қуанады. 
“Ақан сері” романында да демократтық көзқарастағы, жаны 
сұлулыққа ғашық, ізгі жүректі орыс әйелі Анна Ивановна – уезд 
начальнигі Измайловтың әйелі. Орыс жұртынан ең алғашқы боп, 
Ақандай ардагер ақынның өнеріне табынып, жалпы, қазақ өнеріне 
(әншілік өнеріне) тәнті болған да осы Анна Ивановна. Осынау орыс 
әйелінің мына бір сөзінен Ақанның жан дүниесіне үңіліп, оның қандай 
адам екенін болжауға болады. Анна Ивановнаның Ақанмен Сағынай 
асы кезіндегі серуен тұсында әңгімелесуі бас қаһарманның образын 
айқын ашып тұр. 
“Өз басым композитор, ақын атаулы мұңсыз болады деп 
ойлаймын. Жаны нәзік жанның сезімі өрмекшінің өрмегіндей болмашы 
желдің өзін тез аңғарғыш қой. Мен де сіздің жаныңызды тереңірек 
түсінсем бе деймін” (“Ақан сері”, 313-б.). 
Тарихтан білеміз, халық сөзін сөйлеген, халыққа бір табан жақын 
тұратын Ақан, Жаяу Мұса, Мәди сияқты өнер адамдары зұлмат 
заманда өктем күш иелерінен озбырлық көрді. Олай болуы заңды да 
еді. “Имеген иттерге бас сері, дархан” деп ақын жырлағандай, олар 
болыс-би, атқамінер байлардың шашбауын көтеріп өлең айтқан жоқ. 
Керісінше, сол озбырлардың халыққа істеп отырған қылығын аяусыз 
беттеріне басты. 
Ақанда сұлу сөз, сырлы да әсем ән көп. “От тілді, орақ ауызды” 
ақын зұлмат заманның шүйделі мықтыларына өткір сөзі, удай ащы 
тілімен тойтарыс беріп, бүкіл жұртты аузына қаратады. Ал Мәдиде 

сөзден гөрі іс басым, әрекет басым. Туған өлкесінің халқы аштыққа 
ұшырап, қырылу қаупі туғанда Мәди еш ойланбастан халқын аштықтан 
құтқару қамына кірісіп кетеді. Жас кезінде сүйгенінен айырып, жас 
жүрегіне жазылмас қаяу салған Түнекбай, Төкеш шонжарлардың 
жылқысын шауып алып, Шомбал сияқты алпауыттан кек алады. Сонау 
жас кезінде жүрегіне түскен әділетсіздік жарасы Мәдиді үлкен 
күрестерге аттандырады.
“Ақан серінің” бірінші кітабында айтылғандай, Сырымбет 
саласындағы, Қаратал қойнауындағы, Ереймен баурайындағы сері 
басына түскен үш соққы жеңіл теперіш емес. Жаны нәзік, табиғатынан 
сезімтал, кірпияз, сұлу жанды Ақанға тағдыр Сырымбет саласында 
аяулы да адал махаббаты Ақтоқтыдан айырылу сыйын әзірледі.
Әлібектің Қарабедеуімен Ақтоқтысын алып қашқан Ақан қолға түскен. 
Кеше ғана атын сырттай естіп, жүзін бір көруге іңкәр болған жастар 
енді Жалмұқанның атшабарлары болып, аяулы серіні қолға түсіріп, 
үнсіз қоршап тұр. Осы тұста Ақтоқты характері бар болмыс-бітімімен 
дараланып, оқырман алдында анық айқындала түседі. Ол қапылыста 
қаза табар Ақанның тағдырын ойлап, мына қара нөпірдің, қара күштің 
алдында амалсыз жуасып, бас иді. Жалмұқан соңына ергендер – 
“ертең өкіне білсе де, бүгінін ойлай білмейтін шел көздер тарпа бас 
салып, өз әнін, өз сәнін, қасқырша таламаққа даяр. Олар қазір өз 
жүрегі қалаған ғашығы үшін күйген Ақан сері дегенді ұмытқан. Ру, ата 
намысын лайлаған жау тұр деп қана түсінеді. Бөлтірікше баулынған 
жау жүректер қазір қыл арқанды жазықсыз жандардың мойнына 
бұғалық етіп тастап, қарауыл қотанында әулекіленіп, дырылдата 
сүйретуі де ықтимал” (“Ақан сері”, 136-б.). 
Ақтоқты: 
“- Ақан аға, кездігіңді маған беріңізші, - деді... 
- Ақан аға, хақ тағала сіз екеуімізді қосылуға жазбаған екен. 
Мен үшін жүдеп, ессіздердің алдында қор болмаңыз. Ақтоқтылар көп. 
Ақан сері біреу қарауылда. Мен сізге татымайтын сол көп 
Ақтоқтылардан аса алмаған бір бейбақ екенмін. Сізбен бірге болу 
қолымнан келмеді. Бұғалыққа мойын ұсынар көп жасық қыздардың бірі 
ғанамын. Өмір бойы енді сіздің адал жүрегіңіздің, махаббат 
періштесінің қарғысы атсын мені. Мен енді сізбен еркін серуен құрар 
азат Тоқты емеспін, көгендегі басы байлы қара тоқтымын” (“Ақан сері”, 
136-б.). Ақтоқты бұл жерде әйел теңсіздігі сияқты шынжыр-бұғаудан 
құтыла алмай, басқа түскеніне көніп, шерменде болғанның көз жасын 
көлдете мойындап та тұр. Ескі заманда қазақ қыздары мен әйелдерінің 
бәрі бірдей ескі салтқа мойын ұсына бермейді. Сондай-ақ ескі салт-
дәстүрге еш қарсылықсыз мойын ұсынып кете бергендердің қатарына 
“Абай жолындағы” Тоғжан, Ділдә т.б. жатқызсақ, эпопеядағы 
Керімбала, Салтанат, Нұрғанымдар аз да болса бостандық, махаббат 

еркіндігі үшін қарсылық жасайды. Ал Үмітай мен Салихалар батыл 
күреске түседі. Әуезов романда әйелдердің әрекетсіздіктен қарсылық, 
наразылық білдіруге дейін барып және жай наразылықтан әрекет, 
қимылға көшкенін, сөйтіп, бостандық, еркіндік үшін күрестің 
эволюциялық дамуын көрсеткен, әйелдердің ертеңгі күні бостандық 
алатынына оқушының сенімін тудырған. Ақтоқты да Тоғжан мен Ділді 
сияқты ескі заңға мойын ұсынған, бағынған көп қазақ қызының бірі. 
Дәл осы тұста бір айтар жайт, осынау Жалмұқан тобының алдында 
Ақан неге үнсіз? Басынан сөз асырмайтын адуынды Ақан көп 
шәуілдектің ортасында неге үнсіз қалды? Ақан сынды ақынның 
болмыс-бітімін даралайтын тартыс осы жерде өзінен-өзі туып тұрған 
жоқ па? Автор өз кейіпкерін бұл жерде лайықты көрсете алмаған. 
Өнер адамының басынан өткен кез келген кездейсоқ биографиялық 
ұсақ-түйектерді жиып-теріп көрсетудің керегі аз.
Жүнісов те өз кейіпкерін әр оқиға сайын өсіріп, әр қырынан 
көрсете білуге ұмтылып, оның патша мұрагері атаман Николай 
Алексеевич алдында бүкіл қазақ халқы атынан халық мұңын, ел тілегін 
айтуы – жазушының ғана тамаша шеберлігі емес, роман қаһарманы 
Ақан тартысының ең шырқау биігі, ең шырқау шыңы. Ылғи шен-шекпен 
киген ел жуандары мен патша ұлықтары қоршаған мұрагер. Өріп 
жүрген әкімдер... Осындай тұста патша ұлына қарсы сөз сөйлеу үшін 
қандай жүрек, қандай батылдық керек десеңізші! Тек жүректілік қана 
емес, елім деп, халқым деп соғар ұлы жүрек керек қой ақын кеудесіне. 
Ақан осынау қатерлі іске неліктен барды? Автор өз қаһарманын 
үнемі даму үстінде көрсетіп, ақыры, осынау үлкен күреске қосып тұр, 
және нақты дәлелдеме, психологиялық мотивировка арқылы. 
Халқының көзіндегі жасты, көкірегіндегі мұңды сезімтал ақын жан 
жүрегімен көре білді. Хадиша, Ақтоқтылар трагедиясы, серінің өз 
басына түскен Сырымбет саласы, Қаратал қойнауы мен Ереймен 
тауларындағы үш ауыр тағдыр соққысы, жылқысы барымталанған 
керей жуандарының момын елден жалғыз қарасын сыпырып алғандағы 
халық көзіндегі шерлі жас, Нұртаза, Науан, Нұрмағамбет, ояздардың 
қалың бұқараға жасап отырған әділетсіздігі, үстемдік қанауы – осының 
бәрі-бәрі Ақанды үлкен күреске шығарды. Осынау оқиғалар әділетсіздік 
атаулыға қарсы күреске Ақан бейнесін тұлғаландырып қана тұрған 
жоқ, сонымен қатар сол замандағы дәуір тынысын, заман лебін бар 
болмыс-бітімімен көрсетіп тұр десек – артық айтпағанымыз. Беу, 
дүние-ай десеңізші! Кешегі серілік құрып, халқына ардақты боп, елінің 
айызын сұлу әнімен қандыратын тамаша күндер қайда? Серісін ортаға 
алып, жүздері бал-бұл жанған думанды серіктері қайда? Қиыла, ұяла 
қараған бойжеткендер, әннің жетегінде түн ұйқысын қиып таң атқанын 
білмей қалатын қалың бұқара, еңбекші халқы қайда? Оралмасқа 
кеткені ме, шынымен? Ақан осылай мұңайып, осылай толғанды ғой, 

әрине, дау жоқ. Нұртазаның зымияндығына алданған көзсіз ер 
жігіттердің ісін қумақ болып Ақмолаға барғанында Жайынбек үйіндегі 
советник Тұрлыбек Күшенұлына ақын ашынған жүрекпен соқтыққанда 
дүниедегі 
әділеттік 
атаулының 
жоқтығына 
қынжылып, 
бар 
болмысымен қиналып, ашына сөйлейді ғой. Сол үйдегі отырған қауым 
алдына күрес құралы – ақындық өнерімен Күлнәзиядай қаріп жанның 
трагедиясын, үстері алым-жұлым, он екі мүшесінде сау-тамтық жоқ, 
дала бөрісіне де, ауыл төбеттеріне де таланған мүсәпірлер жайын айта 
келіп, олардың Тұрлыбекті іздеп жүргенін, ертеңгі ұрпақтың алдында 
осы Тұрлыбек, Жайынбектердің жауапты екенін қалай ғана 
тамылжытып айтып берді десеңізші! 
Романда 
Құлагер 
қазасына 
байланысты 
Саққұлақ 
бидің 
айтқанымен Мәмбетәлі пікірінің өте ұқсас шығуы – “Құлагер” жырын 
бүгінгі ұрпаққа жеткізер жаңа буын қалыптасқанын дәлелдейтін 
ұтымды штрихтар. Сондай-ақ соңғы уақыттарда саяси тұтқындардың 
аузынан шығатын сөз бен Ақан сөзінің ұқсас шығуы да – автордың әр 
оқиға сайын өз кейіпкерін өсіріп, жаңа қырынан көрсетудің ұтымды 
тәсілі. 
“- Е, оны өлтіргеннен тағы бір Ковзолов, тағы бір зұлым бас 
көтермей ме?.. Біреуінің басын құртқанмен жылан ордасы бұзылмайды 
ғой!..” (“Ақан сері”, 242-б.). 
Патша мұрагерінің алдында сөйлеген сөзі – Ақан күресінің ең 
шырқау шыңы десек, елді сорып, өлшеусіз қиянат жасап отырған 
Нұртазаға қарсы күресі – қалың елді соңынан ертіп, Нұртазадан кек 
алмақ болып ұмтылуы – романның үлкен жетістігі. Ақанның Цесаревич 
алдындағы күресіндей болмаса да, ірі күрескерлік рухын танытып тұр. 
Абай да оязға өшігіп, қалың бұқараға жұртты соңынан ертіп, ояз үйін 
сойыл астына алып, Базаралыны босатып алуы бар еді ғой. Серінің 
қалың жұрт алдында халықты Нұртаза сияқтыларға қарсы бастап, сөз 
сөйлеуі өте ұтымды шебер шыққан. 
Ақандай ел еркесінің күшті топ өкілдеріне отты тілін қару етіп, 
генерал Лосевскиймен көл жағалап жүргенде патша урядниктерін 
ителгіге, болыстарды көл үстінен күн көрер тұйғынға, билерді 
тышқаншылаған 
күйкентайға, 
ояз, 
генералдың 
өзін 
былапыт 
құладынға, ал ақ патшаны екі басты, бүкіл құстың, аң атаулының көз 
жасынан жиналған нөсермен ойнайтын жыртқыш – Самұрық құсқа 
теңеуі – бас кейіпкердің тұлғасын күрес үстінде даралап тұр. 
Асылы, тарихи адамдар жайлы жазылған туындыларды сөз 
қылғанда: сол тарихи адам өмірде қандай, әдебиетте қандай боп 
шыққан, көркем шындық тарихи дәлдіктен ауытқымаған ба? – деген 
проблемаларға баса назар аудару орынды нәрсе. Және осы 
романдарды сөз ете отырып, дәстүр мен жаңашылдық проблемасын да 
естен шығармаған жөн. Прозаик Жүнісов өмірдегі Ақанның жүрген 

жолын, өмір сүрген ортасын ол туралы материал тапшы болса да, 
ерінбей ізденіп, қыруар нақты материал тауып, өмірдегі Ақанның 
әдебиеттегі Ақандай тамаша образын жасап шығарды. Тарихи 
дәлдіктен ауытқымай, әрбір оқиға, Ақан басындағы жәйтті өз 
мақсатына – серінің күрескерлік рухын танытуға жұмсаған. 
Ақ боз ат 
Т.Әлімқұлов 
Қазақ прозасының көрнекті өкілдерінің бірі, дарынды прозашы, 
суреткер қаламгер Тәкен (Тәңірберген) Әлімқұлов 1916 жылы Оңтүстік 
Қазақстан облысы, Созақ ауданы, Бабата атты тарихи елді мекенде 
дүниеге келген. 1987 жылы 13 сәуір күні Алматы қаласында дүниеден 
озды. 
“Ақбоз ат” романы тұңғыш рет 1961 жылы “Жұлдыз” журналында 
“Қаратау перзенттері” деген атпен жарияланған. Бір жылдан кейін, 
1962 жылы, романның бірнеше тарауы қайта жазылып, өзгерістерге 
ұшырап, толықтырылып, тереңдетіліп, қазақ тілінде, Алматыда, 
Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасынан қайта жарыққа 
шықты. Көлемі – 365 бет. 
Орыс тілінде “Белый конь” деген атпен 1968 жылы “Жазушы” 
баспасынан жарық көрді. Қазақшадан орысшаға аударған белгілі орыс 
қаламгері Н.Кузьмина. 
“Ақбоз ат” романы Тәкеннің проза жанрындағы ең көлемді, әрі ең 
маңызды шығармаларының бірі. Романның негізгі тақырыптық арқауы 
60-70 жылдар шындығымен сабақтасады. Мұнда бірнеше сюжеттік 
арналар қатар жарысып келіп бір мәселе төңірегінде тоқайласады. Ол 
– ауыл өмірі, ауылдан шыққан қазақ жастарының өмірі. 
Ауыл мектептерінде сауат ашып, білім алып, кейінгі жылдарында 
алып қалалар Мәскеу, Петербор сияқты әлемдік ғылым мен білімнің, 
мәдениет пен өнердің кіндігі саналатын оқу ордаларында студенттік 
өмірлерін жалғастырған қазақ жастарының өмір-тағдыры қызғылықты 
баяндалады Көзі ашық, көңілі сергек, білім мен ғылымның биік шыңына 
қарай ұмтылған осынау жастардың әр сәттегі көңіл-күйіне, олардың 
жан сезімін, көзқарас ерекшеліктерін қаламгер асықпай, байыппен, 
барынша жан-жақты, барлық қырынан ашып көрсетуді мақсат етеді. 
Алғашқы махаббат сезімі, қызғаныш, күйініш, түңілу, бір сөзбен 
айтқанда өрімдей жастарға етене жақын ішкі сезім толқындарының 
барлығы өз арнасында терең көрініс табады. Оқиғалар арнасы да осы 
жастар төңірегінде өрбіп, кейіннен олар әр түрлі, әркелкі бағыттағы 

авторлық мақсатқа сай тарамдалып кете барады. Қаламгердің 
тартымды, келісімді тілмен, қызықты оқиғалармен кестелеп, астарлап 
отырып жеткізетін өмір шындығы, яғни жастар өмірі оқырманын 
жалықтырмайды. 
Романның алғашқы тарауларында поезбен елге қарай сапар 
шеккен екі жігіттің алып ұшқан көңіл-күйі, ой-толғамдарын суреттей 
отырып автор бізді бірден ауыл тіршілігінің қайнаған ортасына алып 
барады. Осы жерде романның бас кейіпкерлері Елеусізбен, Қарашпен, 
Гүлнәшпен, Біркімбаймен танысамыз. Бір-бірін қайталамайтын бұл 
кейіпкерлердің негізгі мінез ерекшеліктерін де қаламгер созбаламай, 
шырғалаңға салмай, әу дегеннен бірден аңғартады. 
Романда суреттелетін барлық оқиғалардың бел ортасында Елеусіз 
тұлғасы оқшау көрінеді. Елеусіз көзімен, Елеусіз ойымен, кей тұстарда 
соның естелігі пішінінде берілетін оқиғалар арнасы, оның басынан 
кешкен әрқилы кезеңдердің қызығы мен шыжығын, үміті мен өкінішін, 
қуанышы мен ренішін, бір сөзбен айтқанда бір азаматтың басынан 
өткен өмір өткелдері бар бояуымен тізбектеліп өтіп жатады. 
Жазушы 
Елеусіз 
тұлғасын 
бірегей 
сомдау 
мақсатында 
психологиялық талдау әдісін өте ұтымды меңгерген. Осы арқылы 
кейіпкердің ішкі әлеміне терең бойлайды. Профессор Т.Сыдықов: 
“Психоанализ – көркем әдебиеттің зерттеу әдістемесі. Өйткені, ол 
адамның жан-жүрегіне үңіледі. Адам жанының иірімдері, тылсым 
тұңғиығы, нәзік тебіреністері, томаға тұйық сырлары адамның ішкі 
әлемінде бүгулі, бүркеулі жатады. Сол басқаның көзінен қалтарыстағы 
сана мен сезім ағысын тек қуатты қалам иесі ғана көрмек, кестелемек”, 
- деп өте дәл айтқан. (Т.Сыдықов. Қазақ тарихи романы. А., Ер-Дәулет, 
1996, 178 бет). Яғни қаламгердің әу баста алдына қойған мақсаты – 
Елеусіз тұлғасын орталық кейіпкер ретінде ұсыну болса, сол жолда 
жазушы бейнелеудің барлық құралдарын қатар қолданып отырған. 
Елеусіздің кім екендігін, қандай жан екендігін романның өне 
бойында жазушы тиіп-қашып, сипай қамшылап таныстырып отырады. 
Асылы, адамның іші – сиқырлы әлем тәрізді. Тіршілікте не көрдің, не 
түйсіндің, неден дәмелендің, неден түңілдің – бәрі-бәрі көкірегіңде 
аян. Көлденең жұрттың көзіне төрт құбыласы түгел жігіттей көрінетін 
Елеусіздің көңілінде қаншама қаяу, сағыныш, мұң жатыр! 
Әрнәрсені салыстыра бағалап дағдыланған Елеусіз Досов өз 
құралпастарының көбінен кейіншектеп қалғанын жақсы-ақ сезінеді. 
Сондықтан да өз тірлігіне ризалығы жоқ... 
“Сары Арқаның білімдар, бауырмал баласы тұңғыш душар болған 
теріскейліктердің жоғын жоқтап, жырын жырлаймын”, - деп, жел 
қақты боп қабарып жүргенінде оның “инеліктей ілмиген форымын”, 
“ботатірсек – босбелбеу жүріс-тұрысын”, “сеңгірігін бүрген көзілдірігін” 
неше саққа жүгіртіп келекелеушілер болды. Осымен қатар, зиялы 

жігіттің қай-қайдағы қалың ойға шомып жүретін жат мінезін, 
сұрауларының шымбайға батып кететін шымырлығын, өзінің шікіреюді 
білмейтін кішіктігін, тамақ талғамас қарапайымдылығын аңғарып, 
іштартушылар да бар еді. Осылай көрінетін Елеусіздің кейінгі 
тарауларда өмірлік тұғыры берік, қаламы жүйрік, айтқанынан 
қайтпайтын, жүрегі ел деп, жер деп соғатын азаматтық тұлғасының да 
қатар көріне бастауы бұл бейненің көтеретін көркемдік жүгін салмақты 
ете түседі. 
Әсіресе, Елеусіздің ел, ұлт қамын көбірек ойлайтындығы оның 
журналист ретінде дүниеге әкелген, газет беттерінде бастырған 
көркем очерктері арқылы терең баяндалып отырады. Оңтүстік 
Қазақстан өңірі, оның ішінде Сейдін ауданының бүгінгі тыныс-тіршілігі 
туралы, ондағы малшылар қауымының ауыр да азапты, бірақ берекелі 
еңбегін, от басы ошақ қасының қызығын, бала-шаға қамын, тұрмыс 
тауқыметтерін тәптіштеп, түбегейлі ақтарып көрсетуге ұмтылатын 
журналист қаламынан көп сыр ақтарылады. Ел өмірінің шым-шымдап 
тереңнен тартқан көрінісі негізінен Елеусіз қаламы арқылы өтіп 
отырады. Жазушы осылай журналист көзімен көп сырдың тиегін 
ағытады. 
Жүйткіп кетіп бара жатқан поезд образы жазушы шығармасында 
көп айтылады. Бұл поезд бір тұста зымырап өтіп бара жатқан адам 
өмірін де мегзегендей. Студент, жігіт ағасы, төселген журналист – 
қаламгер болып тіл қататын Елеусіз өмірі де осы тоқтау бермес 
поезбен сабақтас, тамырлас танылады. Мұнда үлкен мән бар, бұл 
жерде өмір философиясы айтылады. Жалғыз Елеусіз емес, барлық 
кейіпкерлер тағдыры да осы заулап бара жатқан жүрдек поезд - өмір 
көлігіндегі әрқилы жандардың әр қиядағы өтіп жатқан өмір 
тағдырынан сыр тартамыз. 
Біркімбай образының жоғарыда сөз болған Ақбоз атқа қатысты 
ашылатын көркемдік қырларынан басқа тағы да бірнеше тұлғалық 
ерекшеліктері қатар көрінеді. Ол ең алдымен – тамырын тереңге 
жіберген ауыл ақсақалының бар болмыс-бітімі мен қайшылықты 
тағдырын алдымызға жайып салады. Сондықтан да Біркімбай тұлғасы – 
көп қатпарлы, күрделі тұлға. 
Артық-кемімен көрінетін Біркімбайдың бейнесі оқырманға әрқилы 
сезім қалдырады. Ең бастысы оның бір қалыптан шыққан, жаттанды, 
ұнамды бейнеден ауылы алыс. Өзінің өмірден түйгені мол, қыртысты 
шал оңайлықпен айтқанға көніп, айдағанға жүре беретін жан емес. 
Осы бейне арқылы, оның өмір жолы, тауқыметті тағдыры арқылы 
Тәкен ауыл өміріндегі тағы бір мәнді мәселе – мал шарушашылығы, 
оның ішінде жылқы шаруашылығы мәселесін тереңнен қопарып 
көрсету арқылы ұлттық болмысымызға терең бойлайды. 

Ақбоз ат, оның шыққан тегі, ұрпағы, өткені мен болашағы туралы 
айтылатын ой-толғамдар түптеп келгенде қазақ қоғамының, қазақ 
жұртының ұлттық рухқа бойлаған көкейкесті мәселесіне келіп тіреледі. 
Малсыз қазақтың күні жоқ. Оның ішінде төрт түліктің асылы, 
ардақтысы жылқы туралы әңгіме қазақ рухына, қазақ жүрегіне етене 
жақын. Осы өзекті мәселені, яғни жылқы тағдырын, оның бүгіні мен 
ертеңін қаламгер адам тағдыры арқылы астастыра, сабақтастыра 
танытудың ұлт өмірімен тамырлас екенін жақсы білген. 
Тұлпарлар тағдыры ел, жер тағдырымен қабысады, халықтық 
мәні бар, ұлттық мүддені көтеретін мәселеге ұласады. Тұқымы асыл 
жылқы 
үшін 
жаға 
жыртысқан, 
талас-тартысқа 
түскен 
ауыл 
адамдарының 
психологиясын 
Тәкен 
тартымды 
оқиғалармен 
сабақтастыра отырып саралайды. 
Дегенмен 
де, 
романның 
жетекші 
кейіпкерлерінің 
бірі 
Шіркімбайдың аузымен айтылатын, осы кейіпкердің ой-толғаныстары 
арқылы шым-шымдап оқырманға жететін негізгі оқиғалық желі – 
Гүлнәш – Біркімбай тарихы, осылардың тағдыр соқпағы тарам-тарам 
әңгіменің өзегін құрайды. Осы әңгіме романның басты тақырыптық-
идеялық ауанын анықтайтын жолды да белгілейді. Бұл арнаның басты 
құндылығы неде? Басты құндылығы осы арнада негізгі, жетекші 
кейіпкерлердің өмір-тағдырының шынайы көрсетілуі. Негізгі авторлық 
мақсаттың жүзеге асуы. Жазушы “Шіркімбай екі болыс елді 
дүрліктірген Ақбоз аттың әңгімесін шертіп келе жатыр. Ұстамды Елеусіз 
сырмінез болмаған сапарласының көңілген қонған сөздерін ғана қабыл 
алады”, - деп келеді де, ары қарай енді тікелей осы Ақбоз ат 
тағдырының 
қия-қалтарыстарына 
назар 
аударып, 
оны 
адам 
тағдырымен астастыра, сабақтастыра баяндай бастайды. Сонда бір 
ғана тұлпардың төңірегіндегі оқиғалар тереңдей келе қомақты 
қоғамдық, әлеуметтік мәселелердің көтерілуіне мұрындық болады. 
Біркімбайдың туған інісі Шіркімбайдың аузымен айтылатын сөзде 
Гүлнәштің Ақбоз атқа қалай айырбасталып кете барғандығы туралы 
сырдың ұшығы байқалады. Ол: “Біздің де ат жалын ұстап міңгіміз, аз 
күнгі тіршіліктің қоңырқай қызығын кешкіміз келеді. Ал, ағаның арманы 
(туған ағасы Біркімбайды меңзеп отыр) одан да әрі болатын. Ол 
жалғыз қызы Гүлнәшті сіргелінің ең ірі шонжары Шоңбайдың баласына 
атастырғанда Ақбоз ат арқылы атағын жалпақ елге жаймақ болған”, - 
деп келеді де, ары қарай Шоңбай мен Біркімбайдың құда болу 
тарихынан қызғылықты, қалтарысы қалың, ең бастысы тұлпарлар 
тағдырына көбірек соғатын ұзын сонар әңгіменің тиегін ағытады. 
Шоңбайдың бірнеше жыл бойы бәйгенің алдын бермейтін екі 
тұлпары: Торыалаяғы мен Ақбозының төңірегінде жалпақ елге 
жайылған атақ-даңқтың, алып-қашпа сөздің ұзын ырғасы келіп 
Біркімбайдың Ақбоз атқа құлай құмартуына ұласады. Ақбоз аттың 

тізгінін уысына түсіруді армандаған Біркімбай ел құлағын елең еткізген 
іс-әрекетін жүзеге асырады. Туған перзенті, жар дегенде жалғыз қызы 
Гүлнәшты Ақбоз аттың бір құны үшін Шоңбайдың балалы-шағалы ұлы 
Асылбекке әйел үстіне күйеуге шығуға қияды. Осылай тұлпар 
тағдырына енді Гүлнәш тағдыры сабақтасады. 
Асыл тұлпардың тұяғына туған қызының тағдырын қиып жіберген 
Біркімбайдың әрекетінде не сыр жатыр? Тұлпар дегенде ішкен асын 
жерге қоятын, жалғыз жүрегін суырып беруге дайын тұратын қазақ 
мінезі ме? 
Жас баласын “құлыным” деп ардақтайтын, аялайтын қазақ 
санасы малын да перзентіне балаған ғой. Біркімбайдың да бір мінезін 
осы тұрғыдан бағамдасақ, бұл іс-әрекет өмірлік шындыққа сияды. 
Ақбоз аттың тағдыры осы тұста келеді де, енді Біркімбай тағдырымен 
астасады. Қазақ үшін төрт түліктің ең асылы, ең қимасы саналатын 
жылқы малының ең өміріндегі мәні мен маңызын қаламгер тереңдей 
тартып келеді де өзінің көңілінде түйгенін, тіршіліктің сырынан көрген, 
ұққан жайларды арна-арнамен баяндап береді. 
Ел өміріндегі сан-сала көріністер, колхоз, совхоз тірлігі, 
малшылар тұрмысы, барлығы енді Біркімбай, Гүлнәш төңірегінде 
өрбиді. Бір тұлпардың тізгінінде тағдыры байланып, өмір соқпағына 
түскен балауса Гүлнәш кейіннен, өмір өткелдерін артқа тастап, енді 
буыны бекіген, оңы мен солын таныған, ысылған, өзі де бір қауым 
елге бас-көз болуға жарап қалған қалпын танытады. Кейіпкердің өсу 
жолын қаламгер шынайы танытады. Гүлнәштің өмір жолы қыр-
сырымен көз алдыңнан өтіп жатады. Қыз Гүлнәштің ана, жар Гүлнәшқа 
айналуы табиғи түрде, арналы, ағысты көрінеді. 
Қаламгер романның келесі тарауларында тұлпар тағдырынан 
бірте-бірте алыстап, енді әке мен бала, ел мен жер тағдырына қарай 
ойысады. Өмір, тіршілік сыры туралы терең толғамдар, оралымды 
ойлар осы желіде үнемі алдымыздан шығып отырады. Біркімбай мен 
Гүлнәштың өмір-тағдыры төңірегіндегі тума-туыс, көрші-қолаң, ел 
адамдары, бір сөзбен айтқанда тіршілік қазанында тоқайласып өмір 
кешіп жатқан тұтас бір қазақ қауымының бейнесі бой көтереді, бар 
болмыс-бітімімен көз алдымызға келеді. 
Тәкен Әлімқұлов нақты бір тарихи кезеңнің шындығын ел ішіндегі 
ең бір көзге түсе бермейтін, мен мұндалап айқайлап тұрмайтын терең 
иірімдерді бейнелеуге ат басын тіреген. Қазақ халқының ғасырлар 
бойғы бірден-бір тіршілік тірегі болып келген мал шарушылығы, оның 
ішінде жылқы малының ел тағдырында, адам тағдырында алатын 
орнын өзіндік қолтаңбамен өрнектеп бере алған. 
Роман тұтаса келе күллі қазақ ауылының тарих көшінің бір 
тұсындағы, бір белесіндегі жиынтық бейнесін алдымызға тартады. 
Адамдар тағдыры, тұлпарлар тағдыры арқылы көрінетін бұл жиынтық 

бейне түптеп келгенде тарихи-әлеуметтік, қоғамдық шындықтың бетін 
ашады. Адам мен қоғам, қоғам мен ел, жер арасындағы мәңгілік 
байланыс, тынымсыз қарым-қатынас қаламгер мақсатына, яғни 
көркемдік мақсатқа мінсіз бағындырылған. Жазушы осы мақсат 
жолында өзіндік суреттеу тәсілдеріне, өзіндік көркемдік әдістеріне қол 
тартқан, арқа сүйеген. 
Жалпы жазушы шығармашылығын тереңдей, зерделеп қарасақ, 
Тәкен осы аталған романында болсын, немесе басқа туындыларында 
да бір сөзді, бір сөйлемді де жорамалға сүйеніп жазбаған. Дәлелсіз, 
дәйексіз дүниенің орға жығатынын білген. Осы сияқты қызықты, 
қазыналы деректерді қаламгер “Қош бол, Абсент!” шығармасында да 
тартымды желілерге байлайды. 
“Төрт түліктің ең ақылдысы жылқы болса, жылқының ең 
ақылдысы – бишісі”. – деп келеді де, жазушы, адамнан музыканы 
артық түйсінетін жылқылар бар екенін айтады. Тәттімбеттің ақбоз аты 
домбыраның сазына орай билеген, Балуан Шолақтың аты қаңтарусыз 
тұрса, Ақан серінің қосалқы аты (Мақпалқара) соңынан қалмай еріп 
жүрген. Осы тарихи деректердің барлығын қаламгер халықтың өзінен 
алған, жинаған, ұзақ жылдар саралаған. Көп деректер жиналғанда бір 
түйінге тоқтатқан. 
Тың, жарау, асау кезінде Абсент те мақпалдай қара болған. 
Азған, арыған, ашынған тұсында, бір кезе желмен жарысқан Абсент, 
Бұл күнде қаракер тартқан. Бұл туындыда да жазушы Абсенттің 
құлынында қызыл болғанын, одан қызыл-күрең, одан алқара көк 
тартып, мақпал қараға айналғанын суреттейді. Бұл тұяқ туғаннан 
бәйгеге жарамай бишілікке жаралғанын тарам-тарам, терең оқиғалар, 
баяндаулар, суреттеулер арқылы сезімді тербеп, мұңмен аяқтайды. 
Осылайша, жазушы жүйріктің мүсініне, тегін, түсіне, мінезіне осы 
салада арнайы маманданған кәсіпкерден артық баға береді. 
Жылқының, жүйріктің қасиеттері туралы осы сарындас ойлар 
жазушының “Ақбоз ат” романынан бастап, тұлпарлар тағдыры туралы 
кейінгі шығармаларының бәрінде көрініс табады. Эсселерінде, 
публицистикалық толғаныстарында баяндалған жылқыға, жүйріктің 
қасиеттеріне, тегіне, түр-түсіне, мінезіне қатысты білгендерін, 
көргендері мен көңілге түйгендерін жазушы көркем шығармаларында 
молынан шығармашылық үлкен шеберлікпен пайдаланады. Бұл 
айтылған жайларға қоса автордың бәйгенің қашықтығы, жердің 
табиғаты, ат суытудың жолдары мен тәсілдері, жүйрік аттың сыны мен 
бабы, оған қатысты халықтың ырымы мен әдеті жайындағы 
байыптауларын да есте ұстаған абзал. 
Автордың шығармаларында бұл секілді құбылыстар, халықтың 
дәстүрлі мәдениеті мен кәсібіне байланысты қалыптасқан нанымдары 
мен салттары, әдеп-ғұрыптары да көркем шығарма жүйесінде 

айтарлықтай эстетикалық, танымдық қызмет атқарады. Солардың 
ішінде автордың ерекше көңіл бөліп, айрықша ден қоятыны – 
шығармасының ұлттық сапасы, ұлттық бояуының мейлінше қанық 
және шынайы болып шығуын мақсат еткенін аңғарамыз. 
Ақ боз үй 
С.Елубаев 
Қазақ прозасында ХХ ғасырдың 20-жылдарының аяғы, 30-
жылдардың бас кезіндегі халық басынан кешкен ауыр ахуал, жаппай 
аштыққа ұшыраған кезең біршама қамтылды. С.Елубаевтың бұл 
романының желісіне арқау болған осы тарихи кезеңнің шындығы.
Шындығында роман ауқымы кең. Ең алдымен үлкен жаңалық 
екенін анықтап айтқымыз келеді. Ал, авторын жаңа қалам, жаңаша 
қаламның иесі дер едік. Бұрын не жазғанын білмейміз, ал осы роман 
даусыз жаңа бастау. Сөз төркініне қаныға бастаған сайын, жаңа, 
жақсы нышан екен деп, іштей жадырадық. Мұндай сәтімен біткен 
дүниеге неге “бәрекелді” демеске. 
Романның соңғы бетін жапқанда: баяғы ақ боз үйі көзіне елестеп 
сағым қуған Пахраддин мен оның бәйбішесі Сырғаны көреміз. 
Аштықтан, ұзақ жолдан титықтап, сүлде бітіп, “құм басында қалған 
екеу осылай өтті дүниеден”. Шығарманың шүу басында қаракерін 
сылаңдатып, ауыл айналып жүрген жас Хансұлудың әкесі мен анасы 
еді бұлар. Бір кездегі “ауыл ортасында айдыны шығып тұрған үлкен ақ 
боз үй Хансұлудың үйі, сыртта қазықта қаңтарулы Қаракер құнан 
Хансұлудың құнаны” еді, енді міне ақ боз үй адамдарының тағдыры 
бұлай шешілген. Хансұлу кешкен өмір, оның төңірегі, үлкенді-кішілі 
әрқилы жандар, олардың ісі, әрекеті туынды шертетін шежіренің 
мазмұны. 
Шығарма қай тақырыпты, қайсыбір мәселені қозғаса да, әңгіме 
оның көркем жазылып нанымды шығуында ғой. Көркемдіктің ар 
жағында оқырманды иландырарлықтай пәрменді ой, мақсат, дәрменді 
сөз жатуы керек-ақ. Онсыз шығарма көркем туынды бола алмас. 
Сол қатарда алсақ, біз атап отырған роман – жаңа нышан. Әңгіме 
не жайында, кім жайында? Біріншіден, бұрын болмаған, айтылмаған, 
көрінбеген кейіпкерлерге жолықтық, екіншіден, бұрын мүлде атаусыз 
келген қараспан заман, қатал кезең – 20-30 жылдар трагедиясын 
көрдік. “Кәмпескелеу”, колхозға ұйымдастыру, қанадан тыс алым-
салық, асыра сілтеу, белсенділік, ақырында халық басында келген 
нәубат – ашаршылық. Малды, ауқатты Пахраддиндердің көргені 
жоғарыдағыдай болса, басқалардың күні не болмақ? 30-жылдардың 
басындағы ұйқы-тұйқы, қуғын-сүргін хал романда шынайы суретін 

тапқан. Әлеуметтік жағдайы жағынан да, мінез-құлқы, ой-өрісі 
жағынан да кең талдауын тауып, үлкен-кіші, әйел-ер деген сияқты 
ұйытқыдай ұйып, тіршілік етіп отырған бір тайпа елдің тағдыры әр 
қырынан, әр сырынан баян етіледі. Екі теңіз аралығы. Үстірт елінің 
өмірі. Мұның өзі батыс болсын, шығыс болсын бар қазақ жеріне тән 
тағдыр болғаны әбден айқын. Жазда қыр асып, қыста ық жағалай 
көшумен, қоныс аударумен, мал бағып күн көріп отырған жұрттың ескі 
қазақ ауылына тән жай-күйі аса бір құнтпен зерттеліп, зерделі 
қаламмен жазылған. Түйелі, малды сол өңір елінің өмір-тұрмысы, салт-
санасы, мінез, сөз, сөйлеу мәнері әдемі таңбаланған. Кейіпкерлер түрі, 
сыпайы, ішкі-сыртқы пішіні жазушы ден қойған, дәл тапқан бейнелер. 
“Малдың шуы мен кісі айқайлары ию-қиюы араласып жатқан” 
ауылдарда, “кедей-кембағал, жарлы-жалқыбай, жетім-жесірге теңдік 
әперем деп, қалың бұқара халыққа дем берген жаңа өкіметтің 
саясатын” жұрт түсіне бастаған. Ауылдың кеңес бастығы болып 
сайланған етікші Шәріп те істің “таптық астарына ой жүгіртіп, бір тұтам 
сақалын саумалап” мән-жайды аңғарған кезі. “Кәмпеске” басталған соң 
ел іші әбден бүлінді, алауыздық та, алакөздік те етек алды; оның 
үстіне: “елдің қолында тышқақ лақ қалдырмайды екен, инежіп, қазан-
табақ бәрі кәмпеске болып орталыққа түседі екен, бір көрпенің 
астында жатып, бүкіл халық бір қазаннан тамақ ішеді екен, тіпті қатын 
да ортақ меншікке айналып, “маятыбая, тыбая – мая” болады екен 
деген қауесет қаптап”, қараңғы халықты есінен тандырды. Шығармада 
әрі қарай енді орнай бастаған жаңа әлеуметтік тұрмыстың дұрысы мен 
бұрысы аралас жайы, жалпы қауымның құлағы үйренбеген тосын 
бұйрық-жарлықтар, жақсы-жаман адамдардың іс-қылығы, әсіресе, 
асыра сілтеу, белсенділік, шаш ал десе, бас алатын топастық, 
мылқаулық, онан барып үдере көшу, босу, мал азайып, адамның да, 
жердің де тозуы жанға батып, жүректі ауыртар хикаяға айналады. 
Ауыл жастары Хансұлу, Шеге, Ждақай, Қозбағар, Бұқарбай, Сұр 
Жекей, бұлардан ересек Бұлыш, Балқия; Мажан балалары Мотан, 
Шотан, Қапан – бұлардың қасында Әзберген (Пахраддиннің баукеспе 
болып кеткен інісі); Шәріп, Қауқаш; Мажан бай мен Пахраддин бай 
(бұл орташа болып есептеледі); Асан, Апанас, (Афанасий Васильевич), 
Калашников – большевиктер, партия қызметкерлері; ескілікті көп 
білетін, көпті көрген Дәу-апа (Бұлыштың шешесі), ауыл-үй арасының 
сөзшең кемпірі Торқа (Қозбағардың шешесі) – бәрі де бүгін мен келер 
күнді бірге атқарысып жатқан, бірақ ойы да, ісі де әрқилы, қарама-
қарсы мінез-пиғылдың адамдары. Осы кейіпкерлер шыққан тегіне, 
өскен ортасына қарамай, өмірді түсінуі, ұғуы жағынан ойда жоқта 
топтасып, жұптасып, ойда жоқ тұстан дара кетіп, адасқанның алды 
жөн, арты соқпақ жайларды бастарынан кешіреді. 

Автордың бізге әкелген олжасы – осы аласапыран жайларды аса 
бір жан тебірентер хикаялық тілмен жеткізіп отыруы. Бір-біріне ұқсас 
кештер, қалаға азық-түлік қамымен кеткен кірекештер, ошарыла 
көшкен ауыл, босқан ел, аштық, жоқтық қысқан жандардың үрей жайы 
әрдайым өзіне лайық суретпен, өзіне тін сезім, әсермен баяндалады 
да, жалпы мал баққан қазақ ауылының адам айтқысыз мүшкіл халін 
көз алдыңа әкеледі. Сол жылдар трагедиясын бұлай жалаңаштап 
көрсету бұрын болмаған. 
Қарынның ашығуы көңілдің торығуынан басталды. Сталиндік 
қатаң тәртіптің салдарынан, асыра сілтеуінен егін екпейтін елге қайта-
қайта салық түсіп жатады. Большевиктік тәртіпке құдайдай сеніп, шәк 
келтірмейтін етікші кедей Шәріптің өзі, тағы да бес пұттан астық 
тапсырмасаңдар дегенде: “Бес пұты несі? Әй, бұл қыратын шығар 
елді? Бес пұт дей ме? Уа, атаңның...” деп, қылғынып қалады. Мұның 
аржағында ел аралаған өкілдер: “құлақты жою керек, жүз процент 
коллектив болу керек” дескен-ді. Голощекиннің “аша тұяқ қалмасын” 
деген ұраны да келіп жеткен. Оның жергілікті өкілі Калашников: “Бұл 
аймақта мен бірде-бір пролетариат көре алмадым... Бұл дала толған 
кулак. Кулакқа малды ортақтандыру - өлім. Сондықтан жеке 
шаруаның ең алдымен малын құрту керек”, дейді. Қазақ жерін 
бұрыннан жақсы білетін Апанастың тілін ол алмайды. Міне осындай 
науқан, бұйрық, қорқыту, үркіту заманында ауыл-ауыл бет-бетіне 
көшіп, малын сатып, не сойып жеп ада еткен қауым ашаршылыққа 
ұшырамай қайтпек? Автор бұл жайында көптеген келеңсіз жайларды, 
психологиялық қарама-қайшылықтарды келтіріп, қатал науқанның 
арты қайда апарып соғарын тұспалдайды, дәлелдейді. 
Романда әр топ, әртүрлі әлеуметтік, не тұрмыстық жағдайдағы 
жандардың бір-бірден антиподы, қарама-қарсы жағы бар. Қазақша 
сөйлейтін, ел, ауыл жағдайын жақсы білетін партия қызметкері Апанас 
бір бөлек те, аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы 
Калашников бір бөлек. Мұны әлгіде айттық. Өзберген мен Бұлыш жайы 
да солай. Ал Пахраддин ше? Ол да Мажан бай емес, басқаша. Мажан 
қожайын болуды, мансапты жақсы көретін, ит басына іркіт төгілсе де, 
жібімейтін, біреуге қол ұшын бермейтін кәдуілгі танымал бай. Оның 
балалары да шетінен бөрі. Жалшылары Рысбек, оның ата-анасы 
“Мажан үйінің басыбайлы құлындай малмен бірге жатып, малмен бірге 
өсіп жүретін”. Ал, Пахраддин болса – жөн-жосығы бөлек адам, ағымды 
да, саясатты да, адам жайын да ұға алатын, сабырдың, ақылдың 
адамы. Расында да бай біткеннің бәрі қатгез, сараң бола бермеген ғой. 
Әсіресе надан болмаған. 
Өмірдің ақ-қарасымен жұмысы жоқ, бір кезде бай есігінің 
алдында жалшы болған, қой баққан Сұр жекей бұл кезде шошайтып 
мылтық асынған, “мелиса” болған. Сол қараңғы белсенді, “Голощекин 

заңына қарсы тұру болмасын” дейтін қолшоқпар енді наганын суырып, 
дедектетіп Пахраддинді ауданға айдап келеді. Аттың омырауымен 
қағып құлатады. Түрегеле берген Пахраддин, “інім мені қорлап 
қайтесің, түбі бір өлім ғой, ат та осы жерге тастап кет, қарағым”, - 
дейді. Бұл сцена таптық өшпенділіктің ғана көрінісі емес, топас, 
надандықтың парасатқа шабуылы. Кедей болса бәрі дұрыс, бай болса 
бәрі бұрыс деген теңгермелік тәртіптің салдары. Бір таңғаларлық жәй 
– дүние-мүлік теңелген соң, ақыл да теңелді деген сол заманның 
ұғымы еді ғой (ол осы күнге дейін келді). Бардың ақылын жою қолдан 
келді: ұрып-соғып, айдап, естен тандырып дегендей. Бірақ ол ақыл 
жоққа қонбады – жаратылысы қалай болса, солай қалды. Надан 
кедейден маман бай артық екеніне көз жіберілмеді, мәселен, тым 
болмаса, аштыққа ұрынбау үшін. Айналдырған он жыл ішінде екі 
бірдей қырғын аштық болу не сұмдық. В.И.Лениннің бірінші аштықтан 
алған тәжірибесі де (НЭП) еске алынбады. Автор адамдардың осы ара 
қатынасын дұрыс тапқан. Қауым ел ренжімесін деп, маңдайындағы 
жалғызы Хансұлуды есік алдындағы қойшысы Қозбағарға беріп, малын 
да бөлген Пахраддинге тимес болар еді. Кедейден шықса да, Сұр 
жекей, Бұхарбайлар оңбады. Жастардың бір тобы Шеге, Ждақай, 
Рысбектер тәуір болып шықты: тап ұғымымен қатар адамгершіліктен 
ныспы емес. Лабақ ахун, Пахраддин; тіпті шыжақай Шәріп те, Дәу-апа 
мен Торқа кемпір халық дәстүрлерін бойларына жинаған сол ауыл 
жандарының естияр жағын аңғартады. Бұлыш пен Балқия жайы 
романның ықылас қоя оқитын беттері. Шығармада осылай әртүрлі 
мінез-құлықтар арқылы жаңа орнап жатқан тәртіптің беталысы, 
құлдырап құдыққа құлап бара жатқан жайы аса бір шындық 
суреткерлікпен берілген. 
Хансұлу мен Шеге туралы айтсақ, дәстүрлі романдардағыдай екі 
ғашықтың махаббатын айтқан болмаймыз. Автор ондай мақсат 
қоймаған да сияқты. Өйтпесе болмашыдан от шығып, жәбір көрген 
Қозбағарға апарып Хансұлуды қоса салмау керек еді. Әйтеуір оңы 
түсіп, Хансұлу қасына жолай алмаған Қозбағар жайына қалды да, кейін 
Шеге алып қашты. Бұлардың үй-жай болуы, тұрмыс құруы нанымды-ақ 
суреттелген. Бірақ роман басында қаракерінен түспей, үкі тағып, тәуір 
камзол киіп, бой түзеп жүрген қыз үлкен махаббатқа, не бір драмаға 
душар болатындай көрінген. Әлгі бір топ бозбалалар ішінен оған лайық 
ешкім жоқ сияқты еді. Дызылдауық Шәріптің баласы Шеге де әлжуаз. 
Сырттай қызыққаны болмаса, әлі жетілмеген сары тұмсық, үрпек бас 
бала. Өздігінен іс бастап, бұлқынып тұрған жоқ. Кейін партияға еніп, 
артынан істі болуы оны біраз пысытты. Қайткен күнде де осы жас отау, 
тағы басқа жеткіншектер сол құрала бастаған қоғамның болашағы 
екені байқалады. Автордың ойлағаны да осы болу керек. 

Ал шынайы махаббат жайын әңгіме етсек, ол – Бұлыш пен Балқия 
сүйіспендігі. Автордың аса ден қойып сыйпаттаған жандары. Олардың 
бір-біріне ынтызарлығы да, адалдығы да, жалтақтық жоқ, қарайлау 
жоқ, өздеріне сенген беріктігі оқырманды иландырады, риза етеді. 
Көрген қиыншылық, азаптары бір адамға жетерлік. Әттең осы таза 
махаббаттан, лаулап жанған оттан тек жел суырған құм ғана қалды. 
Есіз қалған ауылда көлеңке сүлде Балқия қалды. Қазақ даласына 
келген нәубеттің бұл да бір трагедиялық көрінісі, аянышты-ақ. 
Асан большевик жайы анық емес, қысқа қайырылған, өлімі де 
кездейсоқ. Апанас жақсы адам болғанымен, жарытып ештеңе 
істемейді. “Қызыл отау”, “Комсомол”, “Митинг” дегендер тек дәуір 
штрихын аңғартуға алынғандай. Шегеге ақыл үйрететін қыдыңдаған 
аудандық комсомол қыз Нұрила бейнесі сол штрихқа лайық, дұрыс 
табылған. 
Роман көркемдігінің басты кілті тілінде. Соны тілге кез болдық. 
Әңгіме етіп отырған аймақтың жері мен желінен, адамдар тіршілігінен 
пайда болған тіл шығармада өз орнын тапқан. Мойындау керек, біз бұл 
кезде қызық заманды бастан кешіріп жатырмыз ғой: тіл жоқ, бірақ сөз 
бар, тіл жоқ, бірақ шығарма бар. Осының салдарынан көмескі сурет, 
хабарлама оқиға, дәмсіз сөз шығарма бетін қаптайды. Романдағы көш 
суреті, дала кейпі, аштық айдаған жолаушылар жайы, махаббат күйі 
болсын – бар бәрі де тартымды, тың тіл қуатымен жанданған. Адам 
мінездерін жасағанда да сол тіл дәрмені олардың ажарын ашып тұр. 
Жергілікті сөйлеу тілі мол қамтылған. Бұл өте құптарлық жай. Тек 
“шайпауыз” (шайпау), “шалт” (шолт), “ірікті” (көз туралы), “құтаймас” 
(таусылмас, бітпес деген мағынада алыпты) деген сияқты бірлі-
жарымды сөздер болмаса, бұл қалай деп таңырқанатындай тіркестер 
көрмедік. Шәріптің, Торқа кемпірдің тілдері күлдіреді-ақ. Тіл 
тапқырлығы, тіл ұстарту романның құнды жақтары. 
Смағұл Елубаев бұл романымен есті, өзіндік қаламын танытты. 
Нық тұрып, өз қарасын жұртқа таныта алатын жайы барын байқатты. 
Осы қарумен, осы бекемдікпен алға баса берсе, шығар тауының да биік 
болары сөзсіз. “Ақ боз үй” романы бұған айғақ. 
Ақбілек 
Ж.Аймауытов 
Жан-жақты өнер иесі, сегіз қырлы, бір сырлы дарын, романшы, 
драмашы, ақын, аудармашы, зерттеуші Жүсіпбек Аймауытов 1889 
жылы (кей деректе 1890) қазіргі Павлодар облысы, Баянауыл ауданы, 
Қызылтау атырабында туған. Әкесі Аймауыт кедей болғанмен, арғы 
аталары Дәндебай, Қуандар текті, дәулет, абырой біткен, ел 

арасындағы білікті кісілер. Жас күнінен Жүсіпбек бірге туған 
бауырлары Ахмет, Жақыпбектер секілді арабша хат тану, оқу үстіне, 
ағаш шеберлігі, темір ұсталығы өнерлерін қатар үйренеді. Он бес-он 
алты жасында өзі ұмтылып, үй ішінің рұқсатынсыз Павлодарға қашып 
барып, орысша-қазақша екі класты мектепке кіреді, бір жағынан бала 
оқытып, қаражат таба жүріп, оқуын 1914 жылы бітіреді де, Семейдегі 
оқытушылар семинариясына түседі, оны 1918 жылы аяқтаған. 1918-
1919 жылдар аралығында Алаш идеясын қолдаған жас оқыған кеңес 
өкіметі жағына шығады. 1920 жылы РКП (б) қатарына өту, Қазақстан 
кеңестерінің құрылтайына делегат, Халық ағарту комиссариатының 
коллегия мүшесі болу, “Қазақ тілі” газетін редакциялау, “Ақ жол” 
газетінде істеу, Шымкенттегі педагогика техникумының директорлығы 
– мұның бәрі Жүсіпбек Аймауытовтың азамат болып қалыптасу 
жолындағы күрес іздерін, өмір белестерін көрсетеді. 1929 жылы 
басталған зобалаң кезінде қармаққа ілінген Жүсіпбек Аймауытов 1931 
жылы атылған. 
Астаң-кестең ауыр, бірақ ерекше қуатты да қызық, әлеуметтік 
төңкерістер, ұлы революциялар заманында өмір сүрген Жүсіпбек 
Аймауытов ерте қиылған, қысқа ғұмырында артына аса бай, бағалы 
әдеби, ғылыми мұра қалдырып үлгерді. 
Жүсіпбек Аймауытов қаламынан туған ең көлемді прозалық 
шығарма – “Ақбілек” романы былай басталады: “Өскеменнің 
аржағында, Бұқтырманың оң жағында әлемге аян Алтай бар. Сол 
Алтайдың күнгейінен құбыла жаққа құлай аққан, құлай ағып Ертіс 
түскен, күз күзеткен Күршім бар. Алтай, Күршім не заманнан қалың 
найман мекені. Сол Алтаймен, сол Күршімнің қысқы қыспақ, жазы 
самал. Күн жылт етсе, төрт түлік мал қарағайлы қарт Алтайдың, Алтай 
сынды анасының көкірегін аймаласып, тырандасып, мәйек басып, 
мамырласып жатқаны”. 
Қазақ әдебиетінде реалистік роман принциптерін 
алғаш 
меңгерген қаламгерлердің бірі – Жүсіпбек прозадағы ырғақ, стиль, 
композиция, көркемдік құралдарға ерекше көңіл бөлді, әсіресе халық 
тілінің сан алуан байлығын еркін қолдана отырып, Еуропа, орыс 
әдебиетіндегі бейне жасау, мінездерді даралау, сезім бұрқағын, ой 
толғауларды көрсету дәстүрлерін еркін пайдаланды. Жазушының 
талант мүмкіндіктері, әсіресе “Ақбілек” романында айқын көрінеді. 
Қаламгер 
әлеуметтік 
тартыстар, 
тарихи 
оқиғалар, 
тап 
күрестерінің ерекше шиеленісіп тоғысқан, ел мойнына салмақ түсіп, 
жеке адамдар тағдырының ширыққан буынын дәл басады: бұрын 
айтылған, сарыжұртқа айналған тақырып емес, соны, мүлде тың, тіпті 
сирек оқиғаларды романға арқау еткен. 
Оқырман бірден шытырман әркеттер үстінен түседі: алыстағы 
Алтай таулары, ақ қашып, қызыл қуып, аласапыран күрестер жүріп 

жатқан Азамат соғысының сұрапылы қазақ ауылдарында да жеткен, 
өрт шалмаған шаңырақ жоқ. Марқакөл жағасында, Терең шатты 
мекендеген момын шаруа Мамырбай ауылын банда шауып, әйелін 
өлтіріп, бойжетіп, оң жақта отырған қызы Ақбілекті солдаттар алып 
қашып кетеді. Сұмдық осыдан кейін басталады. Бірауыз орысша тіл 
білмейтін соры қайнаған жас қыздың азап-қорлыққа толы, өлім мен 
өмір, өң мен түс арасында былғанышты, жиіркенішті күндері 
басталады. Бұрын етегін жел көтермеген, еркек бетіне тіктеп 
қарамаған ақ періште, енді табиғаттан алған асыл қазынасын рәсуа 
етіп, еріксізден еріксіз, ұяттан күйіп, ар-иманы өртеніп, қайдағы бір 
қашқын, банда, тіпті атын да білмейтін ақ әскерінің офицері – қара 
мұртқа ермек болады. 
Қысталаң жағдай, шекаралық ситуация, өлім мен өмірдің 
тайталасқан бір сәтіндегі адам психологиясына жазушы терең бойлап, 
жан-жақты күй шертеді. Он екіде бір гүлі ашылмаған бойжеткен 
қыздың шеккен қорлығы, тапталған сезімі, жер болған намысы, 
былғанған ары – осының бәрі реалистік дәлдікпен, бейнелі, суретті, 
сенімді көрсетіледі. Оқырман бауыры езіліп, жүрегі тілініп, Ақбілекпен 
бірге жылайды. Тұтқынға түскен сорлы қыздың не тілін, не дінін 
білмейтін, өмірінде бұрын көрмеген, жүріс-тұрысы, киім-киісі, тамақ 
ішісі бөлек, әдет-ғұрып, салт-санасы басқа – қарамұрт орыс офицеріне 
еріксіз қатын болу хикаясы айқын психологиялық саралаумен берілген. 
Өмір тепкісіне қарсы тұрар күш жоқ, көп иттің мазағына 
айналмай, қарамұрт қармауында қалғанының өзінен жынданып кете 
жаздап, қорлық күйігінен өліп қалардай күйге жеткен Ақбілектің енді 
кіре бастаған ес-санасы бірте-бірте маңайында не болып, не қойып 
жатқанын аңғарып, әр нәрсені сезіп, ой түйе бастайды. 
Осындай екі ұдай, естен танғандай күйдегі Ақбілек санасы 
алдымен қарамұрт офицердің өзіне жасаған қорлығына ғана емес, 
мүсіркеуін, еркелетуін сезінді; мұның үстіне тау-таста ақпен ақ болып, 
қашып-пысып, елден-жұрттан безіп, түн қатып, бел шешпей ұйықтап, 
ылғи ат үстінде күн кешіп келе жатқан түсі суық, сыры белгісіз, 
мақсаты тұманды топтың да аужайын аңғарады. 
Екінші жағынан жазушы қарамұрт офицердің өз аузымен өмір 
тарихын айтқызады, мұндай халге қалай түсті, ата-бабасы, шыққан тегі 
кім, кеңес өкіметіне неге қарсы күреседі, қырдың енді қылтиып шыққан 
қызғалдағын жұлып алып, табанға басқанына қиналмай ма, ары-ұяты 
қайда – мұндай сауалдардың баршасына психологиялық тұрғыдан 
нанымды жауаптар берілген. Екі халық өкілі, бәрі жазықсыз, оң жақта 
солқылдап отырған бойжеткен, екіншісі Кеңес өкіметіне қарсы қару 
көтеріп, атысып-шабысып, ақыры басқа айла қалмаған соң, Қытай 
асып бара жатқан офицер – бұларды бір көрпенің астында 
тоғыстырған қатал уақыт бұйрығы, зорлық, қиянат шоқпары; қарамұрт 

әрекеті әлі келгенше тіршіліктің жылы-жұмсақ, дәмді-тәттісінен бір 
қарпып қалу, сорлы қыз қасқыр тартқан құлындай боп зар еңіреп ол 
отыр. 
Арттан қуып жеткен қызыл әскерлер дүмпуімен безе қашқан 
ақтар өз бастарын қайда тығарын білмей, жан-жаққа бытырай зытып 
жөнелген кезде, Ақбілек бандылардың ескі жұртында керексіз бір 
заттай болып қалып қояды. Бұдан кейін сорлы жанның қоршаған орта, 
тау-таспен 
зареңіреп 
сыңсуы, 
балалық, 
асыл 
қасиеттерінен 
айрылғанын 
жоқтап, 
терең 
қайғы 
шыңырауына 
батуын 
зор 
шеберлікпен бейнелейді. 
Қасқырға жем болып қала жаздап, арып-ашып, ажал тырнағынан 
әрең дегенде құтылып шығып, өліп-талып туған ауылына жеткен 
Ақбілекті бұрынғыдан да сорақы азап, мазақ, қорлық күтіп тұрған. 
Банды қолындағы зұлымдық зұлымдық па, нағыз тозақ енді басталған, 
өрттей қулаған өсек-аяң тірі адам бетіне қаратпай, жандырып-күйдіріп 
барады. Бұрын ғашық болған, сөз салып жүрген Бекболаттың өзі де 
тоят алған соң, сұмдық оқиғаның мәнісіне көзі жеткеннен кейін, түк 
көрмегендей болып, теріс айналып кете барады. 
Мамырбайдың төсек жаңғыртуы, Өрік тоқалдың қатігез мінездері, 
Ұрқия жеңгенің адамгершілігі, қарамұрт офицерден біткен жазықсыз 
сәби – Ескендірдің өмірге келуі – мұның бәрі сала-сала реалистік 
оқиғалар болып берілген. 
Алдымен есіркеп, мүсіркеу, аяу, артынан қорлық, мазақ, табалау 
атаулының тозақ отына өртенген Ақбілек бәрібір тірі қалады: заман 
ағысы, өмір толқыны бірте-бірте ескі жараны емдеп, тіршіліктің жаңа 
жапырақтары қылтиып – көгеріп өсе бастайды. Ағасы Төлегеннің 
соңынан іздеп барып оқуға түседі, Семей, Омбы қалаларын көреді, 
қырық шырақты әйел емес пе, келер күндерден үміт күтіп әрекет 
жасайды. 
Романда кейіпкер, оқиға көп емес, ықшамдылық, жинақылық, 
әсіресе драматизм принциптері ерекше ескерілген. Бір кәрекетке 
қатысып, үзіліп қалатын кейіпкерлердің өзін жазушы даралап, есте 
қалатындай етіп сомдап соғып береді. Кескін, сөз мақамы, қимыл-
қозғалыс – бәрі образ жасауға аса қажет көркемдік құралдар, 
персонаждардың 
өзін-өзі 
сипаттауы 
Жүсіпбек 
Аймауытов 
жиі 
қолданатын әдеби тәсілдердің бірі. Оқиық: “Мен таңқы мұрын, 
бадырақ көз, шұнақ құлақтау, жарқабақтау, кірпі шаш, қарыс маңдай, 
қара сұр жігітпін. Жасым отыз бесте. Әкем Тойбағар, өзім Мұқаш 
болғалы аузым асқа, ауым атқа жарыған емес”. Кедейден шыққан осы 
Мұқаш тап тартысының мәнін, табиғатын анық түсініп болған кісі емес, 
қолынан келсін-келмесін мансапқа ұмтылады, біреуге өшіксе, аянбай 
жауласады, сорлы қыз Ақбілекті қасқырлардың аузына тастап жіберген 
себебі – Мамырбаймен ескі араздығы. 

Екінші бір қу мүйіз, пәлеқор – Жылтыр деген көксоққан, 
естімейтін өсегі, білмейтін пәлесі жоқ. Кейін, ашаршылық, репрессия 
тұстарында осындай тас жүректер мыңдаған жазықсыз боздақтарды 
қан қақсатып, қынадай қыратын болады. Жазушы сорақы әлеуметтік 
құбылысты күн ілгері танып, нақты образдар арқылы таңбалап берген. 
Негізгі сюжет желісі Ақбілек тағдырын қуалап отырғанмен, автор 
ретті тұстарда уақыт сарынын таныту үшін әр түрлі ортаның өкілдерін 
көрсетіп кетеді. Ақбала, Балташ, Доға, Жорғабек, Төлеген бұлардың 
бас қосқан кезі, сол тұстағы мінез-құлық ерекшеліктері, кеңес 
өкіметінің алғашқы жылдарындағы әлеуметтік ой ағымы, зиялылар 
ортасындағы сан алуан дағды-салт – бұлардың баршасын жеріне 
жеткізбей шолу, көркем түрінде ат үсті бейнелегенмен, ықшам, дәлді 
суреттер, мағынасы терең монолог, диалогтар, көп көмбені ашатын 
кең толғаулар көп сырдан хабардар етеді. 
Романның алғашқы үш бөлімі тиянақты, шебер көмкерілген, үзіліп 
қалатын, аяғына жетпеген ситуация сирек, негізінен, Ақбілек 
басындағы психологиялық күйлер реалистік қуатпен сенімді, дәлді 
беріледі де, төртінші, соңғы бөлімде публицистикалық, очерктік сипат 
бел алған. Ақбілек – Кәмила арасындағы ұзақ сыр, оқудағы жәйттер, 
зиялылар хикаясы, Балташ – Ақбілек арнасы – бәрі де жалпылама 
көрсетіледі. Стильдегі көтеріңкі леп, оқырманға тікелей тіл қату 
романның көркемдік қуатына салқынын тигізген. Жас ғұмырында ақ 
жүрегіне балта тиген Ақбілек сынды әйелдің Балташ қатарлас азамат, 
өмірлік жар тауып, азаптан туған перзенті – Ескендірін қайта сүйіп 
жазушы басқа өмірдің бір белгісі, мезгіл мінезінің сипаты деген көркем 
ой тастайды. 
Ақ Жайық 
Х.Есенжанов 
Орал өңірі, жаңа өмірдің іргесін қалаған адамдардың ауыр да 
азапты тағдыры, олардың осы революцияға келу жолы жан-жақты 
бейнеленген ХЕсенжановтың “Ақ Жайық” трилогиясы сонау Азамат 
соғысының Батыс Қазақстандағы сұсты, сұрапыл жылдарының 
шындығын жеткізеді. 
Жазушыға 1967 жылы Абай атындағы Қазақ ССР-інің Мемлекеттік 
сыйлығын алып берген бұл шығарма жаңа заманға бетбұрыс жасаған 
қиын-қыстау кезеңнің қатерлі бір оқиғасынан басталатын. Ызғырақ 
табы тарамаған көктемнің көңілсіз бір түні, 1918 жылдың 29 наурызы, 
ақ қазақтар мен арандатушылардың Оралдағы контреволюциялық 
бүлігі жаңа орнаған Совет үкіметін құлатып, революция жастарын, 
большевиктерді қанға бояйтын қаралы оқиғадан бастап, біз кітап 

бетінен еркіндік жорығындағы ерлердің елімен, жерімен, халық 
тағдырымен сабақтас біртұтас күресін көреміз. 
Белгілі 
революционерлер 
Әбдірахман 
Әйтиев, 
Дмитриев, 
Меңдігерей Ипмағамбетов т.б. күрес туы қара қауымның көзін ашқан 
астыртын әркеттер халықтық характерлер құдіретімен үзеңгілес 
бейнеленіп трилогияда күні өтіп бара жатқан өмір мен жаңа дүниенің 
айшықты суреті берілген. 
Войско қаруына, ақ қазақтар мен атамандардың қолдауына 
сүйенген “ұлтшылдық” Жымпиты үкіметінің ел ішіндегі зорлық-
зомбылығы, бүкіл халықты ірі бір сілкіністерге дайындаған тарихи 
жағдай, дәуір шындығы шығармада мейлінше табиғи. 
Трилогияның екінші кітабы сол 1918 жылдың желтоқсанында 
жергілікті халықпен тізе біріктіре қимылдап, Қызыл Армияның Орал 
өңірінің азат ету жорығына келіп тіркеледі.
Жазушы 
осы 
алғашқы 
кітаптарында 
(“Төңкеріс 
үстінде”, 
“Шыңдалу”) негізінен ауыл тіршілігін, ел ішіндегі астыртын әрекеттерді, 
дала қазақтарының ащылы-тұщылы тұрмысын бейнелейтін. Ал, “Тар 
кезең” романында Войско үкіметінің мықты тірегі, ұлтшылдық ұранның 
ұясы, қырық құранды хан жасақшыларының басындағы шындықты 
көрсетіп отыр. Бір ортадан екінші ортаға көшкені болмаса, бұлар – бір-
бірінен кереғар, алшақ дүние, алшақ тірлік емес, өзара сабақтас өрбіп 
жатқан, ізгілік пен зұлымдық атмосфера қоян-қолтық көрінетін 
біртұтас өмір. 
“Ақ Жайық” трилогиясында әлеуметтік таптар тастысы әр қилы 
мінез, көзқарас тартысы бірте-бірте қомданып, шығармаға бойлап 
енген сайын қоюлана береді. Жазушының бейнелеу жүйесінен өз 
мәнерін, қолтаңбасын айдай анық танытар талай-талай шеберлік 
үлгілерін аңғарамыз. 
Тартыс таразысында – бір-бірімен кереғар екі өмір: Совет 
үкіметінің жолында қасық қанын қиюға дайын революционерлер 
(Әйтиев, Ипмағамбетов), жаңа өмірге бетбұрыс жасаған халық, қалың 
бұқара (Мәмбет, Қажымұхан), әділет жақтастары (Жүніс қажы) және 
олардың жолына тосқауыл, ескілік сойылын соғушы ақ қазақтар, 
генерал Михеев, революцияның қас жауларының бірі, қайырымсыз, 
қатігез Шұғыл бай. 
Контрореволюциялық бүліктен кейін жасырын атпен, құпия ел 
аралай жүріп дала қазақтарына ауылдағы тап тартысының сырын 
түсіндіретін, адамдар санасында әлеуметтік үлкен өзгерістерді 
дайындаған Әбдірахман Әйтиевтің астыртын істері мен Шұғыл 
тұқымының озбырлығына қарсы бас көтеріп, әділет жолын құптайтын 
ақылды, ойлы Жүніс қажы, дүние жайлы түсінігі бірте-бірте 
қалыптасып, кейін революцияның мықты бір тірек, сүйенішіне айналып 

кететін Хакім Жүнісов характерлері арқылы жазушы адам мен қоғам 
қатынасының кейбір құбылыстарын оқушыға қаз қалпында жеткізген. 
Қажы молын мүлтіксіз өткергенімен, өмірге көзқарасы, принципі, 
әрекет-қимылы жағынан Жүніс – кереғар характер. Күндерінің күнінде 
ата дәстүрінен аттап, дін ұясының өзінде, мешіт ішінде де Шұғыл 
баймен сілкілесіп қалады. Оның табынатын бір-ақ “тәңірі” бар: Ол - 
әділет жолы. 
Автор Жүніс қажының көркемдік шешімін аяғына жеткізе алмай 
биологиялық, кәрілік заңы, табиғат заңымен ғана өз ажалынан өлтіріп 
асығыс қоштасқанымен, осынау тамаша халықтық характердің бар 
бітімімен бір жайсаң самал еседі. Ол ғылымның, білімнің болашағын 
таныған. Ата салтын сақтай отырып, бірақ баласы Хакімді орысша 
оқытады. Қален мұғаліммен бауыр етіндей біте қайнасып кеткен. 
Жүністің төрт тіреу – төрт ұлы (Хакім, Нұрым Әлібек, Әділбек). 
Адамгершілік, адалдық үлгісі – атадан балаға жалғасып кете береді. 
Жүніс қажының антиподы – Шұғыл болыс. Ол ескі тірлік, қара 
ниет қатыгездік қонысы, ізгілікке қарсы көтерілген сойылдың 
қолдаушысы, қорғанышы, ақ гвардиялар мен “ұлтшылдардың” ел 
ішіндегі таянышы. Өз ұрпағы - өз ұлы Ехлас докторға мұра қылып 
тартатын үлгісі де оның адамдарға деген қарау пиғылынан өрбіп 
жатыр. 
Шаңырағы шайқалып, ошағы ортасына түскен бақытсыз семья – 
сыбызғышы Қайыпқожа, жазықсыз жетім Қали, зұлымдық есептің 
құрбаны аңқау, аңғал Кәрімғали – бәрі-бәрі өмірдің ащы сорын осы 
Шұғыл шөмішінен жұтқан. 
Жарамсақ Жолды Шұғылдың старшина сайлауы тегін емес. 
Өйткені оған көңілін қалт жібермей бағып отыратын, Шұғыл мұратын 
қалтқысыз іске асыратын қолшоқпар керек. 
Жол – сол ортаның туындысы. Ізгіліктің қатерлі бір жауы осы 
Жол тәрізді өз “мансабы” үшін ар-ұятын талақ қылып жүре беруге бар 
қосалқы тірі пенделерден шығады. 
“Ақ Жайық” трилогиясы арқылы біз әр қилы көзқарастағы талай 
ондаған адамдар тағдырымен табысамыз: Бақытжан Қаратаев, Сұлтан 
Қаратаев, генерал Мартынов, Ғұбайдолла, жасақшы Мәмбет, Нұрым, 
Жолмұқан, офицер Абылаев, шабарман Маймақов т.б. 
“Ақ Жайық” трилогиясында ізгілік атаулының әрдайым тілегіне 
болып, дегендері орындалып жатқан жоқ-ты. Шығармадан талай ауыр, 
қиыншылық суретін көргенбіз. Бір бет өліп-тіріліп, ақыры Абылаев 
айуандықпен айдалада атып кеткен, бетін бүркер бір уыс топырақ 
бұйырмаған Меңдігерейдің қайғылы қазасы, опасыздықпен сол суық 
қолдан қыршын қиылған Сәлмен мен Жанғожаның ажалы ұнамды 
кейіпкерлер алдынан ешқандай тосқауылдың кездеспегені емес-ті. 
Үкім орындалатын түні камерада у ішіп өлетін Дмитриев те тілегенім 

осы дей алмас еді. Тас қамауда Бақытжан Қаратаев бар еді, топ 
революционерлер “алланың” рақымымен кіріптарлық жұмыр қойқаның 
жиегін жастанбаған. 
Адамдарды мінезі іс-әрекеті, арман-үміті, пиғыл-ниетіне қарай 
жіктеген меже уақыт. Халық санасындағы өзгерісті, халық мінезіндегі 
бар құбылысты қадағалағанда да біз осы заман тынысынан 
бағдарлаймыз. 
Қоғамдық сілкініс тұсында, тарихтың сын сағатында бір-бірімен 
жарыса өрбитін қос желінің – жаңа туып келе жатқан азын-аулақ қазақ 
интеллигенті мен негізі халық өкілдерінің тоғысқан арнасынан 
Х.Есенжанов шығармаларының идеялық мәні ашылады. Бұл – мүдде 
мен мүдденің табысуы. 
Өмір қозғалысы, өмірдің даму спиралы, тарихи өзгеріс “Ақ 
Жайық” трилогиясында кең көрінген. Көркем келісім келбеті, характер 
құбылысы – халқымыз тарихының асқар бір белесін әр қырынан көз 
алдымызға алып келеді. 
“Төңкеріс үстінде”, “Шыңдалу”, “Тар кезең”, “Көп жыл өткен соң” 
романдарының табиғатын тану, ең алдымен, ондағы халықтық 
характерлер құбылысын саралап ел, жер, заман өзгерісінің адамдар 
санына әсерін жете түсінуден басталады. Біз халқымыздың әр қилы 
халықтық характерлердің даму логикасын “Ақ Жайық” романына 
көркемдік талдау арқылы ұғынуымыз керек. 
Жасы үлкенді сыйлау, қонағының қасы-қабағын бағып, құрметі 
асқанды қадір тұту – шығыс салтында инабаттылық өлшемінің бірі.
Бірақ ол әрдайым бұлжымас әдептілік шарты бола бермес-ті. Атадан 
балаға жетіп отырған сыпайыгершілік дәстүрі кейде сыйлы абыройдың 
алдында ғана ізеттілік етіп, қатардағы қарапайым ғажайып қасиетті 
аңдамай өтіп кететін кездер де аз емес. 
“Ақ Жайық” романдарынан кемшілік-жетістікті жұрт назары 
көбіне әйгілі революционерлер төңірегінен іздеу де осыдан болуы 
керек. 
“Соғыс пен бейбітшілік” тек Кутузов жайлы шығарма емес. Тарихи 
романдарда заман шындығын тек тарихи жеке тұлғалар ғана 
танытпайды. Өнер туындысы үшін адамдар алалығы жоқ. Бәрін тек 
зерттейді. Әрқайсысын өз тірлік-тынысымен, өз ортасымен, қайшылық-
құбылысымен, іс-әрекетімен, арман-үмітімен заман биігінен қарамақ. 
Өмір өзгерісінде алатын әркімнің өз орнын, әлеуметтік шындығын 
салмақтап беретін көркемдік өлшем дейтініміз осы. 
“Ақ Жайық” романдарында біздің көп әдебиетшілеріміз көрмей, 
ал көргендері онша мән бермей, сыншылдық пікірден қағыс қалған бір 
қызық характер бар. Қажымұхан! Қажымұхан құлағы естіп, көзімен 
бәрін зердесіне түйіп алуға бар. Өйткені, артында ертең елге 
оралғанда 
аузына 
қарайтын 
дүйім 
жұрты 
бар. 
Сапарының 

жауаптылығын сезеді Қажекең. Осыншама халықты біріктірген беделді 
маслихаттың төрағалары кімдер, көзін тізіп айтып шықшы деп 
қасындағы Хакім мен Оразды қолқалап қоймайды. 
Аңқау адамның көңіл-күйін бергенде жазушының иі де жұмсақ. 
Жылы бір әзілқой әуенмен оның бар ықыласын жадыратып жеткізген. 
Өмір бақи Қажымұханның көріп келе жатқаны – кімнің қолында 
билік болса сол білгенін істейді. Тұрмыс тәжірибеге немқұрайлы 
қарауға бола ма? Арқа сүйер өз хұқіметі тұрғанда Қажымұхан да өзіне 
тиесілі “құдайға” да, адамға да аян әділет правосын біржола басын 
ашып, қаттап қайтарып алғысы келеді. Жауы біреулерге қиянат жасау 
үшін заңға жүгірсе, Қажымұхан ел игілігін қиянаттан қорғау үшін заңға 
жүгінеді. 
Бұл жерде сауаты жоғары болғанмен басы жас Ораздың өзіне 
ақыл үйретіп жібереді Қажымұхан. Шаруаның практикалық жағын 
ойлайды. Көрген қорлықтың, бастан кешкен азаптың сұсты ызғары 
көлденең тартып отыр. 
“Қарағым, сен қызықсың, қызық болмасаң осыны ойламайсың ба? 
Егерде менің қолымда сол Макаровтың дәкіментіндей қағазым болса, 
Шалқардың үстінен көлденең құсты да ұшырмаймын, ау салу былай 
тұрсын”, - дейді қайратқа мініп. Шынында да оған жетпей тұрған бір 
қуат осы. 
Қиыншылықты көп көрген қайыс қара сақтық жасап тұр. 
Қожайындар қапысын тауып қайтіп келіп, жарлы-жақыбайды тағы да 
қысып телмірте ме деп хауіптенеді. 
Ел қамын ойлап Қажымұхан ата жауымен ғана емес, дос 
адамымен де айтысуға бар. Бірден өз ыңғайына көше қоймаған Орзаға 
да өкпелеп, тіксініп қалды. Қадалған жерінен қан алатын, айтқанын 
істетпей тынбайын, қолынан ұстап, тамырын баспаса, несие сөзге 
сенбейтін қазекеңнің қайсар мінезіне бой ұсынып, дегеніне көнбеске 
болмады. 
Мөр де басылды, қол да қойылды. “Жер де, су да өзіміздікі” 
Шалқарыңды қайырып алғаныңды құттықтаймын. Енді ешкімге берме” 
– деді Парамонов Қажымұханның қолын қысып. Қарапайым диалогта 
қандай сыр жатыр. Өз жеріне, өз суына шаруа адамы осылай ие болса. 
Достық жүрек, жылы ықыласты түсіну үшін тілмаштың қажеті жоқ 
екен. “Қонаққа кел! Жайын құйрығын жегіземін” деді Қажымұханға 
ниетін ұсынып. 
Қажымұхан Тереңсай түбегіне бет алғанда, жол басшысы жалғыз 
Бәйес қана емес, оның жанында өрімдей жас жігіт сыр алысып бірге 
келген. Қара шаруадан білім, парасаты озық жатқанымен, қоғамдық 
ұлы өзгерістің сыр-сипатын түсінуі тұрғысынан көп ұзап кете қоймаған, 
аршылмаған қазынадай, әлі де тұп-тұнық жүзіктей көзі – Жүніс 
қажының баласы Хакім еді бұл. 

“Өзен бұлты” жайлы ойлану оған қандай таңсық болса, төте 
жүрегін жолдың өзін орап өтіп, із тастап, кездестірмек құпия қазағы 
жайында да алдын ала сыр алдырмайтын Петро сондай таңсық. Қиын-
қыстау кездің астыртын жүріс-тұрысы, сақтық әрекет-қимылы – 
басынан кешіп көрмеген адамға осылай тосын көрінуі заңды. Бұл – 
Хакімнің қайта азды-кем өмір өткелін кешіп, ой өрісі енді-енді етек 
жайып келе жатқан шағы еді. 
Оқушы ел ішіндегі революциялық оқиғаларға алғаш еш араласы 
жоқ, жастық қызуы, ғашықтық самалынан тыныс алып жүрген бейқам 
бозбаламен “Ақ Жайық” трилогиясының бірінші кітабында танысқан. 
Хакім сырының шоқтығы – алдындағы оқуы мен сұлу Мүкәрәмға 
тірелетін. Туған дала төсінде жанымен жарылар бар жылуы осы ғана. 
Сапырылыс 
кезеңінде 
көп 
дүрмекпен 
қосақталып, 
абақты 
табалдырығын кездейсоқ бір аттап қалғаны бар. Жазықсыз жанның ол 
жерде онша керегі болмап еді. Бірақ түрмеден құтылғанда құдайдың 
құрығынан 
құтылғандай 
қуанғанымен, 
заман 
ағымы 
әлеумет 
мәселесінен алшақ жігіті бірте-бірте бауырына тарта берді. 
Хакімнің “қулығы” Ахметшенің алдында түкке татымды. Ахметше 
көп ойланбай-ақ оқыған, ел адамы Әлібеков Хамидолланың бір әзілін 
тілінің ұшына суыртпақтап тартып жатыр: “менің бұл дүниеде құдайға 
күпіршілік келтіретін бұл күнәм бар, ол: адамның не ойлап тұрғанын 
ішіндегісін білетіндігім. Іштегіні білу – құдайдың ғана жұмысы. Міне, 
сол құдекеңнің үлесіне қол сұғамын деп ауыр күнәға батып жүргенім. 
Сондықтан ертеңді-кеш тілейтінім: я құдай, сенің білгеніңді білемін деп 
күнәгер болдым. Осынымды кешіре гөр деп сиынамын” дейді. Сол 
Хамидолланың күнәсі қазір жұрттың көбіне бар. Хакімжан, мұндай күнә 
әзір сенде жоқ па?.. 
“Өзің Жүніс қажының баласы бола тұрып, әй қайдам, сенің бұлай 
жұрттан ақыл сұрап тәубаға келетіндей не жөнің бар, әр жағында 
кімде-кімдермен”. 
“Ақ Жайық” романында сәтті көркем бейнелердің ірісі де осы 
Хакім образы. Хамза Есенжанов оның сыртқы келбетін, түр-тұрпатынан 
бастап, ішкі жан дүниесінің ағым сырларына дейін суреттеп отырады. 
Сондықтан да бұл қаламгердің ірі табысы ретінде сыншылар мен 
зерттеуші ғалымдар тарапынан үнемі аталып келеді. 
Ақсу – жер жаннаты 
Қ.Ысқақов 
60-80-інші жылдардағы қазақ әдебиетінің талантты өкілдерінің 
бірі – Қалихан Ысқақов. Жазушының қаламынан туған “Ақсу – жер 

жаннаты” (“Қара орманның” жаңа нұсқасы) романы қазақ әдебиетіне 
қосылған елеулі туындылар болып табылады. 
“Ақсу – жер жаннатының” жазушы өмірден таңдап алған 
құбылысы – тақырыптан, алдына қойған мақсаты, айтпақ ойы – 
идеядан туындаған сюжеттік-композициялық құрылымы аса мықты 
характерлерді ашуға қызмет етіп тұр.
Жазушы Қ.Ысқақовтың “Ақсу – жер жаннаты” романындағы Бекет 
дүниені, өмірді, адамды танып-білсем екен деп талпынған азамат. 
Алуан түрлі кейіпкерлер, олардың тіршілігі, қым-қуыт тағдырлары және 
романның проблема етіп көтеріп тұрған мәселесінің маңыздылығы – 
бәрі-бәрі шығармаға кең тыныстылық қана беріп тұрған жоқ, сонымен 
қатар әлі де жалғасын табар, әлі де жазылар сұлбасын танытқандай. 
Оқырманның жазушы шеберлігіне тәнті болып, одан әлі де болса 
туынды күтері сөзсіз. Бұл жайды сыншы Т.Тоқбергенов өте ұтымды 
жеткізген. “Романның соңғы нұсқасы жазылып бітті, көптен ойда 
жүрген үлкен тірлік талай толқыманы өткеріп, әу баста діттеген жеріне 
жетті дер болса, онда роман осымен тәмам. Алайда, шығарма, 
біздіңше, тағы жалғасатын тәрізді. Неге екенін қайдам, Сиғаттың 
орнын басқан Бекет тағдыры енді ашылатындай. Соған байланысты 
кейіпкерлер әулиетінің сексенінші жылдардағы ұрпағы өз-өзінен жаңа 
романға сұранып тұрған сыңайы бар. Бекетпен басталып, Бекетпен 
аяқталған романның ендігі жалғасы да сол Бекет болатын нобайы 
көрініп тұрғандай” деп жазады сыншы Т.Тоқбергенов. 
Бекет өзін-өзі танып бітті ме? Өзгелерді ше? Әлі ешкім де 
толықтай танып, біліп, түбіне жетпеген әлемді, дүниені, ондағы 
адамдарды, сол адамдардың өмір сүрудегі мақсатын, мүддесін таным 
зердесінен өткізе алды ма? 
60-80-інші жылдары дүниеге келген қазақ романдары осынау 
проблемаларға тереңірек үңілді, соның нәтижесінде шығармаларында 
философиялық сипат пайда болды, ал бұның өзі сол кезеңдегі ерекше 
бір әдеби ағымды аңғартады дегенді жоғарыда айтып өткенбіз. 
Сондықтан да “Ақсу – жер жаннаты” романы, мәселеге осы тұрғыдан 
келсек, әлі де айтары бар, мейлі Бекет болар, мейлі Бекеттің қазіргі 
кезеңдегі ізбасары болар, әйтеуір жалғасы бар шығарма болып 
көрінеді де тұрады. Мына бір пікірді келтіре кеткеніміз орынды.
Адам өзі өмір сүріп отырған қоғамнан тыс тұра алмайды. Мәселе 
адамның сол қоғамның заңдылығын үнсіз мақұлдап, ессіз орындауында 
немесе қоғамдағы қарама-қайшылықтарды терең түсініп, оның өміріне 
үнсіз бас шұлғудың орнына, өз пікірін, өз ойын іркілмей айтып, 
қайыспай қарсы тұруында болса керек. Тереңірек үңілсек, Қ.Ысқақов 
романының мазмұны – сұлу Алтайдың әсем табиғатын қалайда 
болашақ ұрпаққа бүлдірмей, мұра-мирас етіп қалдырамыз деген 
ниеттен туындап, пішініне адамның түрлі драмалық жағдайлары, 

тебіреніс, толғанысын бейнелейтін психологиялық, философиялық 
сипаттар арқау болған.
Романда бірінші бөлімнің бірінші тарауындағы мына сурет 
жазушының өзіндік жазу машығын ғана әйгілеп тұрған жоқ, сонымен 
бірге Бекеттің болсын, басқа да қаһармандардың болсын, күрделі өмір 
жолын көрсетеді, сол арқылы жер басып жүрген барша адамзаттың 
ғұмырын, тағдыр-талайындағы күнгейі мен көлеңкесі, күндізі мен түні, 
ақ-қарасы, қуанышы мен реніші толы сапарын да байқатады. 
“Мұз астында тып-тыныш қыстап шыққан Күлмес өзені әр 
жерінен үзік-үзік тесіле бастаған екен, жар жағасындағы жалғыз 
көшенің біркелкі ағаш үйлері бір түннің ішінде шатыры мыжырайып, 
ескіріп қалыпты. Қыштан соққан екі қабат қос орда қоймен бірге 
жайылған бозқасқа есектей одырайып көрінген, олардың ауданның 
ақсүйек мекемелері екенін Бекет штукатурлы кәрі келіншектей сәңқой 
сырт пошымынан-ақ танып отыр. Ел-жұрттан екі-үш шақырым қашып 
шығып, ұлтарақтай жазықтың дәл ортасына жалпая кеп қонған 
аэропорттың қортық тамы да жым-жырт жусап тұр. Енді қайтып 
ешкімді шығарып салмайтындай, енді қайтып ешкімді қарсы 
алмайтындай екі арадағы суыртпақ жол уәһәм дүниеден күдерін үзіп 
бос жатыр. Өзек талдырып, өмір өксіткен уәйімшіл бір тыныштық бар 
қуатыңды құмарлығымен қоса қақтай сауып тауысқан нәумез шақ. Сен 
жұртқа, жұрт саған жексұрын көрінетін сияқты”. 
Шығармада Бекет араласқан, Бекет қарым-қатынас жасаған 
барша кейіпкерлердің әрқайсысы бас қаһарман үшін өмірді танытқыш 
мектеп десе болғандай. Романдағы барлық сюжеттік желі осынау 
адамдардың мінездерінен, бір қарағанда оғаш, ожар сөздері мен іс-
әрекет, пиғыл-пейілдерінен бастау алған. Жанжігіт қарт, Асхат, Сиғат, 
Жақып, Мешел, Бескемпір т.б. романдағы тұлғалар жеке, дара, дербес 
сюжеттік желілерге арқау болғандай әсер қалдырады. 
Роман сюжетіндегі барлық образдар бет пердесін сыпырып 
тастап, шынайы пиғылымен көрініп тұрғандай. Боқтау сөз айтсын, 
ожар қылық көрсетсін, бір қарағанда, оспадар жандардай әсер 
қалдыратын осынау қаһармандар сюжеттік-композициялық құрылымға 
ширақтық, өткірлік берген. Көптеген қаһармандардың өткен ғұмырын, 
әсіресе, жастық шағын елжірей еске алуы, сол бір балауса, кіршіксіз 
таза кезіндегі сырлы сезіміне бүгінгі уақыттың биігінен көз салуы 
композицияға айрықша үйлесімділік дарытқан. 
Балалық балғын шақ, бәрінен бұрын, адамның табиғат – анамен 
байланысының ең бір берік кезеңі, ол кезең шындық пен қиял арасына 
қойылатын шекараның бәлендей байқалмайтын сәтімен ерекшеленеді. 
Сондықтан да сюжеттік желідегі әр қаһарманның сонау алыста қалған 
сол бір қимас кезеңіне үн қатуы, сонымен жүздесуі, қиял дүниесіне 

енуі лирикалық шегіністермен ұтымды берілген. Ал мұның өзі 
романның пішініне лирикалық сарын енгізген. 
Ожар, оспадар, дөрекі көрінетін қаһармандар роман сюжетінде 
біртін-біртін бар болмысымен көрініп, характерлері ашыла түседі. 
Сюжетке қатысты нәрсе – тартыс десек, сол тартыс адам-табиғат-
қоғам деген ұғымдардың төңірегінен табылады екен. Сондықтан да көп 
кейіпкердің өмірдегі өз орнын табуға талпынуын оқиға желілерінен 
қапысыз аңғарасыз. 
“Ақсу – жер жаннатындағы” қаһармандарды да бірін Алтай 
табиғатының жанашырлары деп, бірін табиғатты таптап, ақшаның, 
табыстың көзіне айналдырғысы келгендер деп қарау керек. Осы 
жайттан бастау алған тартыс сюжеттік желіге арқау болған. 
Қ.Ысқақов романындағы “Бекеттің құлағында: “тігерге тұяқ 
қалдырмай қырып салды” деген жалғыз сөз ғана. Қадап айтқан жалғыз 
сөз миына мірдің оғындай қадалып, жар басындағы көгендеулі көп 
шамнан жаны түршікті де, Жанжігіттен көзін жасырар кең дүниеден 
алданыш таппады. Қасына жақындай баруға қаймыққан. Он 
тоғызыншы ғасырдың мұрасынан қалған тірі экспонаттың жалғыз 
нұсқасының жүзіне қарауға тіксініп еді”, - деген жолдар бүкіл сюжеттік 
желіге арқау болып тұр. Өзгені білсем екен, өзімді-өзім танысам екен 
деген жігіт алдымен өзі дүниеге келген жылы ұясын, жақындарын 
танып білді ме? Осы жайттар үлкен мақсат жолында жүрген бас 
қаһарманның тартыс сахнасына, күрес жолына шығуына себепкер 
болып, роман сюжеті барынша өткірлене түскен. 
Романның соңындағы “...Төркіндеп келген кәрі кемпірдей 
ырғалып-жырғалып ақсирақ қоян жылы Алтай өңірінен әлі де қайтқан 
жоқ еді...” деген сөйлем шығарманың соңғы түйіні, эпилогы сияқты 
әсер қалдырғанымен, өмірдің ешуақытта тоқтауды білмейтінін, 
уақыттың кідіруді көтермейтінін, адам бар жерде тіршілік бар, тіршілік 
бар жерде адамдардың көші бар, күрес бар, тартыс бар деген өмірдің 
ұлы заңын, ұлы философиясын алға тартқандай болып көрінеді. 
Ақ шағыл 
Ж.Нәжімеденов 
Қазақ поэзиясына жүрек жылытар сырлы да сазды, ойлы 
лирикалық өлеңдерімен келіп қосылған ақын Жұмекен Нәжімеденов 
“Ақ шағыл” атты роман жазып, өз ізденістері мен талантының жаңа бір 
қырын танытты. Бұл – оның проза саласында жасаған алғашқы 
қадамы. 
Ақын Исаковскийдің айтуынша, адам баласында ерте ме, кеш пе, 
әйтеуір, поэзияға бір сәт бой ұрып, әуестенбейтін пенде кемде-кем 

көрінеді. Бірақ әуесқойдың бәрі ақын бола берсе, поэзиядағы әсемдікте 
қасиет те қалмас еді. Алайда Жұмекен поэзияға әуесқойлықпен ғана 
келген, ештеңе тындырмаған ақын емес, бет-бағдарын, қол таңбасын 
айқын танытқан, табысты еңбек еткен белгілі ақын. Жұмекен жырлары 
жұртшылықтың, әсіресе жыр сүйер қауымның ыстық ықыласына 
бөленді, әдеби сыннан лайықты бағасын алды. Оның шымыр да
жұмыр жыр жолдары ақынға республика комсомолы сыйлығының 
лауреаты деген абыройлы атақ алып берді. Сол ақын прозалық тұңғыш 
туындысын оқырмандардың талғам таразысына тартып кетті. 
Шығарма оқиғасында аспаннан аяғы салбырап түскендей көзге 
ұрып тұрған дәнеңе жоқ, соғыстың соңғы жылдарында бозбалалықтың 
дәмін алғаш татып, нәпсінің тәтті дәмін тұшынған жасөспірім Еділхан 
мен ат жалына жабыса мініп, бәйгеге шабу сияқты шабандоздыққа 
жарап қалған “шөтке шаш қара бала” қатарлы буынның бәрі де күні 
кеше көзбен көріп, бастан кешіріп, куәсі болған белгілі оқиға, таныс 
тірлік. Бір қарағанда мұның өзі оқиға ұсақтығын, жұпынылық жайын 
аңғартатын боп көрінуі де ықтимал. Бірақ, зер салып үңіле қараған 
көзге тіпті де олай емес. Шығарма оқиғасының арқауы қашанда 
шынайы тірлік, өмір құбылыстары екені даусыз. 
Роман оқиғасы бас кейіпкер Сейсіметтің 1944 жылдың күзінде 
армияға алынып, майданға жүрер алдында нағашысы Әжімгерей 
қартқа сәлемдесіп, қоштасып кетуге келген сапарынан басталады. 
Есіктен кіре “Құйыдым ғой” деп еңіреп қоя берген сақау жігіттің олақ 
тілі мен киген киімі сияқты икемсіз, олпы-солпы сырт пішінінің өзі 
оқушының әрі күлкісін келтіреді, әрі аяушылық сезімін тудырады. 
Тоқтау айтып, ақылға шақырып көз жасын тыйғызған Әжімгерей 
қартқа Сейсімет енді бір сәт ата-бабасының, әкесінің батырлығын, 
ерлігін, күшін айтып мақтанып, есіп кетеді. Табиғатында адал, пенде 
баласына залалы жоқ, қулық-сұмдықтың иіс мұрнына бармайтын 
аңқылдақ аңқау Сейсіметтің не сөзінде пәтуа, не ісінде береке 
болмайды. Ол құдық қазғанда, пішен шапқанда, асау үйреткенде тіпті 
табиғаттың бойға берген қара күшінің өзін ысырап етіп жұмсайды. 
Және онысына әсте бір ойланып, қынжылып көрген емес. Қай шаруасы 
орнына келмей жатса да, “Тойы айғый, тоқпақ жалды тоғайда бай, 
қыздайдың ең жақсысы ноғайда бай” – деген жаттанды әуеніне басып, 
қаперіне түк те кіріп шықпаған парықсыз қалпында жүре береді. Сол 
қылығының өзінен ол оқырман көңілінде адамға тән дүнияһи 
пендешіліктен “құдай сақтап” мақұрым қалған табиғаттың бір кіршіксіз, 
пәк перзенті сияқты әсер қалдырады. Әрі күлесің, әрі аяйсың. 
Жазушының суреттеуінде ол әрбір істелетін жұмыстың ыңғайы бар-ау, 
жоқ-ау деп ойламайды, ағаш жонса, қолына еменнің иір бұтағы түссе 
де, ығын іздеп, оңайын көздеп жатпай, пышақты қарсы салатын 
орашолақ жан. Тіпті Мәруа сияқты сұлу қызды Сейсіметтің туған 

ағалары алып қашып, әкеп бермегенде, оның батылы жетіп, өз 
жөнімен үйленуі де неғайбыл еді. Жеңгесі шығарып беріп тұрған қызды 
(болашақ әйелін) алып қаш дегенде, ол “төмен етек, қысқа аяқты” 
адамға қиянат жасау қылмыс деп түсінгендіктен емес, адамгершілікке 
жат деп таныған адал көңілімен бас тартады. Ал осылайша өзін сүймей 
қосылған жары Мәруәнің бойында пендешілік бар-ау деген де оның 
ойына кіріп-шыққан емес. Майданда жүргенде ол ел қатарлы ерлік те 
жасап, кеудесіне бірнеше медаль тағып қайтады. 
Қорыта айтқанда, Сейсімет образы – жазушының сәтті жасаған 
табысы, қосымшасыз, боямасыз, бар болмысымен берілген тұтас тұлға. 
Романда көзге көрнекті, бедерлі жасалған тұлға Темірәлі бейнесі. 
Әу баста ол балықшы, теңіз жағалауынан келіп, колхозға бастық 
болады. Мал баққан қыр елінің тірлігін жете білмейтін жігіт қай малға 
қандай шөптің жұғымы болатынын ескермей, алғашқы бетте біраз мал 
шығыны болады. Ойпаң немесе тегіс жерге үйген пішеннің түбіне су 
кетіп шірітеді деген сылтаумен, шөпті шоқалдардың үстіне үйгізіп, 
мемлекетке 
жалған 
ақпар 
бергізіп 
жүрген 
пішеншілер 
мен 
бригадирлердің көзбояушылық әрекеті де бұл отқа май құя түседі. 
Осының бәрін көзбен көріп, қолмен істеп, біліп отырған ферма бастығы 
Сағынай Темірәліге кеңес беріп, ақыл қосудың орнына, оны орға 
жығуға әрекет жасап, ақыры аудандық газетке колхоз партия 
ұйымының секретары ретінде мақала жазып, дегеніне жетіп, пасық 
ойын жүзеге асырып тынады. Өйткені оған Темірәлінің орны қажет. 
Әрқашан “Темақа-Темақа!” – деп жалпылдап, сыпайы сызылып, 
оқырманға сыр бермей келген Сағынай, енді картаны ашуға болады 
деген соңғы сәтте ғана шын ниетін, ішкі пасық есебін танытты. 
Жазушының суреттеуіне қарап, “дос болып қас қылғаннан сақта, 
тәңірім” – деген халық өлеңі дәл осы Сағынайларға айтылған ба деп 
қаласың. 
Романда назар аударатын Әжімгерей мен Сандыбай образдары. 
Бұлар жас жағынан бір-біріне қарайлас қарт адамдар, ал характер 
ретінде мүлде қарама-қарсы тұлғалар. Әжімгерей қарт өзінің жұртқа 
жасаған жақсылығы мен әділін айтатын ақыл-парасатымен көп 
құрметіне бөленген ауыл ақсақалы. Аға сыйлап өскен қазақ сияқты 
елдің әр ауылында-ақ осы кісі не айтар екен деп, жұртты аузына 
қаратып, сөзін тостыратын, басалқалық айтатын байсалды ақыл иесі 
қариялар бар. Әжімгерей солардың бірі және сәтті жасалған бірегей. 
Суреттеулер мен баяндауларда Жұмекен юморының жұртты 
жалықтырмайтын жылылық лебі айқын аңғарылады. Ал романдағы 
жасөспірім бозбала жігіт Есімханның “Ұят” деп аталатын ұғымды 
игеруі, жер ошақ басында сүйекке таласқан иттердің әрекеттерін 
жалаң баяндамай, өмір құбылыстарымен психологиялық параллель 

жасай отырып суреттеуі – осылардың бәрі де жазушының жаңа 
жанрдағы сәтті қадамын танытады.
Ақиқат пен аңыз 
Ә.Нұршайықов
Шынында да солай, әрине, бұл ақындық қиялдан туған үлкен 
мұрат. Ерлік дастаны - өмірлік дастан, ол ұрпақтан ұрпаққа кете 
бермек, жаңғыра бермек, жаңара бермек.
Әзілхан Нұршайықов осы бір жайды терең барлап, өз 
шығармасын “Ақиқат пен аңыз” деп дұрыс атаған. Бауыржан 
Момышұлы жөнінде тараған аңыз-әңгімелердің түпкі түйіні өмір 
шындығында, сол шындықтың куәсі болған бас геройдың характерінде 
жатқандығы анық та ақиқат. 
Бауыржанның даңқын алғаш кең таратып жіберген Александр 
Бектің “Волоколам тас жолы” атты романы болатын. Романның 
алғашқы бетін ашқанда-ақ, майдан картасын алдына жайып салып 
офицерлерге бұйрық беріп отырған Бауыржан бірден алдыңнан 
шығатын. Соғыс тағдырын, соғыс құпиясын жете түсініп, жүрекпен 
сезінбей тұрып шығарма жазам деушілік әурешілік деп, бірден тік 
кететін Бауыржан Момышұлы оқырмандарға сол бір мінезімен ұнаған-
ды. 
“Ақиқат пен аңызда” Бауыржанның осы мінезі әр қырынан 
көрініп, соғыс майданында, жауынгерлер алдында үлкен істерді 
батылдықпен шешуге көмектеседі. Тапқыр да алғыр, сезімтал да 
секемшіл, қажырлы да қайратты офицердің характері осы бір 
белгілерімен дараланған. 
Майдан шебінде абырой, атаққа ие болған геройдың характерін 
айқын ашу үшін жазушы Момышұлына дүркін-дүркін сұрақтар қойып, 
өзара сырласып, өзара пікір таластырып отырады да, аңыз бен 
ақиқаттың ара жігін ашады. “Ұшқан ұя” мен “Москва үшін шайқаста” 
әңгімеленетін оқиға тізбегінен жазушы жаңа жол тауып, роман-
диалогта геройдың психологиялық толғаныстары мен дүние танымына 
айрықша зер салған. 
Бұл салада жазушы ілгерінді-кейінді баспа беттерінде жарық 
көрген көптеген өлең-жырлар мен очерк, мақалаларды, ел арасына 
кең тарап кеткен аңыз, әңгімелерді молынан пайдаланады да, орталық 
қаһарманның өзіне сөз береді. Сол арқылы негізгі геройдың жан 
дүниесіне үңіліп, оның бір беткей мінезіндегі терең сырды ашады. 
“Сізді біреулер теріс азу, тентек атағысы келген бе, қалай өзі, Бауке?” 
– деп сұрақ қоюдың өзінде де көп мән бар. Табиғатында шындықты 

сүйетін жазушы осы бір оқыс сұрақтарды қоя отырып өз геройының 
бойындағы шытқыл, тік мінезділіктің төркінін танытпақ болған. 
Әр түрлі ұлттар өкілдерін сапқа тұрғызып, жеңіске үндеген 
командирдің берген бұйрығы, қойған талабы қатал да айқын. Герой 
характеріндегі осындай өзгешелікті әрбір іс, әрбір эпизодта мегзеп 
отыратын автор шығарманың бояуын қалыңдатып жібермей, шынайы 
суреттеген. Осыған орай жазушы Бауыржан Момышұлының жастық 
шағына барлау жасап, тік мінез, бір беткейліктің алғашқы ұшқынын 
сол бір балалық кезден іздейді. Үлкендердің алдына шығып, бетіне тік 
келгеніне қатты өкініп, өз қатесін мойнына ала білген өр мінезді 
жастың турашылдығы табиғи болып келеді де, осы бір өр мінезділік 
соғыс кезінде өрелі, пайдалы істерді батыл шешуге тікелей 
көмектескен. 
Жауынгерлер алдында әділетті принциптілігімен танылатын 
Бауыржан соғыс кезінде батальон, полк командирінен дивизияны 
басқаруға дейін көтерілген. “Нацистерге қарсы 207 рет ұрысқа 
қатысып, бес рет өлімнің құрсауында қалған, екі рет өлімші болып 
жараланған” Момышұлының ерлік істері ауыз толтыра айтарлықтай. 
Роман-диалогтың осы тәрізді ұтымды жақтарымен бірге қайсыбір 
жағдайда оқиға ізімен кетіп, бояуы қуқыл тартып, публицистикалық өң 
алып кететін кездері де бар. Осыған орай бас геройдың өзіне тән 
ерекшелікті тым көтере, әсірелеп көрсетушіліктен де роман құр емес. 
Ол өзара диалог үстінде де аңғарылып қалады. Жазушы сұрақ 
қоярдың алдында Бауыржанның қас-қабағына көбірек қарап, шырт 
етпе мінезіне кездесіп қалмауды көздейді. Соның өзінде герой 
тарапынан тік мінез, өктем сөздер елес беріп отыратындық та бар, ол 
отырған жерде төрге шыққандарға зекіре сөйлеп, өктем мінездер 
көрсетуі де басы артық дүниелер. 
Герой характеріндегі осындай өзгеше белгілерді жазушы романда 
бүкпей, жасырмай, жаба сіркелемей ашқан. Ата-ана, туған-
туысқандары жөнінде көбірек әңгімелейтін Бауыржан Момышұлының 
өз 
шығармаларындағы 
эпизодтарға 
жазушының 
ден 
қойып 
отыратындығы да осыдан. 
“Ақиқат пен аңызда” Бауыржан әр қырынан көрінген. Бүкіл 
дивизияны басқарып, жауға аттанған командирдің тапқырлығы мен 
алғырлығы үлкен шайқас, кескілескен ұрыстардың үстінде айқын 
көрінеді. “Дүние тарс-тұрс, гүрс-гүрс болды да кетті. Біз алғашқыда 
кейін серпілген жігіттерді қуып, екпіндеп келіп қалған бір топ неміспен 
қоян-қолтық келіп, найзаласа жұлқысып кеп кеттік. Менің дәл қарсы 
алдыма бір арғымақтай офицер жетіп келіп қалған екен. Баяғы 
Сибирьде жүргенде үйренген ат үстінен шыбық шабатын әдісіме салып, 
қыл мойынды қиғаштай тартып кеп жіберіп едім, офицер жұлындай 
ұшып түсті”. 

Міне мұнда Қиыр Шығыс, Сибирьде жүргенде жатығып үйренген 
соғыс өнері тікелей көмектескен. Сонау, Суворов, Кутузов кездерінен 
бастап нелер сыннан өткен соғыс тәсілінің бір түрі осы тұста бір кәдеге 
асқан, бетпе-бет айқаста командирі өзі күшін, өз өнерін танытқан.
Генерал Панфиловты сүйе де, құрметтей де білетін Бауыржан 
оның қолбасшылығындағы әскери өнерді қадағалап, ұқыптылықпен өз 
тәжірибесінде пайдаланды. Бұл тұста жазушы Әзілхан Нұршайықов бас 
қаһарманның күрес тәсіліне, ұстаздық, қамқорлық, тапқырлығына 
көбірек сүйеніп майдан кезіндегі жауынгерлердің ерлік қимылына 
айрықша назар аударып, бүкіл халықтық күрестің сәулесін түсірген. 
“Алға! Қырандарым!” деп, тағы да қарлыға айқайлап, ілгері 
жүгірдім. Қырандарым таудан төңкерілген судай ағындап, менен озып, 
айналамнан алға қарай ағытылып жатты”. 
Тоғызыншы гвардиялық дивизияның командирі Момышұлының 
осы тәрізді кескілескен шайқаста жеңіске жетуінің негізгі тетігі әскери 
өнерге жетіп, нағыз ұстаз жетекші екендігі шығармада осылай 
дәлелденген. “Ерліктің негізі – сүйіспеншілік. Кісі сүйгенінің құлы да, 
құрбаны да болады. Отанын сүйген солдат ол үшін отқа да, суға да 
түседі. Сөйтіп, саналы түрде ерлік жасайды”. 
“Ақиқат пен аңыздың” көркемдік шешімі де, алға тартары да, 
эстетикалық ұғым, талғамы да, философиялық түйіні де, міне, осында. 
Командирінің 
Отан 
алдындағы 
міндетін 
бүкіл 
армия 
болып 
қабылдауында. 
Романда осы бір жай ашық бояуын тапқан да, тарихи тұлғаның 
характері Армияның қажымас ерлігін, қаһармандық күресін суреттеу 
үстінде айқындала, даралана түсіп, бас геройдың қатысуымен бүкіл 
майдан өмірін танытуға жазушы мол мүмкіндік алған. 
Романда және бір көзге түсетін жаңалық – күні кеше Шымкентте 
тентектікке бой ұрып жүрген өжет жас, сол қайсарлық, сол өткірлігімен 
қиындықтың барлығына да қарсы тұрып, әскери өнерді қызыға қалап, 
еркін меңгеріп алған. 
“Ақиқат пен аңыздың” және бір өзгешелігі – Бауыржан 
Момышұлының бейбітшілік өмірде қарудың орнына қолына қаламын 
алып идеология майданында жазушылық өнерімен танылуы. 
Бұл салада жазушы Әзілхан Нұршайықов өзі көріп, өзі де 
араласқан үлкен өмірді көркемдік шындыққа көтере суреттеп, 
Бауыржан Момышұлының характерін айқын танытқан. 
Сонымен бұл романда Ұлы Отан соғысы кезіндегі ерлік пен 
батылдық, алғырлық пен тапқырлық, жауға деген ыза-кек қат-қабат 
суреттеліп, патриотизм үлкен жеңістің рухани күшіне айналған. Отан 
соғысы кезінде небір қиын-қыстау кезеңдерді басынан кешірген тарихи 
тұлғаның айқын көрінісін Бауыржан характерінен тапқан. Соғыс 
эпизодтарын, майдан өмірін жалпылама шолудан бойын аулақ салған 

жазушы характерді ашу үстінде деректі материалдарға көбірек 
жүгінеді де, сол арқылы Ұлы Отан соғысындағы қаһармандық, ерлік 
күресті әр алуан жақтарынан ашып, шығарманың халықтық сипатын 
көтерген. 
Аласапыран 
М.Мағауин 
Мұхтар Мұқанұлы Мағауин 1940 жылы 2 ақпанда бұрынғы Семей 
облысының Шұбартау ауданында туған. 1962 жылы С.М.Киров 
атындағы Қазақ мемлекеттік университетін, 1965 жылы осы 
университеттегі қазақ әдебиеті кафедрасы бойынша аспирантураны 
бітірген. М.Мағауин – ХҮ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясын алғаш 
кең көлемде арнайы зерттеп, ғылыми айналымға енгізген білімді 
оқымысты, филология ғылымдарының кандидаты. Әр жылдары “Қазақ 
әдебиеті” газетінде бөлім меңгерушісі, “Жазушы” баспасында бас 
редактордың орынбасары, бас редактор, бұрынғы Қазақ КСР Ғылым 
академиясы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында 
аға 
ғылыми 
қызметкер, 
Абай 
атындағы 
Қазақ 
мемлекеттік 
педагогикалық институтында доцент қызметтерін атқарды. Қазір – 
республикалық 
әдеби, 
әлеуметтік 
“Жұлдыз” 
журналының 
бас 
редакторы. М.Мағауин – Қазақстан республикасы Мемлекеттік 
сыйлығының иегері, халық жазушысы. 
“Аласапыран” роман-дилогиясы 1980-1982 жылдары жарияланды. 
Шығарма архитектоникасы бір адам, нақты тарихи тұлға бас қаһарман 
Ораз-Мұхамед сұлтанның өмір жолы, бастан кешкен сергелдеңді 
тағдырына негізделген. Алайда Ораз-Мұхамед куә болған, қатысқан, 
ұғынған дүние шындығынан ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы орыс, қазақ 
қоғамында орын алған қым-қуыт өзгерістер, күрт бұрылыстар сырын 
кең де айқын топшылау қиын емес. 
Роман-дилогияның 
орталық 
тұлғасына 
Дәшті-Қыпшақтың 
падишаһы Тәуеккел ханның қалғаны (орнын басушы адам), Ұзын оқты 
Ондан сұлтанның баласы Ораз-Мұхамедтің алынуы орынды. Ораз-
Мұхамед қазақ өлкесі мен Ресей жерін жалғастырушы буын, рухани, 
дипломатиялық жақындықтың жанды көрінісі. Бар саналы ғұмырын 
Россия патшалығында өткізгендіктен ол туралы ғылыми еңбектердегі 
нақты мәліметтер де сенімді. 
Автор екі халық арасындағы тарихи достық, серттестік күйлерін 
жалған сүйіспеншілік, көлгір сый-сияпат, алдамшы күлкі арқылы 
аңғарылатын қалың ресми қатынастар немесе әй-шәйсіз ауыз жаласа 
кету сияқты кісі иланғысыз жағдайлар ауқымында шешіп, оңай “олжа” 

табуға тырыспайды. Көршілес жұрттар, бір халық, бір ру, бір ата 
тұрған, жекелеген адамдар арасындағы бірлік, ынтымақ жолдарының 
шынайы күрделілігі бұл тәрізді аса маңызды саяси-әлеуметтік мәселеге 
байланысты нағыз диалектикалық, барынша шыншыл суреткер 
көзқарасын талап етеді. 
М.Мағауиннің ішкі дүниесіне бар назарын сала тұрып, сыртқы 
орта, әлем қайшылықтарына ең алдымен көңіл бөледі, ал Ораз-
Мұхамед сезіміндегі, ой орманындағы тылсым пернелер шектеулі 
мөлшердегі интроспекция тәсілімен ашылады. Қаламгер атақты 
Г.Флобер, О.Бальзак, Ф. Достоевский үлгісіндегі аналитикалық 
психологизм дәстүрі емес, өзі аса жоғары бағалайтыны анық 
байқалатын Г.Мопассан, А.Чехов, Э.Хемингуэй тәріздес дара сипатты 
классиктерге ортақ қасиет – ықшам суреттеме, бір тұсқа көп 
айналсоқтай бермейтін жүрдек сезгірлік, түйіп айтар өткір түйсік 
айшықтарына бейім динамикалық, яки синтетикалық психологизм 
принциптерін ұтымды санаған. Бұл аз сөйлеп, көп ұқтыратын, әр алуан
қалтарыс-қатпарларды бірдей ақтарып салмай, жұмбақтың шешімін 
көрер көз, естір құлаққа қалдыратын суреттеу амалдарын молырақ 
пайдалануға тиіс стильдік аңсар. Мәселен, “Аласапыранның” бірінші 
кітабында жан-дүние тартысын түбірлей бедерлеу екіншісімен 
салыстырғанда аз. Тұтас алғанда ол кейінгі Ораз-Мұхамедтің 
дүниетанымы, көңіл әуеніндегі қарама-қарсы мезеттерді дайындаушы 
алғышартың, кең тынысты эпикалық прологтың ролін атқарған. 
Дәшті-Қыпшақтың 
1588 
жылы 
Созақ 
қаласында 
өткен 
Құрылтайынан басталатын бұл алғашқы үш бөлімде (“Қазақ даласы”, 
“Ібір-Сібір жұрты”, “Орыс елі”) негізінен сахара жұртындағы ұлттық 
дәстүр, тіршілік-ғұрып дағдылары, ел билеу рәсімі, аңшылық, 
саятшылық өнері, жауынгерлік ереже-салт, соғыс көріністері іспетті 
тұрмыстық-этнографиялық детальдар тарихи-көркем деректілікпен 
суреттеледі. Қалға сайлау, уәзір, би, бектерді тағайындау салтанатын, 
қыр өміріндегі ерекше дипломатия, айтыс, буынсыз тіл, ұшқыр сезім, 
ұтқыр ой сайысына айғақ құбылыстардың тамырын тап баса өрнектеу 
бар. Тәуекелдің хандық өлшемдегі әділеттігі мен парасаты, Томан, 
Сүтемген билердің жорамалға жүйрік сұңғыла жүрек, дәлескер 
ділмәрлігі, Қадырғали бектің салқын ақылы, Абалақ сұлтанның өршіл, 
тентек мінезі, кесек қылығы, тақтан үміткер бауырлардың мансап 
буына құныға тұрып, халық үні, хан үкімінен аса алмай, кішірейер әдеті 
сол кезеңде одақтасып, Бұхарадағы Абдолла ханның бүлікшіл 
ордасына қарсы бірге аттанбақ ниеттегі қазақ-қалмақ қауымының 
мәртебесі биік, мерейі үстем шағынан елес тастайды. 
Жау іздеп, өлкемен қабынғандықтан емес, өз ұлысының 
дербестігін сақтау жолындағы аттаныс, баяғы ата-баба жерін қайтару, 
есе алу, кек қайыру арқылы еркіндікке, жомарттыққа, дәулет-баққа 

жету мұраты жас Ораз-Мұхамедтің де көңілін тербеген. Ол Ораз-
Мұхамед ойлап тапқан заң емес, қадым замандар қағидасы, тіршілік 
дәстүрі, қоғамдық қажеттілік. Ол қанаудағы қараңғы халық өкілі, сол 
төменшік жұрттың жоқтаушысы немесе ұлт-азаттық шаруалар 
көтерілісінің басшысы болған жоқ. ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы қазақ 
хандығында жеке бір мемлекет құру, жаңа этникалық, әскери-
азаматтық бірлікті күшейтуден артық мүдде болмағаны хақ. Қалың 
еңбекқор, жауынгер халық тағдырдан ерекше жомарт талай күткен 
жоқ, кейінгі лықсыған бай-шоралар емес, қалыптасқан наным бойынша 
өзгеше туысы, генеалогиялық рәсімі соған сай ержүрек, ақылгөй 
жаратылысы арқылы өктем орынға иеленген қолбасшы, әкім, бек 
атаулыға ашық наразылық білдіре қоймаған. Осындай заманда Ораз-
Мұхамед сияқты табиғи тәкаппарлығына батырлығы, зерек ұғымына 
әділдігі, турашыл, сенгіш, адал мінезі жарасқан сұлтанның қарапайым 
бұқара үшін де белгілі дәрежеде мұрат тұтып, жұмаққа жеткізер деп 
сенетін, жақсылыққа үміт артар жолбасшы кейпінде тарих сахнасына 
шығуы заңды еді. Тосын қайырым, дархан, батыл көңілімен жарқ етіп 
көрінген жас қалғаның кенет ғайып болуы қандай өкініш, арман болса, 
жат елде билікке қолы жетіп, жеңісті ұрыстарда өркениеттеніп, жарым 
патшалық құруы – соншалықты таңғаларлық ғажайып оқиға, аңызға 
бергісіз шындық. Ораз-Мұхамед Ресей жеріне өзі ғана кеткен жоқ, 
бүкіл ел аманатын, дос пейілін, бейбіт ықыласын ала кеткендей. Қазақ 
санасында Ораз-Мұхамед жайлы әр қилы жағымды естелік қиялдай 
әдемі, қиссадай мұңды сырдың ұзақ сақталуы да жоғарыдағыдай 
құбылыстың ұлттық шеңберден асып, жалпыхалықтық деңгейге 
ұласуына айғақ мән-мазмұнынан танылса керек. Сондықтан жазушы 
Ораз-Мұхамед бейнесін ұлттық қаһарман, орыс-қазақ халықтарының 
достық символы, екі ел көлеміндегі дипломатиялық алыс-берістің
тұңғыш қарлығашы ретінде сомдауды көздеген. Алайда қаншалықты 
ізгі мақсат, ақыл, парасатына жеткен мансап, жеке тіршілікте көрген 
қуаныш, шаттығына қарамастан, ол – трагедиялық тұлға. Оның 
трагедиясы туған жерден алыстағы әйтпесе тіпті алмағайып кезеңдегі 
түңілу шақтарында ойға жиі келетін отансыздық туралы біршама рас, 
біршама жалған сенімі, күдіктену, күйреу сәттері. Бұған да кейіпкер 
кінәлі емес, аласапыран уақыт, қатігез замананың аумалы-төкпелі 
ахуалы. 
Әрине, Ораз-Мұхамедтің өзі хандық құрған Хан-Кермен жұртын, 
тұтас Ресейді Отаны, туған ошағы санайтын мезеттері қаламгер 
тарапынан тапқыр психологиялық тарихтар нәтижесінде көрсетілген. 
Батырдың өлімі тұтқиылдан, жүзіқара жендеттен келуі де аянышты. Бір 
емес, екі рет ел-жұртынан, жар-жолдас, туыс-бауыр, бала-базардан 
айырылумен де ол адам ретінде өксікті, өкінішті шындыққа кепіл. Бірақ 
М.Мағауин тұғырнамасында Ораз-Мұхамед трагедиясы бүтін бір қазақ 

халқының 
қасіреті 
емес, 
орыс 
патшалығындағы 
аласапыран 
дүрбелеңнің салдары, Ресей зарымен сабақтас жағдай орайында 
суреттеледі. Шығарма оғзасынан айқын байқалатын ішкі драмалық 
кернеу, психологизм бастауы – Ораз-Мұхамедтің өткен күндеріне, 
қызықты, алаңсыз, сәнді, мағыналы тіршілігіне деген сағынышы. 
Барлық пен байлық, атақ, лауазымнан пенде емес Қасимов ханы, іргелі 
қолбасы, ақсүйек дворен атанған, әйтсе де қамаудағы орыс, күдікті
саналатын кейінгі өміріне, бұлғақты жылдар талқысына наразылығы 
шынайы рухани атмосфера драматизмін кестелемек. 
Өзі Тобыл воеводасы Данило Чулковтың айла-шарғысына оңай 
түсіп, орыс еліне еріксіз бодан болған, соңынан Россия патшасы Федор 
мен ақта?? Бояр Борис Годуновтың мол қамқорлығын көрген шағынан 
бастап Ораз-Мұхамед туған қазақ халқын достық пен одақтастық 
жағдайға қарай бейімдеуге күш салады. Оған кепіл – Тәуекел ханның 
атынан ресми түрде елшілікке келетін Құл-Мұхаммед бидің әрекеттері. 
Келіссөз біршама нақты нәтижеге жетеді. Дәшті-Қыпшақ өлкесі 
Россия мемлекетімен анттас анда болуға уәделеседі. 
Хан-Кермен (Қасимов хандығы) мен Ораз-Мұхамед тағдыры 
бірінші, екінші жалған. Дмитрийлердің, алаяқ князь Василий 
Шуйскийдің таққа таласқан күндерінде сансыз сергелдеңге түседі. 
Ораз-Мұхамед белгілі бір уақытта халық көтерілісіне ұйытқы болған 
Болатниковпен тізе қосып, Шуйский әскеріне қарсы соғысқа да 
барады. Әрине, Болатников пен Ораз-Мұхамедтің көзқарасы толық 
үйлесімге келуі қиын. 
Ораз-Мұхамедтің өз басы сансыз дағдарысқа ұшырап, адалдығы 
опасыздыққа, құлығы зиянға, жігері құмға айналатындай дәркүмән 
күйде жүріп, Айданақ атты кішкене қызынан өзге жақын-туыстан, 
екінші отаны – Хан-Керменнен айрылған, тағы да рухани жетімдік 
жағдайға түскен кезінде балалық дәурені өткен ата-баба даласын 
аңсауы сенімді. Рахатынан азабы көп, соқтықпалы-соқпақсыз 39 жыл 
ғұмыр кешкен Ораз-Мұхамед Екінші жалған Дмитрий-Кәззаптың 
жендеттерінен қапыда қаза табады. Айнымас досы, мәрт мінезді князь 
Петр Урусов кегін қайырса да, соңындағы елі үшін қамырық жеген 
азамат арманы көкейде кеткендей. 
Кездейсоқтық дауылына ұшыраған Россияның басы дауда қалған. 
Ораз-Мұхамед те аласапыран дауыл ұшырған тағдыр жаңқаларының 
бірі. 
Романда ерлігі ересен жанкешті Қабан, Манақ батырлар, 
парасаты кең Қадырғали бек, өркеуде, өзімшіл, кекшіл, намысқой 
Есеней, адал сарбаз, қадірлі би Нұрұзақ, артын бағар айлакер Төбей 
мен Шәм сияқты қаһармандардың дара сипаттары бас кейіпкермен 
қақтығыс не келісім үстінде соның айқын бағасын ашық топшыламай, 
қиялай пайымдау сарынын бейнелейді. 

Орыс 
қалаларының 
архитектуралық 
пішіні, 
жасақтар, 
ақсүйектердің киім, сәні, салт-жаралғысы, жауынгерлік эпизодтар 
соншалық нақты тарихи этнографиялық штрихтармен айшықталған. 
Ораз-Мұхамед 
образындағы 
осы 
заманалық 
мән-маңыз, 
тартымдылық қасиет кейіпкердің тұтас халық өкілі, отан ұлы, рухани 
бостандық іздеуші қайраткер санатына өсуінде жатса керек. 
Алатау 
Б.Қыдырбекұлы 
Б.Қыдырбекұлының “Алатау” романының негізінде жатқан 
идеяны – гуманизм идеясы деп белгілеуге болады. Романның бірінші 
бетінен ең соңына дейін автордың позициясын толайым адамгершілік 
және адамға деген сүйіспеншілік деп түсіне білу керек. 
“Алатау” романын бүгінгі күннің деңгейінен қарап, коммунистік 
идея туын көтеруші деп айыптау жеңіл болар. Бірақ ол олай ма? Ел 
деп еңіреп туған, Отан үшін шыбын жанын шүберекке түйіп, қазақ 
жауға найзағайша атылған талай батырлардың, отты жылдардың 
көрігінде болаттай шыныққан достықтың, адамгершіліктің, адалдықтың 
нелер ғаламат үлгілерін баяндайтын бұл шығарманы тек қана 
коммунизмге бейімделген деу олқылық болар. Бұл романда нақтылы 
көрсетілген өмір атаулының қайшылықты, күрделі процесс екенін де 
айтып өту қажет. Бұл роман өмірдің үлкен шындығын өзінің халқына, 
кейінгі буын жас ұрпаққа баян ететіні сөзсіз. Шығарманың басты бір 
сипаты – болған оқиғаларға, деректерге негізделініп келетіндігі. Сол 
документтілікті қаламгер көркем бейнелеумен шебер ұштастырып 
отырады. 
Романда 
отызыншы 
жылдардағы 
колхоздастыру 
кезінде 
жіберілген асыра сілтеулер, соның салдарынан республикамызда 
жайлаған ашаршылық, одан жаңа есін жия бастаған, бір нәубеттен 
құтылған елдің басына түскен екінші зобалаң – 1937-1938 жылдардағы 
жаппай жазалау, қуғындау науқаны сияқты халықтық трагедияға 
айналған әрекеттер суреттелген. Ал бұл тақырыптардың коммунистік 
пиғылдармен сәйкес келмегендіктен жабық болғаны бәрімізге де 
мәлім. Сонда жарқын да, жарық келген оптимистік идеяның бәрі 
коммунистік болып, мұңлы-қайғылы,пессимизмге толы жағдай ол 
жабық-жасырынды коммунизмге қайшы-қарсы келген идея екен. 
“Алатау” романында екеуі де бар. Сондықтан тұжырымдай келіп былай 
деу керек: коммунистік талпыныс та, оған қайшы келген қазақ ақиқаты 
да автордың көзқарасымен қарағанда бір-ақ идея, бір-ақ үлкен іс. Ол – 
гуманизм идеясы. 

Романда бұл идеяның шашбауын көтеруші деп басты кейіпкер 
Абақ Үйсінбаевты білеміз. Шығарма бір адам атынан баяндалғандықтан
оқушы жалпы романның мазмұнын да, негізгі идеяны да, бәрін де 
Абаққа тән көзқарас арқылы қабылдайды, Абақпен бірге уайым-қайғы 
кешіп, Абақпен бірге қуаныш-шаттыққа бөленеді. 
Қазақ, негізінде, даласындай пейілі кең, көңілі шалқыған халық. 
ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамы қақ бөлініп, таптық сезіну орын ала 
бастаған шақтың өзінде де қазақ жесірін қаңғыртпай, жетімдерін 
баурына баса білген. Бұл ұлттық дәстүрлі гуманизм түрі. Тек қазаққа 
ғана тән гуманизм түрі. Абақ кішкентай күнінен жетім қалып, бай 
қозысын бағып тамақ асырады. “Сегіз жасар баланың қозы баққаны 
қандай адамгершілікке жатады?” деген сұрақ тууы ықтимал. Абақ 
кедейшілікке батып жатса да өз үйінде тұрды, қозы бақса да тамағы 
тоқ болды. Оған себеп болған қазақ қоғамының ата-бабамыздан мұра 
болып келген гуманистік пиғылы. Кейін Абақ, жолаушы журналистке 
айтқан әңгімесінде, Жаубай байды қандай ұнатпаса да, оның 
дастарқанының мол болғанын, жан-жағындағы кедей-кепшіктерге 
бағуға беріп қойған малын еркін өз малындай пайдалануға мүмкіндік 
жасағынын жоққа шығара алмайды: “Бай үйінің асы-суы, айран-сүті бір 
қараша үйде, кедей-кепшіктің үйінде болатын. Оның қаншасын ішу, 
қаншасын жеу көбіне-ақ кедейдің өз қолында еді. Моральдік жағынан, 
киімнен жүдемесе кедей тамақтан тарықты деу көпе-көрінеу жала 
болады”. 
Абақты балалық-бозбалалық кезінде қоршап жүрген көп адамның 
бірі – Сәлиман. Адамгершілігі мол, кеңпейілді Сәлиман жалғыз Абаққа 
қана қамқорлық жасаумен қоймайды. Өзін жетім, көңілін жетім 
санағандардың бәрі сол кісіден қолдау іздеген. Ал Сәлиман болса жеке 
басының бостандығын сақтап қана қалмай, алды-артындағы ел-
жұрттың бәрін жеке тұлға ретінде түсіне сыйлай білген. “Аққатын” 
аталып кеткен бай тоқалын туғанында қойылған өз есімі Інжір деп 
атаған. Байға бесінші қатын болғысы келмей, әмеңгерліктен бас 
тартып, “Жаубай ауылының бар еркегін желкектей көрмей, жерге 
қаратып, жалғыз басты, салт атты, сабау қамшылы кедеймен” қашып 
кеткен Нұрия да Сәлиманның батасын алған. Ұлбай бәйбішенің құпия 
сырына ортақ болып, Ұлтуғанның тууына да себеп болған осы 
Сәлиман. 
Бірақ бұл кейіпкер романда жергілікті рөл атқарумен ғана 
шектелген. Шығарма көлемді келген. Сондықтан мұндай кейіпкерлер 
көп. Олар Ұлтарақ, Інжір, Талғар, бірқатар революционерлер бейнесі, 
Ольга. Олардың барлығы романның негізгі идеясының тұрақталып, 
дамуына атсалысып, өз үлесін қосқан. Ол үлес олардың білім-сауаты, 
қоғамдағы орнына байланысты, алдына қойған мақсатымен, ізгі 
ниетімен шектелген. Бірақ бәріне де ортақ қасиет ол адам баласына, 

жақындарына, жан-жағындағыларға сүйіспеншілікпен, махаббатпен 
қарап, іс-тұрмысын, өмірін соған бағындырып бағыттау. 
Інжір мен Ольга үшін ең басты мақсат – ол үй-іші, отбасының 
аман болуы. Осы тұрғыда олар сүйген жарының нағыз сүйеніші болып, 
оқырманды әйел атауына тән нәзіктік, сенімдік, адалдығымен 
сүйсіндірмей тұрмайды. Бұл қолданбалы мағынасы бар гуманизм. 
Жас Талғар үшін ағалар айтқан сөзден артық ештеңе жоқ. Аға 
көрсеткен жол – ол оңды жол ғана болады деп санайды бұл кейіпкер. 
Сондықтан да екі ой болмай, ол Жандосов айтқанан кейін 
“доброволец” ретінде Ферғана даласына басмашылармен соғысуға 
аттанып кетеді. Үлкендерге деген сый-құрмет – бұл да гуманизмді 
қазақша түсінудің бір жағы. Алдындағы ағаның адалдығына шын 
мәнінде сену белгісі. 
Ұлтарақ көзқарасы кеңірек. Ол шығарманың ер тұлғалы, 
ұмытылмайтындай алып кейіпкерінің бірі. Ұлтарақ революциялық 
оқиғаларға қатысқанымен оның маңызын терең түсіне білмеген. 
Ұлтарақ жалпы қазақ ұғымымен жүрген адам. Ол үшін жақсылық, 
шындық, ақиқат қазақ деген сөздің синонимі. Қозғалыстың алғы 
шебінде жүргенде ол қазақ қоғамы үшін шайқасып жүр, тек қазаққа 
игілік іздеп жүр. 
Ботбай көтерілісі кезінде Ұлтарақ үлкен ерліктің иесі болды. Ол 
жау арасынан Жарылғап батырдың өлген денесін алып шықты. Дулат 
тайпасының түлегі Ұлтарақ шапыраштылар ұраны “Қарасайлап” 
шапқан. “Өлімнің бетіне тура шапқан Ұлтарақты жамандаушылар да 
табылады. Өз атасы тұрып Шапыраштының ұранын шақырғаны несі, 
әлде мұның туысының бір шикілігі бар ма екен десіп гуілдесті. Әрине 
ондай әңгіме кейін күбіді. Дегенмен Ұлтарақтың ерлігіндей іс екінің 
бірінің қолынан келмес еді. Кейін қалжыңдап Ұлтарақтан “Жаубайлап” 
шаппай “Қарасайлағаның” не дегенімізде “Үйсінде Қарасайдан басқа 
атаны ұрандап жау түсірген кісіні естіген емеспін”, - деп қысқа 
қайырды. 
Өз ұранын айтпай, ең қаһарман қазақтың атын ұран тастағаны да 
Ұлтарақтың қазақ деп еңіреген ер екенінің куәсі. Адамгершілік идеясын 
автор бұл кейіпкер бейнесі арқылы қазақ идеясы етіп береді. 
Абақ Үйсінбаев бейнесін автордың шығармашылық-көркемдік 
қиялының нәтижесі ғана деуге болмайды. Абақ бейнесі шындыққа, тірі 
адам бейнесіне сәйкес. Бейненің реалистік қасиеттері күмән 
туғызбайды. Оған себеп болар жағдай: ол бір-біріне қайшы келер ой 
иесі. Мысалы, интернационализмді бағыт қылып ұстаған Абақ, талай-
талай ұлтшылдық пікір білдіреді, қазақ ұлтының ерекшелігін 
мадақтайды. Көше сыпырып жүрген “жаман татар шалына” деген 
наразылықты бүкіл татар халқының бетіне басады. Бір ішкіш орыстың 
қателерін бүкіл орыс әлеміне тән етіп санайды. 

Абақ бір үлкен қиын да, қатал да заманның өкілі. Оқырман 
танысқан кезде (1953 жыл) заман талқысы оны қоғамдық өмірдің ең 
төменгі сатысына түсіріп жіберген. Бірақ соған қарамастан ол мықты 
адам. Өзінің жарқын болашаққа деген сенімімен, оптимизмге толы 
ойларымен, талай қиын кезеңдерден сынбай өткен төзімділігімен 
мықты адам. Бүнгінгі күнгі оқырман оның коммунизмге, өзін мыжып 
жіберген партия мен кеңес өкіметіне деген сенімін түсіне алмас. Түсінуі 
де қиын. Бірақ Абақ – сол қатерлі заман адамдарының жинақы бейнесі. 
Ал ол адамдардың мызғымас сенімі олардың бір жағынан шыныққан 
күш-жігерінің белгісі болса, екінші жағынан олардың соры болып 
келеді. 
“Мен болашаққа сенемін. Өйткені бүгін болмаса шындық ертең 
қап түбінде жатпайтын асыл кездіктей тесіп шығар деймін. 
Коммунистік идея бәрін жеңер деймін, шындықтың жеңгенін көргім 
келеді, бірақ мен күткен күн ұзап бара жатқаны есіме түскенде құйқам 
құрысып, кейде ұрысып, тарынып кетемін”. Абақтың бұл айтуынан ол 
үшін коммунизм, жарқын болашақ ақиқат деген сөздер синоним екені 
айқынды. Тіпті коммунизм сөзіне шаң жуытқысы келмейді. 
Бірақ көрген зорлық-зомбылық, бастан өткен қиыншылық өз 
мөрін басып та қойған. Ашаршылық туралы әңгімелеп отырған Абақ 
“көзінен жасы ағып, екі қолының сыртымен көзінің жасын ықтырды. 
Іштей солықтап қалды, сыртына шығара алмады. Булығып отыр, 
шамасы. Адамзат баласы қашанда өмірінің қапылатты шағын осылай 
қамыға еске алады”. 
Осы тұрғыда айтатын жай: Б.Қыдырбекұлы “Алатау” романында 
бірінші болып бұрын жабық-жасырынды ашаршылық тақырыбының 
бетін ашты. 150 бетке жуық кітап тарауын қан жұтып отырып оқисың. 
Жеке оқиғалардан осы ашаршылық туралы жазылған тараудың 
тұжырымдамасына жеткенше төбе шашың тік тұрады: “Әуелі біз 
ашаршылық осы Жетісуда ғана болып жатқандай сезіндік. Сөйтсек 
Голощекиннің құрты бүкіл қазақ елін жайлап алған екен”. 
Ашаршылық зардабынан қажыған Абақ 1937-38 жылғы зобалаң 
күндері де белден кешеді. НКВД түрмесінде, оның сыртында кейіпкер 
көрген адамгершілікке қарама-қарсы әрекеттерді тізіп жату бір 
мақаланың ішінде мүмкін емес. Керегі де жоқ. Бірақ Абақ Үйсінбаев 
өмірінің қиын-қисықтығына қарамастан адамдық келбетін жоғалтпаған, 
жақсылықтан үміт үзбеген. Істеген ісінің адалдығына сеніп, жалпы 
адам атауына деген сүйіспеншіліктен айрылмаған бұл кісі, әлі де 
дәулет-баққа ие болып, бойындағы, ойындағы гуманистік идеяларын 
іске асыра алатын кезге жетсін деп шын жүректен тілейді оқырман. 
Романның шағын, жарты бет эпилогында елде әділеттік орнығып, 
Абақ Үйсінбаев сол оқырман тілегіне жеткені қатты қуантады. 

Алтай ақиықтары 
М.Разданұлы 
Мағаз Разданұлы 1924-ші жылы ҚХР, СУАР, Алтай аймағының, 
Буыршын ауданындағы Дулайты ауылында дүниеге келген. 1940-1944-
ші жылдары өз жері “Жеңісті” мектебінде оқытушы болған, 1947-1957-
ші жылға дейін Қытай жазушылар қоғамы Шін Жаң бөлімшесінде 
істеген. Арада 20 жылдай Қытайдың солақай саясатының кесірінен 
соққыға ұшырайды. 1979-1981-ші жылдары Буыршын аудандық 
мәдениет мекемесінде жалғасты қызмет атқарады. 1981-1982-ші жылға 
дейін өз ауданының саяси мәслихат кеңесінің орынбасар төрағасы 
болып істей жүріп, осы жылдың қазан айынан бастап зейнеткер 
болады. 
Мағаз Разданұлы сонау 1930-шы жылдардан бастап Абай, 
Шәкәрім сынды ұлы даналардың шығармаларынан сусындай жүріп, 
өмірге терең бойлап, әдебиет әлеміне қадам тастайды. Осылайша ұзақ 
жылдар бойы тынымсыз еңбектенген Мұқаң қаламын ұштай түседі. 
Оның өлеңдері “Шін Жаң газеті”, “Ерікті Алтай”, “Таң шолпан”, 
“Бірлік”қатарлы газет-журналдарда артынан жарық көрді. 1982 жылы 
“Асулар толғауы” атты алғашқы өлеңдер жинағы Іле халық баспасынан 
(Күйтың); 1984 жылы “Уақытқа жауап” атты екінші жинағы Ұлттар 
баспасынан (Пекин); 1986 жылы “Сары бел” атты өлеңмен жазылған 
романы халық баспасынан (Үрімжі); 1994 жылы “Ата заман сөйлейді” 
атты әңгіме-повестер топтамасы жастар-өрендер баспасынан (Үрімжі) 
басылып, жеке-жеке кітап болып шығады. 
Автордың отыздай өлеңі, бірнеше әңгімесі мен повестері Қытай 
тіліне аударылған. Сонымен қатар, жеті шығармасы өлкелік және 
мемлекеттік жүлделерді қанжығасына байлаған. Бұлардан сырт, Мұқаң 
аймақтық, облыстық, өлкелік әдебиет-көркемөнершілер қоғамы 
жағынан бірнеше рет “Әйгілі ақын-жазушы”, “Қарт майталман” 
қатарлы даңқ сыйлықтарының иегері болған. 
“Алтай ақиықтары” тарихи роман. Шін Жаң жастар-өрендер 
баспасында “Үрімжі” 1998 жылы бірінші рет басылған. 
Кейіпкерлері: Жәнібек батыр, Көкен би, Күнгіл Жалсын (Тібеттік 
Шаған кеген), Музың Тұңжы (Ман Чің ханы), Жин Шурын (Іле 
губернаторы), Дүзбембет тәйжі, Чи Хың (Қытай мансаптысы), Жақып, 
Мәми, Өміртай (Биқажы), Қара Оспан (Кәрі Амбы және Аға деп те 
аталған), Бейсембі би, Бықыш шешен, Ораз Мұхамет қажы, Қамшыбай 
қажы, Замбы, Ізбайыр, Тілеубай дүңше, Жеңісқан гүң, Жанабыл 
дүңше, Далай батыр, Дәркен батыр, Бақ би, Бұтабай ақын, Кәкіжан, 
Қоғабай, Сабылдық, Салыбай шабарман, Қалыбек (Өміртайдың атасы), 

Ханымай (Өміртайдың апасы), Қожамжар, Қалдыбай, Ақтай, Бозтай, 
Жылқышы (Сәкесі), Самырқан, Иманбай, Жәйірбай, Сүгірбай, Дәлелқан 
(Сүгірбайдың ұлы), Қойлыбай балуан, Тұратау зәңгі, Мардан, Дәриға 
(Қара Оспанның қызы), Қуқабай үкірдай, Әйе апаң (Қара Оспанның 
бәйбішесі), Ережеп болыс, Сымағұл, Дәуітбай, Зағыфи, Жәбиболла 
әбзи, Тәукебай, Бүлеке бақсы, Қылыш (Қара Оспанның баласы), 
Махмұт (Қара Оспанның немересі), Зақария, Баймолла, Шәріпқан, 
Сақи, Сейіт (Қопа), Хадиша, Хайдар ғұлами, Емілбай, Әз, Шегетай би, 
Ажы төре, Мирак Бари әпенді, Әбілмәжин, Жәйірбай, Мәрия (Қара 
Оспанның тоқалы), Нұрилә (Дәлелқанның шешесі), Дәулет, Мыңғыт, 
Қырықбай, Сапарғали, Ма Бупаң, Ма Жұңиін, Қара пайжаң (Дүңген 
сардарлар), Ғанифа... 
“Алтай ақиықтарында” автор 1860-1930 жылдар аралығында 
болған Алтайдағы аққаптал шежірелерді шерте отырып, ақтайлақтың 
бауырын арқан кесіп ауа көшкен елдің ежелгі тарихына қалам тірейді. 
“Қызыл аяқтар қырғыны” деп аталған Күнгіл Жалсынның тобықтарына 
қызыл маталар оранып алып, қазақтарды қынадай қырған қанды 
оқиғасынан басталады. Елдің екі тізгін, бір шылбырын қолына алған 
Шаған кеген Ман Чіңның Музың Тұңжы ханынан Алтайдың бір жерінен 
бұдхана салуға рұқсат қағаз алады. Бұдхана шығынын бөлісуге 
атырабындағы алаштың азулыларын шақырады, оның ірге тасын 
керейдің ата-бабалары көң төккен көне жұрттарына қалайды. Көп 
өтпей, шалғайы кең жұртты шулатқан бұдхана Абақтың қойының 
құйрығымен салынып бітеді де Гуаң Шұй патша өз қолымен “Сары 
күре-Сары сүмбе” деген маңдайшалық жазып береді. Осы кез көрші 
орыспен келісе алмаған көп даудың құлағы қалқиып тұрған бір 
беймаза тұс болатын. Сол себептен желдің өтінде, жаудың шетіндегі 
Іле губернаторы Жин Шурынды хан ордасы әукесін қасып, арқадан 
қағып, мәртебесін өсіруге сарайға шақырады. Бұл сапарға аттанбас 
бұрын ол жол-жөнекей Алтайға ат басын бұрады, халық болып қоғадай 
жапырылып күтеді. Қойын-қоншын алтын-күміспен толтырған ұлық 
аттанарында елдің игі-жақсыларының патшаға айтар бұйымтай-
шаруаларын сұрайды. Сондағы тоқсан ауыздан толғанып шыққан 
тобықтай түйін: Алтай бұдан кейін де хан ордасы – Пекинге тіке 
қарайтын ерекше аудан болып қала берсін болады. Оны қағазға
жазып мөрі барлары мөрін, жоқтары бармақтарын басып ұлыққа 
ұсынады. Ол да кісілігінде тұрып, дәм-тұзды ұмытпай ордаға барған 
соң ханға қол екі тапсырады. Бұл тілекке патшаның әукесі түсіп, 
қабылдағандығын жарлықпен жеткізеді. Сонымен, күріштің арқасында 
күрмек боп су ішкен Чи Хыңның тұғыры биіктеп Чыңшай мәртебесіне 
көтеріліп, арнаулы мәпемен жүретін болады. Оның лауазымына құтты 
болсын айтуға құзырындағы елдің сорпа бетіне шығарлары тарту-
таралғымен жамбылдың табалдырығын тоздырады. Чыңшайдың “көк 

кітабындағы” сауға әкелген билердің тізімдігі күннен-күнге көбейіп, 
қара қамба да қабырғасын керді. Ұлық ілгертінде Қобдада тұрған 
кезінде сақтық ойлап қолына әр ұлттан шеріктер ұстаған, кейін оларды 
өзімен бірге ала келген. Қазір құралды адамдардың қажеті 
азайғандықтан, көбін күнкөріс кәсіптерге орналастырған. Жырынды 
жылпостары саудамен айналысып, аңқау қара халықты сүліктей сорып, 
байыған үстіне байи түскен. 
Өткендегі мерекеге жиналған билер қатар тігілген қалың ақ 
үйлерінен тек жайлауға көшпей Қара Оспанның “көк үйі” ғана қалған. 
Оның жанында “көк үйдің” көңілі үшін билер қалдырған санаты селдір 
аз ауыл тұрған. Қара Оспанның құтты шаңырағына қарлығаш ұя 
салғандықтан, сары езу балапандары топшысы қатайып қанаттанып 
ұшқанша, шырқын бұзбаймын деп түңлік бауын шешпей отырған. 
Қазірше “қанжығада көрісейік” – дейтіндей жау шапты үрей де жоқ 
болатын. Оның үстіне, Ошыңның төңірегінде топталғандардың барыны 
барған сайын молайып, қысыр кеңестің де қан баразы қайнаған. 
Жайлаудың қуаты күшті қымызы да күн құрғатпай келіп тұратын 
болған. Осылайша, қызықты кез көңілді дуалап, білінбей өте берген. 
Бір күні қос қарлығаш “көк үйдің” аспанын айнала шырылдай ұшып, 
арып таласты. Тіпті адамдардың қойнына кіріп кете жаздады. Бір 
сұмдықтың болғанынан сезіктенген Қара Оспан тысқа қарғи шықты, 
отты көзіне үй белдеуіне өрмелеп бара жатқан білектей қарасұр жылан 
шоқтай басылды. Әрі-сәрі болмастан құйрығынан шап берді де жерге 
сілкіп-сілкіп қалғанда өті аузына құйылған жылан тырып етпеді. 
Күндер өте қыл матаудағы балапандар тұсауын үзіп, жылы ұяларынан 
қанаттанды. Ошың да “көк үйін” жықтырып, сағынған сары жайлауына 
көшті. 
Жайлау үсті, үлкен ақ үйдің ортасында Иманбай отыр. Ақ 
жейдесінің екі білегін сыбанып алып, бар өнерін талдан ойып, сыртын 
ішекпен қаптаған, төрт шеріктей ғана, тынысы кең аспапқа салады. 
Алдына ыдысқа құйып су қойған, ол топ жарып күй бастарда сыбызғы 
көмейін қашанда “Көкбөрі” күйімен ашады. Сыбызғышы көк бөрімен 
кездесоқ кезіккенін, содан бастап оны өзіне кие тұтып, жебеуші 
ететінін әңгімеге арқау етеді. Ендігі кезек “Өрікті көлге” келді. Құба 
қалмақ заманында моңғол жеріндегі “Өрікті көл” жағасында қызыл 
қырғын болып, сондағы елдің зары көлдің атымен аталып, үңірейген 
сыбызғының өңешінде осылай қалыпты. Сыбызғышы сырғи-сырғи 
“Соғыс төбеге” келді. Бұл да сол моңғол жеріндегі бір миқы адырда 
керейдің екі руы Жәдік пен Шерушінің билікке таласып соғысқан 
төбеге бола қойылған күй аты. Сыбызғысын суғарып алған Иманбай 
“Жыландыға” жылжып тағы аңыратты. Кіндіктене келе керей 
баласында дау-дамай молайып, рулар ара жігі қабыспаған қақтығыстар 
көбейеді. Соның бірі, Марданның ата дәулетіне буланып, жастықтың 

желігімен шарбысы шатына симай ел кезіп, сал-серілік құруы, оны 
Сүгірбайдың бір бақай қулықпен қолдауы, Марданның Қара Оспанның 
қызы Дәриғамен танысып ұнатуы, араға Дәулеттің әзезілдік салуы, 
Сүгірбайдың сілтеуімен Дәуітбай шабарманның қыз ұзату көшін орта 
жолдан тоқтатуы, жас келіннің жалғыз басымен құтты орнына қонуы, 
ер көңілді Жәдік қызы айласын асырып, Шеруші шалды жүйеге жығып, 
Бықыш шешеннің: “бұл даудың тесігі аналықтың даналығы жеңген күні 
бітеді” – деген көреген де алымды сөзін айғақтаумен “Жыланды” күйі 
боздауын тоқтайды. Осылай ұзақ отырған сыбызғышы Иманбай талай 
тарихты жамбасынан аунатып, тыңдаушыларының құлақ құрышын 
қандырады. 
Сол Иманбай міне қалпе болып, Зағыфиға ұшық салмақшы. От 
басында саптаулы балта мен қара бақыр жатыр. Қалпе тірсек жең 
мешпетін шешіп, көйлегінің жағасын ағытты, домбырасының құлағын 
теріс бұрауға келтірді де барша әулие-әнбиелерге, сахабаларға 
сыйынып алып, өлеңмен жындарын шақыра бастады. Бураша жараған 
қалпең отқа қойған қып-қызыл бақырды жалап-жалап жіберіп, 
тостағандағы суды ұрттап, науқасқа бүркеді. Кенет есіктен шыға 
жөнелді, үркердей ұйлыққан жұрт оның енді күлдіреуіште отырғанын 
көріп көздері атыздай болды. Осы кезде көптің қатарында құдайы 
қонақ болған Бүлеке бақсының да арқасы қозып, қобызбен жынын 
шақырып бурадай буырқанды. Сөйтіп, аяқ астынан екеуі арбаса қалды. 
Біріне-бірі жеңістік бермей, сүт пісірім салғыласты. Ақыры қалпе 
ырықтылыққа шығып, Бүлеке бүк түсті де табанда тіл тартпай о 
дүниеге аттанды. Қазақ жолында қос бақсы қатар келсе, бұрынғысы 
соңғысына, үлкені кішісіне жол беретін үрдіс болған. Бүлекенің ажалы 
бұл жарғыға томпақ келуінен болса керек. Иманбай Мұхаметтің 
жуырда келетінін айтып Биқажыны қуантты, ал ауру әйелді теріге 
салып, жалбызбен булайтын болып үйден шықты. 
Өміртай жасы ұлғайған сайын ой омбысына түсіп, қиял 
шылбырын шумақтай алмайтын әдетті тапқан. Ұзақ ғұмырында 
басынан кешкен ыстық-суықты безбенге салып сараптап, көп 
отыратын. Міне соның бір ұшқыны деп өзінің алғаш басқан қате 
қадамын айтып, жұртты елең еткізді. Аяқты шалыс бастыратын кердең 
жас кезі екен, қу кеңірдектің қамын күйттеп бір жегжаты бағызор 
Бықыш шешенді өкпелеткен, оған ара түспек боп Өміртай шоқ басқан. 
Бұл түймедей дау кейін келе түйедей болып ұшыққан, өртке жел 
тимесін деген кәрі Амбы екеуін оңаша шақыртқан. Биқажы барса 
Бықыш: “Ағаға бес жүз жылқы бітсе де бір тай мініп қыдырмадық. Әйе 
апаң жылына бес ту бие сойса да бір тал қабырға сыдырмадық” – деп 
отыр екен. Естіген жерден Өміртай да: “Е, Бықыш! Ағаға шағынып 
отыр екен десем, бір тайдың терін сұрап жалынып отыр екен ғой” – 
деп омыраулайды. Оған көзінің астымен сүзе қараған шешен: “Сен 

әкеліп берсең алмаймын дедім бе? Шақырып келсең бармаймын дедім 
бе” – деп аузын аштырмайды. Ішіне дық түсіп, сызданған беті Биқажы 
аттанады. Шарбақ өткелдің мұз өткеліне таяғанда арттарынан 
Бықыштың атшысы жеткен. “Неге келдің?” дегенде атшы: “Әлгінің аты 
тағасыз көрініп еді, оқыс болып жүрмесін, артынан баршы!” – деп 
Бықыш жібергенін айтады. Әй, албырт жастық-ай! Сол қормал атасын 
бір сүріндірмек боп Биқажы кейін шешесіне айтпай қимылға көшкен, 
даусырап отырған би-төрелер: “қазан аузы жоғары, түрт шайтан, түрт” 
– деп алақандарына түкіріп, жани түскен. Осы ылаң Ізбайырдың 
құлағына шалынған, алыстан ат өксітіп келіп, Өміртайды шақырып 
алып, арғы-бергіні індете айтып, білместігін бетіне қарып, бидайдай 
қуырады. Жерден үн шықсын, Өміртайдан үн шықсын. Ақыры 
Бықыштың алдына ертіп апарып, екеуінің тымағын бір-бірінің 
аяқтарына тастатып татуластырады. 
Алтай керейіне іслам дінінің жүйелі түрде тарала бастауы ХІХ 
ғасырдың бас шенінен басталса керек. Өміртайдың 14-15 жасында 
Алтайда алғаш мешіт, медресселер ашылған. Өміртайдың апасы 
Ханымай осы үмітті немересін Мұхамет Мұмин ашқан медресеге 
түсірген, оның қанына имандылықтың сәулесі сол кезден сіңіскен. 
“Әттең! Қара халыққа ақ-қараны танытатын өзінің мешіті, медресесі 
бар Өміртай қашан болар екемін” – дейтін бір арман содан бастап 
ішіне ұялаған. Сол көкейді тескен тілек араға аттай жылдарды салып 
енді орындалды. Мәми үлгісіндегі мешіт салынды, имамы жоқ, болашақ 
молласы Қамшыбай әлі оқып жатыр. Дегбірі таусылған Биқажы ел 
аралаған тегі белгісіз Мирак Бари деген тебінгідей сақалы бар, қызыл 
тұмсыз кісіні уақыттық имам етеді. Ол түбі шикі болып, тексіздік 
еткендіктен алланың ақ үйінен өздігінен безіп береді. Ауылдың сүбелі 
адамдары жиналып, түтін түтеткен жерін көрсе апиын, наша сынды 
есірткілер табылыпты. Бұларды орнымен өртеп, бұрынғы сары мешітті 
қайта қалпына келтіреді. Көп өтпей Қамшыбай имам, Әлімжан азаншы 
болып қатары молығып, айналасындағылардың алқауына бөленеді. 
Ісламдыққа біртіндеп бауыр басып келе жатқан даланың асау елін 
кезбе дүңгендер түбіміз бір мұсылман үмбетіміз деп қу тілдерімен 
майдалап, қойындарына кіре келе араға ірткі салып, арандатушылық 
тудырған. Ісламдыққа жат жауыз қылықтарды көрсетіп, онсызда 
бауыры бүтінделмей жырымдалып жүрген жұртты аш арландай 
талаған. Ма Бупаң, Ма Жұңиін сынды атамандарының қанды құрығы 
тимеген қазақ даласы кемде-кем болар, кәпірлерді қырамыз деп жүріп, 
бейкүнә халыққа бүйідей тиген. Ақыры асқанға тосқан болып, өздері 
де қолдан жер қауып тынды. Бұлардан сырт, іргедегі ақ пен қызылдың 
ит жығысыда жүдеген жұртты аз жәбірлеген жоқ. Олардың шаш бауын 
көтеріп, сойылын соққандар екі оттың ортасында күйіп, қайсысында 
баянды ақиқат бар екендігін байқай алмай, елдің есін шығарған. 

Сонау ит арқасы қиянға Қытай патшасының кезекті сайламына 
бармақ болып Закария бастап, Баймолла қостап бір шоғыр топ бетінен 
шаңы шығып, табанынан тозып ордаға барады. Қазақтар “жуаншақай” 
дейтін Иаң Зыңшіңның жетпеген өкіл даусын даланың серілері 
толтырып, хан тұғырына көтереді. Патша оларға шен беріп, шекпен 
жауып елдеріне ризашылықпен қайтарады. Бұйымтайларын сұрағанда 
Баймолла қазақ балаларын оқыту талабын қояды. Сонымен, өлкеде 
қазақ-моңғол балаларының мектебі ашылады, оның алғашқы түлектері 
болып Шәріпқандар оқыған, кейін оқуға қабылдау ісіне де араласқан. 
Биағаның немересі Махмұттың көзін ашқан оқу орны да осы болып, 
бара-бара керегесін кеңейтіп, қанатын алысқа сермеген. Оқушылардың 
саны да күн санап артқан. 
Желіп өткен дүние-ай! Ұялы бәйтеректей қалың елге қорған 
болып, не бір азулы жаулардың аузына түсірмей, айламен аман алып 
жүрген ақылы дәрия, қормал кәрия табиғаттың қатал заңына бой 
алдырып, қарттыққа мойын ұсынады. Билік тізгінін үмітімді ақтайды-ау 
деген арыстан жүрек азаматтарға береді. Өзі “тәркі дүние” болып, ақ 
шымылдықтың ішінде жатып, соңғы өміріне алаңсыз аттанбақ болады. 
Бірақ, тақымы қатаймаған атқа мінерлер сүбелі қалың дауға тістері 
батпай, милары атала болып, тұйыққа тірелгенде тағы кәрі бидің 
құзырына 
жүгінетін 
болған. 
Халық 
алды 
кең 
үйреншікті 
қамқоршысынан әлі қол үзбей келген, осы үрдіс жерден ақыл сұрап 
жатқан Биағаның соңғы демінің үзілеріне дейін жалғасады. Қарқарадай 
қарттың халы күн өткен сайын ауырлай береді, ауыл-аймағы да 
алыстап қона алмай, ұйысып отырған. Арқалы абыз дәм-тұзының 
таусылғанын сезіп, айналасындағыларға бақылдаса бастаған: “Аллаға 
разымын, халқыма разымын! Менің уақытым таяды. Ұйыған 
бірліктеріңді іртпеңдер... Азан даусын естіп жатайын, ескі мешітке 
таяу жерлеңдер. Басыма жүрген жолаушылар құран оқитындай етіп 
күнбез орнатыңдар. Ат шаптырып, ас бермеңдер...” деп өсиеттерін үзіп 
айтып, ақтық тынысын тоқтатқан. Осылайша, қазақтың бір жарық 
жұлдызы сөнеді, бір алып тауы құлайды, бір саялы бәйтерегі 
опырылып түседі. Сөйтіп, “Алтайдың ақиықтары” да атының ерін алып, 
белін суытады. 
Аң шадырын оқ табар 
О.Айтанұлы 
Қазіргі Қытайға қарасты Шығыс Түркістан өлкесі, Тарбағатай 
аймағының, Толы ауданында 1932 жылы қазақтың маңдайына біткен 
бір туар, қайталанбас дарын иесі Омарғазы Айтанұлы дүниеге келеді. 
Қаршадайынан қағылез ол білімге деген сусынын ауыл мектебінен 

қандыра алмай, тоятын алыстан іздеп, туған елінен жырақтап, жоғары 
оқу орнына түседі. Оны үздік тәмамдағаннан кейін, өлкелік “Шұғыла” 
журналына редактор болып істей жүріп, жазушылықпен айналысады. 
Осы барыста заңғар жазушы, қызыл тілінен қыран ұшырған ақиық 
ғұлама ақын, керемет драматург, сұңғыла сыншы Омарғазы құдай 
берген қуатымен қыруар толғағы ашты тартымды туындылар жазады. 
Шоқтықты шығармалары ұйғыр, қытай тілдеріне аударылады әрі 
мемлекеттік, өлкелік әдеби сараптауларда өз бағасын алып, 
жүлделерге ие болады. Қас қаламгер кемеліне келіп қайратының 
тасыған шағында құрыш қаламын бір мезгіл қаңтарады. Ол ұшық 1966-
1976 жылдар аралығында өткен қытайдың аты шулы “Мәдениет зор 
төңкерісі” сынды солақай саясатының соққысынан еді. Соның 
салдарынан автордың алтындай уақытының аттай он жылы абақтыда 
өтеді. 
“Аң шадырын оқ табар”, “Тараз” сынды романдары, “Жыл 
сораптары” атты повесі, “Құс жолы”, “Тырналар”, “Түйе”, “Сәукеле” 
қатарлы өлең-дастандар жинағы шығады. 
“Аң шадырын оқ табар” романы Шін Жаң халық баспасында 
(Үрімжі) 1986 жылы бірінші рет басылған.
Кейіпкерлері: Ақтағыс, Сәтбек, Мәкес (Ақтағыстың қызы), Қазым 
(Ақтағыстың ұлы), Нұрғиза (Қазымның әйелі), Қоңқай, Жәзи, Қаратай 
молла, Өтеген, Шағыбан, Ақтан, Тұрағұл, Тулен, Ағайша, Зауқия 
(Қаратайдың бәйбішесі) және Аққоян (ит). 
“Аң шадырын оқ табар” атты бұл еңбек 1958 жылдың қазақ 
даласындағы бір жетілік бейнесі арқылы сол заманды иіре суреттеген 
тегеурінді туынды. Роман қолтоқпақтай, тобан аяқ Ақтағыс ақсақалдың 
төңірегін толық көретін қожыр тастың үстінде отырып, айналасына 
қиялдай көз жүгіртіп, күнде құмырысқаның илеуіндей қарбаласып 
жататын тау етегіндегілердің аяқ астынан аяқтары тиылып, өліктей 
тып-тыныш жатқанын ой түрткі етуінен басталады. Тау ешкінің жас 
қуырдағын жеп, айран ішіп, келіп-кетіп жүретін әңгімешіл көп жігіттер 
болушы еді, міне олар жел ұшырғандай жоқ болған. Ұзақ отырып 
ешбір қыбыр-қимыл байқамаған Ақаң бұған қайран қалды, “Не болған 
оларға?... Бір жаққа ауып кеткен бе?... Баяғыда сары сүзек келгенде 
елдің түндігі жабулы-жабулы қалған еді...” Ағынның аржақ иініндегі үш 
киіз үйдің түндігі ашылмаған, екі шатыр да сондай жым-жырт. Әдетте 
бөрене сүйретіп ағылып жататын қызыл тракторлар мен қарбалас 
адамдар бір-ақ күнде сап болған. Сіріңке қорапқа салған шырпыдай бір 
келкі кесілген қарағай бөренелер жол бойында рет-ретімен жаюлы 
тұр. “Осынша қауырт жұмыстарын тастап олар қайда кетті екен?... 
Маған келген селебе оларға да келгеніме әлде?... Дүние не болып 
барады?!...” Шал ойға қарағысы келіп қарай алмады, қат-қабат күз 
жаңқа тастар бетін қайтарып тұрғандай. “Оның аржағында не болып 

жатыр?...” Жерден ауыр тыныштыққа тұншыққан тобан аяқ шал 
тырмысып жүріп өз кеудесіндей, тіпті өзіне ұқсап кетерліктей божбиған 
бір үлкен қара тасты аударып, домалатып, иен тау, қараң қалған 
шатқалдың адамды мезі қылып, тынысты тарылтқан мына меңіреу 
үнсіз, жым-жырттығын бұзып, тас болса да тілдесуге дыбыс шығарғысы 
келді ме кім білсін?! Тас домалап барады. Алғашында баяу домалап, 
енді секіруге ауысты, бір тәуірі тұяққа қағар бөгіде кедергіден ештеме 
байқалмайды. Күреңселі, құйқалы теріскей оның тепкісіне көніп, өзіне 
біткен сабырлығын сақтап-ақ қалды. Тек арқы жағадағы тасқа 
ұрылғанда барып, әлгі тастың быж-тыжы шығып, ұсақ сынықтарын 
асау ағысқа тапсырып, тұп-тұнық кеңістікте бір сәттік жаңғырығы ғана 
қалды. “Өлген” тастың көр талқысын жүргізіп отырғандай тізерлеген 
бойы аузы аңқиып, қозғалмай қалған Ақтағыс өзінің осы тасты не үшін 
домалатқанын да ұмытқан. Аттай желіп жүрген кезінде санап ататын 
аңдары енді сынық көңіл қарт аңшыны келекелегендей сойыл тастам 
жерден тобымен жанап өтіп жатты. Мүйізі қарағайдай екі текесі жекпе-
жекке түсіп, өз үйіріне сапалы тұқым қалдыру құқығын алу үшін тауды 
жаңғыртып майдандасқан. Ақыры әлеуеттісі жеңістік алып, ырыққа 
шыққан. Аңкөс шал олардың қызарған көздеріне дейін көріп отырған... 
1958 жылдың сақадай сай күндерінің бірінде қаншама көкіректі 
желпіндіріп, қаншама жұмыр басты пенденің екі танауын желпілдеткен 
болат қорыту науқанының ұлы үндеуі осы өңірді де шарпып тігерге 
тұяқ қылдармай, бәрін атқа қондырған. Ырымға қара етіп жалтаңкөз, 
кірме жас биолог Сәтбекті ғана қарауылдыққа қалдырған. “Бір жөні 
болар” – деп ойлады ол, ап-сап басылып, иен жұрттағы өз шатырының 
қасындағы қарағай дөңбекке отырып жатып, дегенмен, жалғызсырап 
құлазу сияқты бір күңгірт сезім оянғандай болған. Осылайша арғы-
бергі, өткен-кеткенді еске түсіріп орнынан тапжылмай ұзақ отырған. 
Түрткіл дүниені басына көшіріп соғылған тасты Сәкең де естіген. Көп 
өтпей таудың жүйрік басынан тымағын шексіз кеңестікке қайта-қайта 
шыр айналдырып, кімді шақырып тұрғаны белгісіз кішкентай адамды 
көрген. Бұл бір күн өтпей жатып адамсыраған Сәтбекке үлкен медеу 
болған. Енді үкідей ұшып солай қарай беттеген... 
Таулықтарға оқу-тәрбие жұмысымен келе жатқан Мәкес сартап 
сағынышын баспақ болып, ауылына ат басын бұрады. Жолшыбай 
көзіне ыстық өзі өскен өңірді көріп, тамылжыған табиғатын тамашалап, 
көңілі көтеріледі. Жат жұрттық болмаған, әлдилеп бала сүймеген 
қыздың әлі де балапан құстай түлеп ұшқан ұясына қайта-қайта 
оралғысы келе беретін. Анау тас мойнаққа иек артқан соң, мұны 
көрген Аққоян сағымдай бұлдырап жетеді, құлағын жымырып, 
құйрығын бұлаңдатып бұла еркеліктің бәрін істеп бәйек болады. Үй 
маңынан өріске дейін жыбырлаған түліктер, түтіні тік ұшқан қасиетті 
қарабайыр шаңырақ, құтты табалдырықтан кіріп-шығып жүрген жаны 

мамық жандар жанарға нұр құйып жарық етпек. Осындай алуан ойлар 
Мәкестің миында өрекпіп, көзеулі кезеңіне де келіп жетті. Бірақ, ол 
қайнаған тірлігі тоқтаған, жұт жайлағандай жүдеу жұртты көреді. Нәзік 
жанын қарыған қасіретті көріністен а деп аузына түскені “Әке! 
әкелеген” ащы айғай болып, аяқ жеткен айналасын арылта іздеп, 
арқандаулы бұзаулардан басқа еш жан иесін таппаған. Арқаларында 
енелерінің жалпақ тілдерімен жалаған сойдақ іздерін сипай отырып, 
ойға ерік берген. Кенет олардың мөңірей қараған жағына жалт 
бұрылғанда қырат басында арқасында көтерген “баласы” бар 
еңгезердей қараны көзі шалады. Үйге кіріп әкесінің мылтығы мен 
оқшантайын ала салып, қораның артындағы тастың жықпылына 
жасырынады. Оның иманын бойынан қырық кез ұшырып келе 
жатқандар әлгінде мұның дауысын естіп, Ақтағысты арқалаған Сәтбек 
болатын. “Атты кісі, тебіні қатты кісі” – дегендей, тобан аяқ шалдың 
еңсесі көтеріңкі айтылған шақыруынан Мәкес жатқан жерінен қарғып 
тұрып желдей есіп жеткен. Әкелі-бала емірене қауышқан. Олар 
алабұртқан көңілдерін басып, сабасына түскеннен кейін, сыйлы жігітке 
сый көрсетіп, қазан шегелеген. Талай әңгіменің арқауын ширатқан. 
Сиырдың күздігүнгі қою айранына тойып алған Сәтбек әдетте Ақтағыс 
еңбектеп-ақ шығып жүрген балта сабы кезеңге мең-зең болып әрең 
шыққан. Бүйірі шығып, буыны босаған ол сол жерінде жантая кеткен. 
Әлде бір ұшқыр сезімнен көкірегі толып, көңілі масайып барып, 
даланың жұпар иісті кең құшағында маужырап өлі ұйқыға бас қойған. 
Күндізгі тәйтиген, мұжық шалмен болған қысыр кеңесі керуендей 
тізіліп ұзақ ойға батырған. Көпті көріп, көнек түбін тескен кәрия бірде: 
табан ет, маңдай терімен жиған малын ортақтастырамыз деп колхозға 
әкеткенін ашына айтса; бірде: философиялық ойға тартып “Иттің иесі 
болса, бөрінің тәңірісі”. Құдай жаратқан он сегіз мың ғаламның бәрінде 
ие бар. Тау, орман, су, жер... құдай бізді онан ырыздығыңды теріп же 
деп жаратқан. Оны қорлауыңа, қиратып бүлдіруіңе, аң болса 
қырғындауыңа, орман болса өртеп немесе кесіп, жоқ қылып түгетуге 
асығып құртуға бола ма? Үкімет дейсіңдер, ол патша ғой. Патшаның 
жазасы көзге көрініп келеді, құдай асықпайды. Обал бар жерде сауап 
бар екенін білсе бұл жұрт. Тағы бірде: әр адамның бұл дүниедегі 
жақсылық-жамандығының бірдей болмайтындығынан, олардың өлім 
азабы да бірдей болмайды. Бай адамдардың өлім азабы кедейлерден 
ауыр болады. Мұны “ел оның мал, дүние байлығын қимай жатқандығы” 
– дейді. Жан алқымға келгенде мал-дүние, тіпті алтын болса да оған 
не пайда... Мен жартылай өлген адаммын, алланың мұнысына да 
шүкіршілік. Күпірлікке жазбасын! Міне, мынау бір уыс топырақ, тірі 
пенде оған өзін теңестірмейді. Аяғының астында жатқан топырақ, 
өлгенде өз үстіне шығатынын ұмытады. Балам, дүниедегі ең ұлы нәрсе 
топырақ қой, топырақ! Алыста жүрсең де өзіңе жер иісі сіңген туған 

топырағыңды аңсайсың, бұл жандыларға ортақ қасиет. Ал өмір деген 
күрес! Әрбір тірі мақұлық көз ашып дүниеге келгеннен көз жұмыр 
көрге енгенше өздерінің күндес жауларының қысымынан, олардың 
қайтпайтын қатты сынынан еш уақыт құтылып, бейғам бола алмайды. 
Мұның түп-төркіні қу кеңірдектің құлдығынан да құтыла алмау болса 
керек. Бәрімізге пана болған тақуа табиғат бір жағынан жалпақ шешей 
болып мырзаланса, енді бір жағынан сыған болып, сараңданады... Өмір 
базарынан қайтуға бет алған, оқымаған мүгедек қарттың осыншама 
ғақылия сөздерімен алысып, “Тауықтың түсіне тары кіреді” дегендей, 
қай-қайдағы қысырақ ойлар жамбасынан сыз өткен Сәкеңді меңзіғыр 
етіп оятқан. Өзінің қайда жатқанын пайымдап, есін жиған ол сондайда 
алғашқы таң нұрына малынып, мойнында мылтығы бар алауланып 
тұрған алтын адамды көрген... 
Ақтағыс пен қызы Сәтбекті шығарып салып, өздерінің отбасылық
шүңкіліне көшкен. Бірі көненің, бірі жаңаның көзқарастарын қозғап, 
таразы басын теңестіре алмай, үркерді жамбасқа аунатты. Көңіліне 
дық алған Ақаңның ұйтқымалы заманның мінезіне болған міні де аз 
болған жоқ. Оны ақтауға тырысқан Мәкестен де маза кетті. Бұлш 
түпсіздіктен туысы бір түтін басына қайта ауысты. Әкесінің айтуынша, 
төркініне барып келгеннен кейін, Нұрғиза қыңырайып, беталды 
сөйлейтін болған. Кіріп-шығып жүріп қазан болса қазанға, сиыр болса 
сиырға, табадағы нанға, түтінге, шаңыраққа, шыны-аяққа, ит екеш 
итке де сөйлеген. Сиыр саумай, бұзауын бірге қоя беріп, ұзақты күн 
кішкене қызыл тысты кітапты оқумен болған. Кезіндегі келіннің қайсы 
десе мынау дейтіндей момақан келін емес, бойына бір желік кірген. 
Оны Қоңқай да айтқан: “Келініңізде желік ауруы бар ма? Сау емес-ау! 
Біреуді құдай желіктіреді, біреуді адам желіктіреді, біреу өзінен-өзі 
желігеді” – деп Нұрғизаның сайқал саясаттың желбуаз жоспарымен 
желіккені рас еді. Тіпті “Құл болып, күлдікөмеш болып үйде 
отырмаймын. Кетемін, елдің бәрі күмше (колхоз) боп жатыр, күмшеге 
барамын” – дейді. Саясаттың сан құбылысын сараптай алмайтын жас 
келін ет қызуымен қазанын да алмастан Күмшесіне кетіп тынған. Ас 
қамына әзірленген қызына қамыға қараған қарт: “Үйім деп шаршап-
шалдығып, қызылсырап келгенде тым құрыса, екі аяғым сау болса еді, 
алланың ырыздығы ғой, қақпан құрып болса да қазан-аяғымды 
қаңсытпас едім. Зәруат, кешірер еді, біз сияқты мүсәпірлерін...” Тобан 
аяқ шал осылай дымы құрып сарқыла сөйлеп, талығып барып 
жантайған. Ертесі әкесінің мұратына мұрагерлік етіп, таң бозынан 
құралын асынып, аңға шыққан Мәкестің нұрға шомған бейнесі сол 
болатын. Оқып жүргенде нағашы ағасы Жази кәрі жездесі Ақтағыстың 
“Аң шадырын оқ табар” – деген мақалын есеп жолдарымен сызбалап 
дәлелдеген. Аңды өкпе тұсынан атса, оқпен бірге жығылады. Егер 
аңның өкпесін шеңберге ұқсатып, оның дәл ортасын “О” нүктесі десек, 

шадыр тұрған аңның өкпесінің “О” нүктесін тауын ату оңай емес, 
мергені келіссе ондай шадырлықты оның оғы таба алады. Әкеңнің 
жолын қусаң, сызықтар өнеріне көп жаттық дейтін ол. Міне Мәкестің 
миығынан күліп келе жатқаны сол сөздер болатын. Алдынан Сәтбектің 
тосын жолыққанынан қапелдемде тосырқап қалды. 
Киелі тесік тастың етегіндегі бір жартастың түбінде Мәкес пен 
Сәтбек әңгімелесіп отырған. “Әкемді аяймын” деп бастаған қыз сөзін 
“Ол ғана емес, тау-тастың қуысында, бір тастың түбінде тығылып ап, 
дүниеден бейхабар өтуді өз түсініктері бойынша ең зор бақыт 
санайтындардың саны да аз емес. Ойға көшейік десек, өлсем ата-
бабам бұл төккен осы тастың түбінде өлем, сүйегім осында марқұм 
апаларыңның қасында қалсын деп табандап тұрып алады. Қаланың 
қайнаған тіршілігі оның басын ауыртады. Коммунизмді түсінбесе де 
соған ұқсас өзінің арманы бар. Керуеншінің тоғанақтап артқан жүгі 
секілді әркімнің өз жүгі болады ғой, екеуіміздің заманымыз екі басқа 
екен. Әкем жөбішеңкіге ашуланбаушы еді, бірақ, құда баласы кеп, 
адал малын конпоскалағандға ересен ыза болды. Құдайдың қоңыр 
аңының киесі атты ма, кім білсін кейін әкем топ болып қалды. 
“Өлгенге, өлтіргенге қуанба, тірілгенге, тірілткенге қуан” – дейтін 
қайраты қайтқан шағында...” Ол осыларды айтып отырғанда Сәтбек 
тұңғиық бір ойдың түбіне кеткен. Қызыл науқанның қайнаған кезінде 
Тұрағұлды күреске тартады, Ақтан болса ақырған төңкерісшіл 
белсенді. Өзін де жарға итеріп, сонау алыстағы тау түбіне еңбекпен 
өзгертуге жіберген сол болатын. Неге егер болғанына жіп таға 
алмаған, болмаса бәрі де бір терінің пұшпағын илеп, бір оқу орнында 
істеген. 
Жас социализмнің “оңшыл”, “солшылдары” тұздық болған қызу 
қозғалыс қу қопаға өрт кеткендей үдеп, коммунизмнің нұрлы 
болашағына жедел жетудің жарқын жолы тек коллективтендірудің 
қадамын тездету деп аңқау елді арамза молдалар билеп, дүниенің 
астан-кестеңін шығарған. Баланың ісі, бақсының жыны көбейіп, ненің 
ақ, ненің қара екенін айыра алмай, қарабайыр халықтың қара бастары 
қазандай болған. Сөйтіп, көлеңкесінен қорқатын қоян жүректер, от пен 
судай тап жаулары, бұқпа тыңшылар, ұрда-жық әпербақандар 
молайып, алтын бесік елдің атқа мінерлері есерлердің ермегі болған 
бір шу басталған. Мәкес Сәтбектің ішкі арпалысынан өзгерген өңіне 
қарап, отбасынан оза алмай жатқан ой шудасын жимасқа амалы 
қалмаған. Олар буындарын сытырлатып орындарынан тұрып, бет-
бетіне кетіскен. Көп өтпей тобан аяқ шалдың қызы Сәтбектің қосына 
кәресін алуға қайта жолға шыққан. Сілесі қатып шаршаған Аққоянмен 
жолыққан. Мәкеспен қоштасып келе жатқан жалқы жігіт жолшыбай 
ойға қоныс аударған қалың көштің үстінен түскен. Түленмен танысқан, 
оның ықыласты пейілімен Ағайшаға жолыққан. Ол қосына кеткен соң, 

Түлен бастаған бір топ ауылдың қызғалдықтай қыздары Сәтбекке 
сәлемдесе келген. Осы жиналған жұрттың үстіне айқұлақтана ақырып 
Ақтан жеткен. Ол өшіккен ит ізін талайдының кебін киіп, Сәтбектің 
сары ізіне шөп салуын әлі қоймаған. Нұрғиза мен Қазым Ақтағысты 
көшіріп алуға белді бекем байлаған. Олар Мәкес, Сәтбек, Түлен болып, 
араларына ақтағысты алып Ақтанның кішкене машинасына мінген. 
Табиғатпен тұлғаласқан, жер исі сіңген таудың кәрі тарланын болат 
қортудың батырлары күшке салып иіп, туып өскен топырағынан 
айырып, мұң тұнған нұры тайған жанарын жасқа шылап, жат ортаға 
көген көздендіріп, қарт кеудесін қайғыға толтырып, күні ертең не 
боларын жаратқан иесіне тапсырып, Ақтағыстың “Аң шадырын оқ 
табар, бір жөні болар!” – деуімен роман соңғы нүктесін қояды. 
Асау арна 
Ғ.Сланов 
Қазақ прозасының біраз үлгілерін оқу үстінде әлдекім еріксіз 
есіңе орала береді. Жазушы Ғ.Слановтың “Асау арна” романындағы 
Жақашты білуіңіз керек. Мұның бір сыры бар. Жарқырап көрініп, жалт 
беріп көзден ғайып болатын жартыкеш, бірақ сонысына қарамай есте 
қалатын, дәл осы төңіректе ойлантатын кейіпкерлердің бірі. 
Адам өз тіршілік болмысының табиғатына қарай өмір рахатын 
әрқилы табады. Акакий Акакиевич қолы бос уақытында көңіліне 
талшық қылатын қызығы – тәптіштеп қағаз көшіріп жазудан басқа бұл 
жалғанда түк рахат көре алмай кетті. Ол үшін мұның өзі іші жылып, 
ләззат алатын таңғажайып әлем. Еңсесін көтеріп, тік қарап, төңірегіне 
бір көз салған да жан емес. Бүкіл ғұмыры бойғы тырнақтап жиған 
“қазынасын” сарп қылып, жаңа ғана қол жеткен жалғыз шинельдің 
қасіреті оның тек тынысын қиған жоқ, оның бар үмітін кесті. 
Жақаш – көне орыс ертегісінде король қызметшісінің керемет бір 
үлгісі боп қалған қайырымды Личарда бола алмайды. Ол Акакий 
Акакиевич те емес. Өйткені мұның үміті, мұның қызығы басқашарақ. 
Бірақ Акакий Акакиевичтің бойын бір тұтам қылған обломовтар 
дәуірінің моралі Жақаш өмір сүрген тіршілік ауқымының әр 
талшығынан да аңқып тұр. Өмір ләззаты шіреніп жатып тыңдаған
күйме қоңырауының сыңғыры тәрізді. Қожасының басына қонған 
мәңгілік “бақтай”, ол отырған орынға отырып, бірер сәт өзінен басқа 
тірі пендені білмей, қиялдағы хор қызының саусағынан бал татып көру 
– Жақаш үшін бір сиқыр дүние. 
Ол өзін мазақ қылған, күні кешеге дейін құл қылған Күдері 
байдың жарлы-жақыбайына қала байының құдіретті күймесімен баса-
көктеп кіріп, қыр көрсетпек. Қарғалы өзенінің бойынан шұға тоқитын 

өндіріс орнын қарастырып, салт атпен кеткен Сергейлер тобы бай 
аулына күймені Жақаш өзі жалғыз айдап барсын деп тапсыруы-ақ мұң 
екен. Жақаштың кішкене сығыр көздері қыпылықтап, қияқ мұрты 
жыбырлап, тығыршықтай аласа бойы тәлтие, екі бүйірін кезек таянып 
кідіріп тұрып қалды. Қожасының оң көзі Ғимадиға да қимаған сылаң 
торыны күймеге өзі дара жекті де, өз буына өзі мас, қиялға бөгіп кетті. 
Жарлы бейбақтың көңілі өсіп, алабұртып тұр. Сылаң торының біресе 
бұ жағынан, біресе о жағынан шығып, іштей бір мақтан сезім көкірегін 
кернеп барады: “Бай көпестің күймесімен келген кім екен?” деседі-ау 
жұрт!.. Паһ-Паһ!.. “Жақаш келіпті! Салтанатпен кепті... Қыз айттыра 
жүрген жоқ па екен-ей?” 
Жақаш тұғырына қонып, “бағы жанып” тұрған осынау бір 
алабұртаң сәтте оның көкірегінде ауылдастан көрген запы-мазағы да 
сайрап қоя береді. Бір кек жалындап бара жатыр. Өкпе-реніш: 
“Күдеріңнің малын сауып, отынын тасып, суын әкеліп қанша жыл 
жүргенде қотыр тоқты бітіп пе еді! “Жақаш” деген атымды да атамай, 
бірі “қортық”, бірі “шартық” атап, ата-бабамнан бермен сыбап, қит 
еткені түйіп қалып “құрығандап” есімді шығармайтын ба еді... Сонша 
басынып 
алым 
көрген 
Жақашыңды 
енді 
көр, 
түге, 
қанжауғырлар!..Табалаған дұшпаным, қара күйменің шаңы астында 
жатсын солай, тұншығып!.. 
Жақаш өзін осылай іштей бір ширатып, бабына келтіріп алды да, 
өз намысын қорғауға, өз үстемдігінің бір мысқал салтанатын барша 
қауымға жария қылуға – “карфагенді” алуға лап қояды. 
Жол-жөнекей Жақаштың ауыл жігіті Сабдықпен кездесуі де 
қызық. Өте маңғаз. Ақ сақалды, салдарлы адам қалпында мұрнын бір 
шүйіріп тоқтай қалады да, амандық алысқан бірер ілік-қағыс сөздерден 
кейін іле-шала:
“Шахбұрстов мырзамен бірге қаладан шығып ем. Өзіміздің 
ауылға бір соғып кетейін деп, сылаң торымен салдыртып келе жатыр 
едім. Қалай, Күдері болыс ауылда ма екен? Білесің бе, бала?” – дейді. 
Сабдықтың күймілжің жауабына көңілі толмай: “Е, неге білмейсің өз 
болысыңды? – деп сөгіп тастайды. - ... Майбұлақ ауылы осы арадан 
қанша жер өзі? Жол жақсы ма?” 
Сабдық аң-таң. Көктен күткен құдайы тап алдында тұрғандай: 
“Ағасы-ау, өз аулыңыз емес пе, қанша жер екендігін менен гөрі жақсы 
білмейтін бе едіңіз?” 
Бұған тосылып жатқан Жақаш жоқ. Педальді онан сайын баса 
түседі. “Анау кеткен кімдер” деп бай-қожалар жөн-жосығын сұраған 
Сабдық қолқасына да қайтарар жауабы нық: 
“Мырзалар ғой олар. Қаладан бәріміз бірге шыққанбыз... ішіндегі 
қазағы мен ғана. Біздің қазекең тыныштықты жақсы көреді ғой. Олар 
салт қыдырып кетті. Осынымның өзі тыныш маған деп мен күймелетіп 

кетіп барам. Майбұлақтан табысып, Күдерінің бір тоқтысын жеп, онан 
соң өзге болыстарға шығармыз, сірә”. 
Сөйткен Жақаш, Сабдықтан оңдап жөн сұрасуға да асқақ еңсесі 
илікпеген, өз буына өзі бөгіп, бабымен ысқыртып ала жөнелген Жақаш 
Күдері байдың көк желкесі мен Жамағаттың жылпың жүзін көргенде 
бетегеден биік, жусаннан аласа болды да қалды. “Ой сорлы-ай, орыс 
байының күймесін айдағанда оның қандай шаруамен жүргенін 
білмейтінің бар, несіне кісімсисің” деген Жамағаттың бір-ақ қағытуы 
сылаң торының алдында осы жаңа ғана кеңінен көсілген Жақаштың 
желденген көкірегін су сепкендей басты. Аузына құм құйылып, мысы 
құрып, жерге сіңіп барады.
Енді бір қалтарыста буы басылып, жүрегі орнына түсе бастаған 
Жақаш қожасының бар билігі өзінде тұрғандай, бір шаруасы болмаса, 
сылаң торыны күймелетіп мен осында келер ме едім деп қайта бір бой 
түзеп бара жатыр еді, Жамағат қу оның ойран-топырын шығарып, 
әбден масқара қылды: 
“Пай-пай, сабазым-ай! “Мен осында келер ме едім” дейді. Бұ 
шіркін, шамасы Шақбұрысқа жолбасшыдай, өзі бастап осында келген 
екен ғой! Аналар ғой көш артынан ерген күшіктей Жақаштың күймесін 
өздері іздеп, қуа келмек-ау? Затыңа болайын, сабаз! Е-е, тағы да 
қандай өнерің бар? Айта отыр...” 
Жақаш – Шукарь атай да, Санчо-Панса да емес. Бәрі де 
қарапайым халықтан шыққанымен, бұл оларға бүтіндей антипод. Бай 
күймесін айдауды тағдырдың өзіне мәңгілік аманатындай сезінген, бар 
арман-үміті иегінің астында ғана, көзге түсе алмай қор болған, 
мысқалдай биліктен жарты өмір рахат табатын адамдардың бір сілемі. 
В.Белинскийдің “1847 жылғы орыс әдебиетіне көзқарас” дейтін 
әйгілі мақаласында мынадай бір жолдар бар еді: “Біреуден алған 
киіммен ажарланып, менменсіген қарға туралы не айтуға болады? 
Ондай менмендік ақылға әрдайым жат және көбінесе тексіздердің 
бойындағы кемшілік... Байқасаңыздар, помещиктің малайы мұжықты 
мейлінше қорлайды, ал іс жүзінде мұжық одан әлдеқайда жақсы, 
мейірімді, адам дәстүрлі! Малайға бұл менмендік қайдан келді? – Оған 
қожасының жаман мінезі жұқты, сондықтан да ол мұжықтан әлдеқайда 
білімдімін деп ойлайды. Топас адам әрқашан сыртқы сәулетті білім деп 
санайды”. 
Бұл жолдардың Жақашқа, әрине, жарым-жартылай болса да 
қатысы бар. Жақаш менмен емес, бірақ қолына бір билік тисінші, 
көкірегінде оның да желі бар. Жақаш ешкімді қорламайды, бірақ реті 
келген жерінде өзінің құдіретін көрсетіп қалуға құмар. Жақаш өзін-өзі 
асып бара жатқан білімдімін деп те ойламайды, бірақ осы сыртқы 
сәулетке ет жүрегі елжірей қарайды, жүзіне нұр жүгіреді. 

Жақаштың өріссіз, бір тұтам аңғал, балаң қылығына күлмейсің, 
қорланасың. Бұл – оның мінезі, тіршілігі, жеткен жері, жетер биігі. 
Ғ.Сланов әзілмен болса да осында жатқан ащы шындықты дәл берген. 
Бірақ, қысқа жіп күрмеуге келмей қалды. Өзінің табиғи бір 
болмысымен жарқырап бір көрінген осынау қызық характер “Асау 
арна” романында сом тұлғаға ұласа алмады. Жақаштың көркем 
шығарманың кейіпкері ретіндегі тағдырын жазушы қас-қағымдық бір 
уақиғаға айналдырып жіберді. 
Осы заман тақырыбына жазылған қазіргі қазақ романдарындағы 
бірақ кейіпкерлердің мінезі де міне дәл осы Жақаш мінезі іспеттес: 
барар жері, басар тауы – иек асты, арман-үміті бір тұтам. Мықтағанда, 
сәтті характер дегендеріңіздің көпшілігі де осынау Жақаштай көркемдік 
тағдыры шарт кесілген тұқыл тұлғалар боп келеді. 
Ал бүгінгі заман тіршілігіне арналған романдардың қайсыбірін, 
тұтас алғанда, адамдар тағдыры терең, жан-жақты ашылған кесек 
характерлі, дара кейіпкерлі романнан гөрі, көбіне жалпы өмір 
көрінісіне құрылған тақырыптық роман деп бағалау орынды. Заман 
тынысын, өмір шындығын аңғартар кейбір жеке-жеке уақиғалар 
тізбегінде бір-жар қырымен көзге түсіп, көкірегіңде ізгіліктің жылт 
еткен бір ұшқынын қалдырар, немесе өшпенділік пен ызаның сұп-суық 
ызбар табын басатын жақсылы-жаманды кішігірім мінез көріністерін 
ғана көңілге медеу тұтып жүрміз. Әйтпесе, негізінен алғанда қазіргі 
қазақ романдарында характер деп жүргеніміздің образы кейде тіпті 
характер емес, жік-саяғы бөлінбеген, өзіндік, ерлік, адамдық мінез 
тұтастығы жоқ, еңсесін көтере алмай езіліп, жанбай жатып өшкен 
жансыз бейнелер. 
Асулар 
А.Алақанұлы 
Ақын Алақанұлының “Асулар” романы қырқыншы жылдардағы 
саяси-әлеуметтік жағдайдың күрделілігін уақыт тынысындағы қат-
қабат өмір шындықтары мен қилы-қилы тағдырлар тартысын өзек 
еткен шығарма. Автор үш тақырыптың басын біріктіре отырып арналы 
бір идеяға тоғыстыра алған. Осы орайда мазмұнды аша түскен 
идеялық шешімнің параллель алынғандығы ұтымды болған. Айталық, 
күні кешеге дейін Жақыптар жүріп келген сүрлеу бүгінгі Жантастар 
салған соны соқпақпен үйлесім тапқан. Романдағы оқиға желісі өмірлік 
шындық – 1940-49 жылдар арасындағы шындықты беруге өзіндік 
талпыныс жасаған. Сол уақытқа сай әлі де болса үзілмей келе жатқан 
таптық сипаттағы қарама-қарсы көзқарастар мен ұғымдар тайталасы 
олардың өмірлік көрінісі, жаңа заман рухындағы адамдардың 

өміршеңдігі, таптық позициясы солардың қиын да қызық тағдырлары 
аталмыш шығарманың композициялық құрылымы мен сюжеттік тартыс 
жүлгесін құрайды. Халық революциясы жеңгелі біраз жылдың жүзі 
болғанымен ел ішіндегі әлеуметтік қарым-қатынас бұрынғыдай жалғаса 
береді. 
Бірлестіктендіру 
шараларының 
әлі 
қолға 
алынбауы, 
ағартушылықтың іске аспауы бай мен кедей арасындағы қожайын мен 
жалшылықтың әлі де тамыры үзілмеуі осының айғағы.
1940 жылдың күзі ел өміріне елеулі өзгеріс ала келеді. Ол – 
Советтік Қазақстаннан келген мұғалім Еламанның бастауыш мектеп 
ашуы еді. Яғни ағартушылық саласына мойын бұрылып, жаппай сауат 
ашу процесі жүріле бастайды. Сонымен қатар бірлестіктендіру 
шаралары да осы жылдары қолға алынады. Міне, әлеуметтік қоғамдық 
тыныс елеулі өзгерістермен астасып, романның композициясын 
көріктендіре түседі. Еламан ел өміріне мәдениеттің шуағын шаша 
келеді. Роман шағын ауылдағы осы бір формациялық өзгерістердің 
бірсыдырғы көріністерін үзбей сабақтастырады. Оқиғаға бірден еніп, 
оны дамытып, шиеленістіре біледі. Кейіпкерлер арасындағы қатынас та 
нәзік байланыстар арқылы жымдасады.
“Асулар” романындағы көркемдік-идеялық ізденістің бір арнасы – 
тақырыпқа тереңдеу, оның философиялық астарларына үңілу. 
Тақырып терең ашылған сайын оның философиялық астары 
айқындала түседі. Шеберлікпен суреттелетін пейзаж, кейіпкер 
портреттері, түрлі мінездер психологиясы іс-әрекеттер суретімен 
аралас 
келіп 
отырады. 
Романның 
сюжеттік- 
композициялық 
құрылымын сөз еткенде автордың оқиғаны баяндаудағы дәстүрлі 
хроникалық тізбектеуге ұрына бермей кейіпкердің ой ағымындағы 
лирикалық шегіністерді пайдалана білгенін баса айтамыз. Әйтсе де 
әңгіме негізін алдымен шолып айтып артынан таратып жататын 
авторлық баяндаулар да жиі кездеседі. Негізгі тақырыптан және 
оқиғадан ауа жайылып екінші бір мәселеге кетушілік де кездеседі. 
Осының кесірінен шығарманың композициялық тұтастығы бұзылып, 
қосымша оқиға эпизодтардың қатары молайған. 
Жазушы сыртқы болмысты баяндауға құштар да, ішкі мазмұнды 
көрсетуден қашқақтай береді. Кейіпкерлердің сыртқы динамикалық 
өсуі бар да ішкі жан-дүниесі көмескі көрсетілген. Олардың 
психологиялық жай-күйіне, қуаныш-ренішіне, қабағындағы кірбің мен 
жанарындағы жылылыққа, мінез өзгешелігіне тікелей ене алмайды да, 
сырттай баяндаумен тоқтайды. Кейіпкердің бір сәттік мінез-құлқын, 
психологиялық 
өзгерісін 
беруде 
авторлық 
баяндаумен 
қатар, 
кейіпкердің ой-ағымдарын пайдаланған ұтымды тұстары да бар. 
Монолог біткенде “шіркін-ай”, “япыр-ай”, “ұят-ай”, “ойбу”, “ойбай-
ай” тәрізді одағай сөздер мен қыстырма сөздердің өте көп 
қолданысынан болып, кейіпкер ойының біртектілік сипаты белең 

алған. Сонымен бірге, психологиялық мінез-құлықтың тайталас екі 
ұштылығы 
кейіпкер 
сайын 
кездеседі 
де 
көбінде 
бірыңғай 
сөйлемдермен, ой оралымдарымен беріліп отырады. 
Толқу, тебірену... айтқандайын осы бір ғажайып сөз, сөз емес-ау, 
сыр - әдебиет сыны байыбына бара алмай жүрген соншалықты 
салдарлы ұғым. Толқыту, яғни оқырман көңілін баурап, кейіпкерлер 
тағдырына ортақтас қылу, ынтықтырып кітаптан бас көтертпеу – 
қашан да қаламгердің қабілетіне, шығарманың ішкі қуатына тікелей 
қатысты, өкінішке қарай бүгінгі әдебиетімізде жыл құсындай сирек 
ұшырасатын құбылыс. Осыдан барып, әрбір кейіпкердің ой-сана, мінез-
құлқындағы өзгешелік, дара мінездікті үстейтін жеке характер 
ашылмаған. Бәрінің ойлауы да, сөйлеуі де өте ұқсас. Әр кейіпкердің 
болмысын танытатын өзіндік сөзі болуы керектігі ескерілмеген. Тек 
сырттай үздігу, жалған қиналу мен өтірік ұялу сияқты жасанды 
психологиялық бет-бейне, оқырманға берер әсері солғын, жан-
жүрегіңді тебірентпейтін әрсіз сезім шегі мен ой пернесінің 
үйлесімсіздігі ап-айқын көрініп-ақ тұрады. “Арысым”, “арыстаным”, 
“қызыл гүлім”, “аяулым”, “қол жетпес бақ құсым” деп үздігетін сезім 
иелерінің сөздері әрі жаттанды, әрі поэтикалық әсері солғын, жасанды. 
Жан дүниесі өзгеріске түскен қай кейіпкерді де алып қарасаңыз да 
түгелге дерлік жүректері лүпілдеп, дауыстары дірілдеп, екі беті 
нарттай жанып, сөз таба алмай күмілжіп қала береді. Іштегі ой-сезім 
шарпылысын былай қойғанның өзінде, сыртқы түйсік әсерлері дағдылы 
суреттеулер мен сөз қолданыстардан аса алмаған. Мысалы, жып-жылы 
ақ саусақтардан жаралы башпай арқылы тұла бойға тараған ыстық 
лептен сол сәт жігіт жалын шалып өткендей сезінген, ... алақаны 
Айкүмістің жып-жылы жұмсақ саусақтарының сыртына басыла кетті. 
Сол сәт Тасболаттың тұла бойы күйіп-жанып бара жатқандай сезінді 
т.б. Сезім иірімдеріне, сыр қалтарыстарына үңілудегі мұндай 
жетімсіздік Тасболат – Айкүміс, Тасболат – Тоты желісінде де көрінеді. 
Автор жағымды кейіпкерлерден гөрі жағымсыз кейіпкерлерге 
көбірек ден қойып, қол артқан. Елубай, Сақаба, Марқай бейнелерінің 
басқалардан сәл табиғилығы осыдан. Тасболат бейнесін сомдауда 
сыңаржақтылыққа ұрынбай, оның адамгершілік қасиеттерімен бірге 
пенделігін де ашып көрсеткен. Мәселен, басқа адаммен тұрмыс құрып 
кеткен Айкүміспен оңаша кездесуі осының айғағы. Ал, Айкүмістің 
Тасболатпен бірге қашуға келісіп қойып, ата-анасының ақ батасын 
аттап кете алмауы, тіпті кетуге бел буып орнынан тұрып, әрекеттенуі 
де айшықты суреттелген.
Ал романдағы Жақып байдың тұлғасы – аса күрделі. Шығарма 
басында Жақып аса надан байлардың бірінен көрінеді. Оны автор 
Жақыптың Тасболатты болмашыға бола сабап, таяққа жығуы арқылы 
көрсеткен. Бірақ, Жақыптың бұдан былайғы әрекеттерінен мұндай 

жеңіл ашуға беріліп, ойланбай іс жасағанын байқамайсың. Жалпы, 
Баян-Өлгейлік қаламгерлердің көбі таптық сипаттағы бай адамның 
бейнесін – сыртқы пошымы, жайсыз қимыл-әрекеті, ұрдажық, малшы-
құсшыны болмашыға бола сабап салуға дайын тұратын етіп 
бейнелейді. Әуелінде Тасболаттың жеке басында Айкүміске деген 
ыстық балаң сезім мен қыз әкесі Жақыпқа деген суық кекшілдіктен 
туындайтын драмалық тартыс бар еді. Жазушы оны да ширықтыра 
алмаған. 
Романдағы негізгі әлеуметтік топ – жаңаны қарсы алушы жастар 
мен күні өтіп бара жатқан байлар. Бұлардың арасындағы жаулық 
бірден ашық көзге түсе бермейді. Жақып байдың жымысқы саясаты, 
оның кейбір іс-әрекеті арқылы ғана белгілі болып отырады. Жазушы 
кейбір шолақ белсенділердің ұрдажық қылығы арқылы ғана жаңаның 
жауларының масайрауын орынды шенеп отырған. Бірақ, байлардың 
ішмерез қулығы іске аспай, үнемі жақсылық салтанат құрады. 
Жантасты мектептен қашып шыққан балалардың өлім аузынан 
құтқарылуы бір-бірімен қабыспайтын алшақ оқиға болғанымен, мұның 
астарында да нәзік байланыс бар. Ол - әкенің тәлімін көрген ұлдың, 
әкенің әрекетін қайталауы. Романның бір тарауы жүйелі түрдегі 
суретке көшірілсе, енді бір тарауы мүлдем жалаң баяндалады. 
Мәселен, Тасболаттың идеялық өсуі, жүріп өткен соқпағы тым үстірт 
баяндалса, Жантас бойындағы әрбір өзгерістер психологизмге 
құрылып, әлеуметтік көзқарастар ашылады. 
Шығармада дәстүрлі прозадан ауытқыған бір эпизод бар. Ол – 
шығарма 
құндылығын 
арттыра 
түспесе, 
көркемдігіне 
нұқсан 
келтірмейді. Айталық, көп шығармаларда байдың қызы мен кедей жігіті 
уәделесіп ақ бата, ақ некені бұзып, қашуға бел байлайды. Әрі көбінен 
бұл қадамдары іске асып, жаңа қоғам арашашы боп жататын болса, 
бұл жолы Айкүміс ақ батаны аттап, ақ некені бұзудан қорықты. 
Әсіресе, түнде тұруға әрекеттенгені, әрбір іс-қимылы дәлелді 
штрихтармен оның сезім иіріміндегі өзгерісті аша түседі. Романның 
құрылымдық көркемдік жүйесіне үңіле қараған зерттеуші оның 
бітіміндегі ерекшеліктер себебінің қазақ қоғамдық санасы дамуының 
өзіндік жолындағы өзге дара процесті көреді. 
Роман авторының көркемдік шындықты шырайландыра түсу үшін 
қолданған көркемдегіш құралдары да біршама сәтті. 
Атылған қыз туралы аңыз 
С.Адамбеков 
Адамбеков Садықбек 1922 жылы 15-ші қарашада Оңтүстік 
Қазақстан облысы, Арыс ауданы, Қара аспан ауылында дүниеге 

келген. Алғашқыда Қызылорда педагогикалық училищесін, кейін 
сондағы педагогика институтын бітірген. Жазушылық қызметін 
журналистіктен бастаған. Жалпы шығармаларында ел-тұрмысының, 
адам мінезінің көлеңкелі жәйттерін күлкі етеді, етектен тартар 
ескіліктің сарқыншақтарын батыл әшкерелейді. Тұңғыш өлеңдер 
жинағы - «Өмір тойы» 1949 жылы шыққан. Содан бері көптеген сықақ
әңгімелерінің жинақтары жарық көрген. «Күн мен көлеңке», «Біздің 
үйдің жұлдыздары», «Қоршаудағы адам», т.б. пьесалары облыстық, 
республикалық сахналарда қойылып келеді. 1959 жылы «Қожанасыр 
қақпасы», 1961 жылы «Көсенің көзі» жинақтары жарық көрген.
С.Адамбековтің «Атылған қыз туралы аңыз» сатиралық тұңғыш 
романы 1969 жылы жарық көріп, көпшілік көңілінен шыққан 
шығармалар қатарына жатады.
Жазушының бұл сатиралық романы қоғамдағы жағымсыз болмыс- 
құбылыстарды, адам бойындағы ұнамсыз мінез-құлықтарды, әдеп-
тәртіптерді әшкерелеп, күлкіге жығу, келемеж ету ниетімен 
жазылатыны жөнінде әдебиет зерттеушілерінің пікірлері бір арнаға 
саяды. Осы орайда орыс сатириктерінің мұрасы қазақ жазушылары 
үшін үлкен мектеп, нысана болғаны да даусыз.
С.Адамбековтің «Атылған қыз туралы аңыз» романының басты 
кейіпкерлері Сыбан молда, парторг Шынтас, оның шопыры Майлыбас, 
Жаманқара, әйелі – Кәкеш, Айбалта, әйелі – Аня, атасы – Сайрамбай, 
Тасбике, Кәрім, Орман қарт, оның қызы – Айнаш, тергеуші – Тәнкей, 
т.б.
Романның қысқаша мазмұны мынадай: Сыбан молда үйінде 
Тасбикені емдеп жатқанда үстінен Майлыбас түседі. Молданың тізесіне 
жағатын спиртін, бір коньягін бөліп ішіп, Жаманқараның түрмеде 
асылып өлгенін естиді. Бәрі бірігіп қайғырады. Ауыл ақсақалы
Сайрамбайдың 
үйіне 
барып 
Жаманқараның 
өлімін 
естіртеді. 
Жаманқараның туысқаны Сайрамбайдың баласы Айбалта бір ай бұрын 
хат алып, аман-есендігін білген.
Жаманқара Жабағин – соғыс басталғанда жүн-жұрқа жинап 
байыған. Жаманқараның қолқанаты болған Майлыбас пен Кәрім жүн-
жұрқа, 
темір-терсек 
жинасып, 
бірге 
істеседі. 
Алғашқыда 
Жаманқараның үйінде колхоз бастықтары, ауылсовет төрағасы қонақ 
болса, кейіннен облыстық тұтынушылар одағы, облыстық атқару 
комитетінен қонақтар келетін жағдайға жеткен.
Жаманқара 1957 жылы колхоздар совхоздарға біріктірілгенде 
жұмыссыз қалады. Кейіннен ферма меңгерушісі болып тағайындалады. 
Жәкеңнің жағдайы жақсарғаннан кейін Ереван, Тбилиси, Ташкент 
жақтан шеберлер шақыртып, бұрынғы үйін қайта әшекейлейді.
Жаманқара басына бұлт төнген күн облыстан бастықтардың 
қонаққа келгенінен басталады. Вертолетпен келген қонақтар ойына 

келгенін істейді. Қонақтармен бірге келген ақ келіншек жоғалып, 
тыныш ұйқыдағы «Көкөзек» селосы бүйі тигендей дүрлігеді. Ол 
келіншек Кәріммен бірге кеткен болып шығады. Көктен түскен үлкен 
қонақ, қойнындағы келіншектен айырылып, қайта ұшып кеткен соң , 
көк қақпалы кең аула бос қалады. Бір жеті өтпей-ақ «Охота на 
вертолете» фельетоны шығып, обком бюросында бұл жағдайды қарап, 
Жаманқараға 
қатаң 
сөгіс 
беріледі. 
Кейінірек 
Жаманқараның 
былықтары шығып, түрмеге жабылады.
Сыбан молда Орман қарттың домбырашы қызы Айнашты көріп, 
көңілінде желік пайда болады. Орманның әйелінің жақын сіңлісі 
Тасбикені айналдыруы қызға қарай көпір салудың жолы деп санайды. 
Бұл молда алпыстан асса да, жас қызды алуды көксеп, әйелін төркініне 
апарып тастайды.
Аня Айбалтаның әйелі, ұлының аты - Шоқан. Аняны 
Владивостоктан алып келген, мамандығы - дәрігер. Ел-жұрт жиналып, 
ақылдаса келе, Жаманқараға мола соғып, ескі-жаңа киімдерін қоса 
көмуді ұйғарады. Мола соққан екі өзбектің ұстасы аңқау халықты
алдап, айла-амалдарымен ақша жинап алады.
Жаманқараның киімдерін көміп жаназа шығарғалы жатқанда, 
мазар сыртындағы қалың жыңғыл ішінен, көк жиделердің арасынан 
Жаманқараны қолтықтаған Майлыбас шыға келеді. Екеуі де мас, ел аң-
таң болып қалады. Жаманқара жаназасына жиналған малды бағып 
жүрген «Мылқау дуана» өзі болып шығады. Молданың ұйғарымымен 
жаназаға түскен мал қайтып иелеріне қайтарылмайды.
Екінші кітаптағы оқиға Айнаш пен Шынтас арасындағы 
әңгімелерден өрбиді. Тасбике біреулерге Айнаштың суретінің 
сыртына: «Естелік ретінде сүйіктім Шынтасқа» деп жаздыртады. Сүйтіп 
оны Шынтастың әйеліне көрсетеді. Ауылына тараған өсекке шыдай 
алмаған Айнаш туралы атылып өлді деген сөз тарап кетеді. Осы істі 
тергеуге ауданнан Тәңкей келеді. Негізінде Айнаш ауыл өсегіне шыдай 
алмай Сыбан молдаға күйеуге шығуға уәде беріп, тойды жасатады. 
Бірақ арты қыздың атылуымен бітіп, молда қашуға ыңғайланады.
Жаманқараның жиған бір сандық алтынын молда алып қашпақ 
болып, Айбалта мен Кәрім оған жол бермейді. Роман соңында
Айнаштың Алматыға оқуға кеткені, демалысқа ауылға келгені 
тәптіштеп баяндалады. Романның мазмұнынан байқалатын жәйт жаны 
ізгі, ары таза жандардың кейбір озбыр әділетсіз жағымпаздармен 
табанды күресі кеңінен суреттеледі. 
Бұл сатиралық романдағы негізгі обьект Сыбан молда бейнесі. 
Молданың іс-әрекеті, жан-дүниесі түгелдей жоққа шығып, мүлде 
мансұқ етіледі. Бұл орынды да. Молданың өзін-өзі мақтаған тұсы адам 
баласындағы жағымсыз болмыс, қоғамға зиянды құбылыс екенін 
дәлелдейді.

«- Е, Майлыеке, мен Бұхарада, жер астында жеті жыл, 
Стамбулда, көк үстінде сегіз жыл оқыдым. Бұл бүкіл Сырдария 
гүбірнесі, Әулиеата оязында мендей ғұлама молда жоқ. Амал қанша, 
пешенеге жазғанды көріп жүрміз ғой. Ақырында, жаңағы жаман қатын 
да бұтын көтерді маған. Сол отырған жерінде, есек қып ақыртып, ит 
қып үргізіп жіберер едім, амал қанша, заманның ауанынан қорқамын, - 
деп Майлыбасқа ойлы көзбен қарап, байсалды сөйледі». Осы тұста 
романшы моральға үйлеспейтін ұнамсыз құбылыстың зияндылығын 
жете көрсетіп, оған төзуге еш болмайтынына оқушы көзін жеткізеді. 
Автор талқаны таусылып бара жатқан Сыбан молданың басындағы 
кемшіліктердің әлеуметтік мәніне дұрыс баға бере білген.
Осы роман кейіпкерлері мен Гогольдің сатиралық образ 
жасаудағы
Тіл – стиліндегі үйреністері туралы Р.Алтынбекованың пікіріне 
қосылуға болады. 
«С.Адамбековтің «Атылған қыз туралы аңыз» атты романында 
Гоголь кейіпкерлерінің елесі, жүріс-жорығы жүр. Қоғамымыздағы 
жекеленген жағымсыз жандардың бет - әлпетін, ұсқын – сипатын 
сомдап, топтап, типтендіруде С.Адамбеков Гогольден біраз жәйтті 
үйренген. Романдағы Жаманқараның өмірі гүлдену және құлдырау 
сияқты екі кезеңмен берілген. Оның дәурендеу кезеңі Ноздревтің 
тіршілігін ... елестетсе, сорлаған тұсы Плюшкинді еске түсіреді». 
Әдебиет зерттеушісі Т.Қожакеев Плюшкиннің бағы тайып, «иті 
оттаудан», тасы өрге домалаудан қалып, салы суға кете бастағанын 
Гогольдегі қора – қопсысы суреттеген жерін С.Адамбековтің 
Жаманқара Жабағинінің істі болып айдалып кеткенін, түкірігі жерге 
түспей тұрғанда салғызған көк қақпалы, көк сарайының кейінгі сиқын 
салыстыра отырып, бұл сатиралық кейіпкерлердің тағдыры, хал – 
ахуалы, шаруашылық сыңайы бір әдіс, ұқсас суреттеумен берілгенін 
дөп тауып айтқан.
Бұл роман бастан-аяқ күлкілі ситуацияға негізделіп, сықақтық тіл-
стильмен жазылған. Мысалы:«Міндетті әскери қызметін өтеп келген үш 
жылды қоспағанда, бар өмірі ел ортасында өткен Мақан ауылдағы 
«өгіз бұзаулады» дегенге сенетін аңқаулардың бірі еді. Ол ойына 
келгенді ертеңге қалдырмай айтып салатын мінезі болмаса, біреуге 
жамандық ойламайтын. Бүгін қараптан – қарап отырып, қырағы,
сақшы боп шыға келді», - деген тұсы Майлыбастың толық портретін 
көз алдыңа елестетеді. Бұл Майлыбасқа берілген мінездемеде 
кейіпкердің алуан түрлі сезімдері мен қабілет-қасиеттері, әлеуметтік 
тұрмыс-күйі, қоғамдық ортасы тікелей байланысты суреттеледі.
Мақанның Майлыбас атануының өзі қызықты баяндалады. Қалың 
бұйра шашына шаң-тозаң тоқтап, қол батпайтындай ұйысып 
жүргендіктен Майлыбас аталып кеткен екен.

Роман соңында түскен арызды тексеруге келген өкіл Тәңкейді 
келемеж етеді. Арыздағы фактілерді тексеріп, анық-қанығына жетудің 
орнына, әр адамға сеніп, өз ойындағы жоспарын жүзеге асыруға 
көшуін суреттеген тұстары тапқырлықпен салынған сурет деуге 
болады.
«Ферма кеңсесінде Тәңкей оңаша қалған соң өзінен өзі үрейлене 
бастады, аудан орталығынан сот, эксперт, милиция адамдарын түгел 
ала шықпағаны бір қате, өлікті көміп қойғаны екі қате, мына екі 
қарсылық бәрінен де жаман қате. Қазір, бұрынғы екі-үш аудан бір 
өндірістік басқармаға айналғанда, наны көтерілген осы Тәңкейдің 
жиені бастық болып топ ете қалды. Осы сәтті пайдаланып, оңтүстіктегі 
аудандардың бірінде адвокат болып жүрген Тәңкей қайтадан Шудан 
шықты». 
Бұл жазушының елес берудегі, сөзбен сурет салудағы шеберлігі. 
Автор тұңғыш сатиралық романда қазақ ауылындағы келеңсіз 
жағдайларды қатаң сынап, оның зиянды зардаптарын ашына 
суреттейді. Романда кеселді зардаптарды әшкерелей отырып, нағыз 
шындықтың бетін ашып, әлеуметтік мәні бар мәселелерді қозғайды. Бір 
сөзбен айтқанда жазушы ел тынысын көз жазбай қадағалап, оның 
келеңсіз жақтарын тап басып, дәл көрсетеді. 

Ә 
Әділ мен Мария 
Ш.Құдайбердіұлы 
Ш.Құдайбердіұлы (1858-1931) аса көрнекті қазақ қаламгерлерінің 
бірі, ұлы Абайдың немере інісі, талантты шәкірті, оның асыл мұраты 
мен 
сәулелі 
идеяларын 
жалғастырушылардың 
ірісі. 
Қаламгер 
шығармашылығының 
басты 
арнасы 
гуманистік, 
демократтық 
идеяларымен өрнектеледі. 
Ш.Құдайбердіұлы “Әділ мен Мария” романын 1925 жылы жазған. 
Бұл көрнекті қаламгердің кемеліне келген, көлемді, күрделі 
шығармалар жазуда мол тәжірибе жиған шағы. Алайда, түрлі 
қоғамдық, әлеуметтік және шығармашылық мәселелерге байланысты 
бұл романның қолжазбасымен қаламгер алаңсыз айналыса алған жоқ. 
Шығарманың тұңғыш рет жарық көруі 1988 жыл. 
“Әділ мен Мария” – ХХ ғасыр басындағы көркемдік ізденістерді 
көрсете алатын қазақ романдарының бірі. Автордың “Қайғылы роман” 
деуіне қарағанда романдағы сентименталды пафосты қаламгердің 
айрықша көрсеткісі келген тәрізді. 
Романда болған уақиғаның уақыты мен орны, қатысқан адамдар 
аталады. Қаламгердің уақиға желісін сақтай жазуға ұмтылғаны да 
аңғарылады, 
алайда, 
замана, 
уақыт 
тілін 
түсіне 
алғаш 
Ш.Құдайбердіұлының өз толғамдары мен ой әуендері де аз емес. 
ХХ ғасыр басындағы қазақ романдарындағы көркемдік-идеялық 
ізденістің бір ірі арнасы Ш.Құдайбердиевтың “Әділ мен Мария” 
романында тақырыпқа тереңдеу, оның философиялық астарларын 
ақтара қарауға ұмтылу байқалады. 
Ш.Құдайбердиевтың 
өмірді 
бейнелеу 
принципі 
ағартушы-
демократтық эстетикадан өзгелеу, тереңірек. “Әділ мен Мария” 
романын 
жазған 
уақытта 
социологиялық 
реализмінің 
таптық, 
партиялық принциптері Ш.Құдайбердиевке мәлім. Өнердің аяғына 
тұсау, 
мойнына 
құрық 
түсе 
қоймаса 
да, 
қақпайлаулардың, 
“құрқұрлаулардың” күшеюі аңғарылатын. Көргені көп, түйгені мол 
қаламгер үміт күткен жаңа үкімет өктемдігінен тіксіне бастаған. 
Сондықтан да Шәкәрім саяси күрес шиеленісе бастаған Семей түгіл, 
бітпейтін дау жанжалы мол ағайын арасы, ауылдан да алыста. 
Шыңғыстау қойнауында өзімен өзі оңашада. Қаламгердің тақырыпқа, 
роман өзегіне айналар фабулаға өзге көзбен, оймен қарағаны 
байқалады. 

“Кәрі Шыңғыстау! Адам жерге ие болғаннан бері қарай сенің 
көрмегенің 
жоқ. 
Шыңғыс, 
Темір 
сияқты 
талай-талай 
сайыпқырандарыңды қолыңнан жөнелттің. Сенде талай адамның 
құмары қанып, қуанғаны да болды, жүрегі жанып, суалғаны да болды. 
Талай-талай талпынған жас жүрек мұратына да жетті. Талай 
бақытсыздықтың жарық күндей үміті үзіліп те кетті. Сенде неше түрлі 
ел дәурен сүріп, аң аулап, мал да бақты. Сенде талай-талай сабаздың 
қаны судай ақты. Ай мен күндей ажарлы сұлу, қыршын жастарды да, 
арыстан жүректі айнымас батырларды да, әлемнен озған алаяқ, 
аузынан бал тамған шешен билерді де жерошақтай жер қазып, 
үңірейтіп бауырыңа көміп жатсаң да, бақайыңнан келмей түк 
көрмегендей-ақ маңқиып тұра берсең-ау! Онымен де қоймай қысқа 
күнгі күн шығыстан ұзақ күнгі күн батысқа қарай керегедей жайылған 
кең қолтығыңды ашып үңірейтіп: “Кел-кел! Тағы менің қолтығыма 
кіріп, біресе рахат, біресе бейнет көріп, аз күн арпалысып өтетінің 
келіңдер!” – деп үнсіз даусыңмен шақырып тұратыныңды қайтемін!”. 
Бұл экспозиция – бастаудың өзі қыз-жігіт арасындағы уақиғадан 
өзге өлшемдерді көрсетеді, хронотоп өзге. 
“Әділ мен Мария” романын жазудағы мақсат қолында билік, байлық 
бар күштілер мен бір ғана ат-шапан үшін біреудің тағдырын трагедияға 
ұшыратар алаяқ қулар құлқынын жинақтап көркем бейнелеу емес. Сол 
тәрізді, қазақ әдет-ғұрпы бойынша әкелері құда болып баталасқан, 
бірін бірі сүйген жастар өмірінің ерлі-зайыпты болған кезінде де тағдыр 
тәлкегіне душар болу тарихын баяндау да емес. Қаламгер мақсаты, ой-
идеясы тереңде. Автор Шыңғыстау қойнауында өткен, өтіп жатқан, өте 
беретін сансыз уақиғалардың бірін ғана алып, соған мәңгілік өмір, 
Шыңғыстау, адамзат философиясы тұрғысынан қарайды. Сезімге 
оранған ой ағысын, тебіренісін көркем образға көшіреді. Шыңғыстауға 
бағытталған монолог, диалог, лирикалық шегіністер мен ой 
толғамдарында 
философиялық 
ойлар, 
образға 
бөлер 
түрлі 
психологиялық, пейзаждық параллельдер, шешендік арнау, толғау, 
сұрау көп кездеседі. Ой-толғамдары көлемді бейнеге айналады. 
Шәкәрімнің көркем прозасында шығыс әдебиеті әсері, шығыстық 
сарындар сайрап жатыр. Мысалы, Ш.Құдайбердиевтің “Бақыт 
бақшасы” деген топтамасында кездесетін әңгімелер көркемдік-
мағыналық бағытында Санайдың “Шындық бақшысы” (діни-
дидактикалық шығармалар), Сағдидің “Бустон” (“Жемісті бақша”), 
“Гулистан (“Гүл бақшасы”) тәрізді өсиет, насихатқа негізделген 
афористік сипаты мол мөлтек әңгімелермен үндеседі. 
Шәкәрім әңгімелерінде шығыстық әуендер ғана емес, Шығыс 
әдебиетіне тән стильдік белгілер де бар. Мысалы, “Жиі тоқылған жібек 
бұйымдай құлаққа жұмсақ, тәтті пісірілген сіңімді тамақтай жүрекке 
жылы тиетін, жақсы үнді, сұлу сөзді ақындар май айының қызыл 

гүліндей, қыршын жастардың қызықты, қымбат өмірлерінің қиын 
сырын сипаттаса, кейде қыс айының декабріндей жайлаған жасыл 
гүлді қуартатұғын талай-талай жүректердің тамырын жүзінің нұрымен 
билеп соқтыратын сұлуларды солған жемістей суалтатын баянсыз 
өмірдің бақытсыздық мұндарын сипаттаса, ол айтылған сөз, салған ән 
қуаныштың да, қайғының да өзіне лайықты сөз ұнаулы үнімен айтылса, 
дүниеде осыдан жақсы жанға жайлы әдемілік, жарасымдық бар ма 
екен? Бет сұлулығы – сыйы болса, дауыс пен сөз сұлулығы жан сыйы 
ғой, әрине, тән сыйынан жан сыйы артық екеніне дау жоқ, бірақ бет 
сұлулығын әркім-ақ таниды. Сөз бен ән сұлулығын танушы аз”. 
Сөйлем құрылымы шығыстың классикалық прозасына тән, әдейі 
әдеміленген. Теңеу, эпитет, метафораларға толы, бояуларға да қанық. 
“Әділ мен Мария” романында синкретті сипат мол. Лиризмге, 
философияға толы, авторлық монологтар уақиғаны баяндаудың түрлі 
деңгейдегі үлгілерімен қабаттасып келсе, диалогті бейнелеудің 
дәстүрлі, драмалық, классикалық түрлері қатар қолданылады. 
Шеберлікпен суреттелетін пейзаж, адам портреттері, түрлі мінездер 
психологиясы, іс-әрекеттер суретімен аралас келіп отырады. Баяндау 
ырғағы да үнемі өзгерісте. Романның бір бөлімдері жүйелі түрдегі 
суретке көшіріле жан-жақты жазылса, екінші бір бөліктері мүлде жалаң 
баяндалады. Әсіресе, романның соңғы бөліктері. 
Қазақ ауылының тірлігін суреттеуде Ш.Құдайбердиев өзге тәсіл 
қолданады. “Ауылдан шыққан жалаңаш балалар да құлағына қолын 
басып-басып алып қозының, қойдың шулаған дауысын біресе ашық, 
біресе күңгірт естіп, у-у дегізіп, санға өзін өзі шапалақтап, бір салып 
қозының алдына қарай жөнеледі. 
Шеткі қоңыр үйден шыққан қартаң адам таяғын алып дөңге шығып, 
жамырап жайылған қойдың алдынан “шайт-шайт” деп тұр. 
Міне, дәл осы кезде сен, кәрі Шыңғыстау, бауырыңа жапқан қара 
шымылдық сияқты көлеңкеңді төстегі елге түсіріп, сенің соныңды 
білгендей-ақ қымызға тойып алған тапалдау қара қойшы шидемнің бір 
жеңін белсеніп алып, үйден шыға келіп, қойдың алдына келіп тымағын 
лақтырып, қойды көген басына иіре бастады... 
“Міне осы көп дыбыстың бәрі қосылғанда қандай болды? Бұл дыбыс 
зор қаладағы әскер ойнатқан барабанға да қосылып тартқан музыкаға 
да, сызылтып салған әнге де, мұңландырып салған жоқтауға да 
ұқсамайтын, анық табиғаттың өз әні!”. 
Өмірді, дүниені көп көрген Шәкәрім ешқандай өзге ел тірлігіне 
ұқсамайтын, табиғаттың өз әніндей оның құшағында бейғам, өзінше 
өтіп жатқан өмір мәні туралы ойларын да қазақы тірлікке орай 
баяндайды. Ш.Құдайбердиев осы қазақы шындыққа бойлайды, өзінің 
оған деген толғамын белгілейді, өтіп жатқан уақиғалар мен тіршіліктің 
ішкі мәнін саналайды. Оқырманды да осыған шақырады. Мұнда да 

Ш.Құдайбердиев ойларының арнасынан шықпайды. Өмірде өткен 
уақиға өзгенінен шиеленіскен тап тартысын іздеу, болмаса, әдейі 
жасалған зұлымдықтан үстем тап санасындағы астамшылықты көрсету 
романда алғашқы лекте тұрған жоқ. Алайда, шығармада өскен орта 
мен адамдар арасындағы қарым-қатынастар сипатын, уақиға арқауын 
бейнелеуге ұмтылу аңғарылады. Сондықтан да әлеуметтік уақиғаларда 
тиісті деңгейде суреттеледі. Алайда, бұл проблематика да отызыншы 
жылдардан кейінгі романдардағыдай контрасты түрде емес, табиғи 
қалыпта. Мәселе, айтқаны болмай қалмайтын Еркімбекте ғана емес, 
оны қайта-қайта айдап салып отырған Шешенбайда, жөнсіз зорлыққа 
мүмкіндік беріп отырған әкесі, болыс Төребекте. 
Еркімбектер үшін Мария рухани дүниесі, өмір туралы көзқарасы, 
талғамы, тілегі бар адам емес. Ендеше Марияға ие болу тізгіні қызда 
емес, үлкендерде, аға-жеңгенің, әке-шешенің ризашылығында. Мұндай 
көзқарас осы тақырыптағы романдарда жиі кездеседі. Бұл – қоғамдық 
санада ұзақ сақталған, әрі барша халықтарда да кездесетін көзқарас. 
Уақиға ХХ ғасыр басында, 1910-1911 жылдары болса да Еркімбек, 
Шешенбайлардың салт-санасында әйел, қызға деген көзқарас “Еңлік-
Кебек”, “Қалқаман-Мамыр” кезіндегі қалыптан ұзамаған. Бұл надандық 
па, әлде замана жаңалығын ұқпау ма? Шығармада оған жауапқа 
апаратын жол бар. Ресей заңдарын ел билеуде, зорлық жасауда, 
ұтымды пайдаланып отырған қазақтарды, замана жаңалығын ұқпайда 
деп айта қою қиын. Оның артында заман тілін ұқпау да, надандық та 
емес, озбырлық, өзімшілдік тілек бар. Ресей чиновниктеріне арқа 
сүйеген, тілін тапқан болыс, атқамінерлерге енді ел пікірі қажет емес, 
өйткені оны болыстыққа, билікке сайлаған ел емес, параға арын сатуға 
бар, құныққан патша чиновниктері. Олармен арадағы қарым-қатынас 
кілті табылған, ол – ақша. Осы қатынас тілін жете меңгерген 
Еркімбектердің елге қысылмай-ақ білгенін істеуі сондықтан. Бұл – жаңа 
көзқарас. Адам – жаңа адам. Ш.Құдайбердиев романында осы 
құбылысты, қатынастарды аша бейнелейді. 
Жастардың сүйгенімен қашып, артының үлкен айқай-шуға, дауға 
ұласуы, уақиғаның көбіне трагедияға айналуы қазақ әдебиетіндегі 
дәстүрлі тақырып. Ал дәулетті әкелері атастырып, бірін бірі сүйіп 
қосылған жастардың, ерлі-зайыптылардың арасын, отбасын бұзу - 
әдебиетіміздің тарихында сирек кездесетін нәрсе. Әдетте, мұндай 
әрекет шығарма мазмұны арқылы да, авторлық (кең мәнінде) көзқарас 
тұрғысынан да айыпталады, Ш.Құдайбердиев те осы дәстүрді 
қолданады. 
“Әділ мен Мария” романында біреудің некелі әйелін зорлықпен 
тартып алмақ болу, жаңа қоғамдық қатынастарға байланысты ғана 
мүмкін болып отырғаны жүйелі түрде суреттеледі. Осыны жақсы 
білетін Еркімбек ешнәрседен тайынбаса, әкесі амал іздейді. Пәленің 

бәрін заңдастыруды ойластырады. Сол заңдардың арқасында Әділ 
отбасын трагедияға ұшыратып, екі бірдей адамды жазықсыз құрбан 
қылып, теңдік бермей кетіп отыр. 
Жазықсыз жер аударылған, қашып келіп некелі әйеліне жолығып 
жүрген Әділ-ресми үкімет алдында қашқын. Оны өлтірген Еркімбек өзін 
үкіметке қашқынды ұстаушы тәрізді көрсетеді. Жаңалықтарды өзінше 
пайдаланған билік басындағылар, зорлықтары қаншалықты ірі болса 
да теңдік бермей құтылып кетеді. Автор мақсаты Еркімбектердің 
жазаға ұшырағанын көрсету, дәстүрлі қазақ әдебиетіндегідей ақтық 
финалды 
суреттеу, 
әңгімені 
түйіндеу 
емес. 
Мақсат 
өзгеде. 
Шығарманың идеялық бағыты, тақырыптық мазмұны, тек қана әйел 
теңсіздігіне, махаббатқа арналып отырған жоқ. Мәселе, қазақ әйелінің, 
қызының рухани әлемі, мақсаты, сүйгені, махаббаты бар деген 
түсінікке келе алмаған қазақты ескі салт-сананың жаңа заманда да 
қандай сұмдық трагедияға бара алатынын көрсетуде. 
Әділ мен Марияның артынан қалмай, ақыры оларды трагедияға 
ұшыратын тынатын Еркімбек әрекетінің түрткілері қайда? Сірә, 
айтқаны болып, атқаны тиетін жанның өзіне қарсы шыққан, 
мойындамаған адамдарға деген өшпендігіне ме? Қаламгер ойлануға 
шақырады. 
Роман май айының мамыражай кешін суреттеумен басталады. “Май-
Май! Әттең, май жұлдызы-ай! Сен жан-жануардың қайғысын 
ұмытқызып, бейіш ауасын жұтқызып, қабағын ашқызып, үмітін ілгері 
басқызып, тозбас өмір, таймас бақ бергендей алдайтының-ай! 
Жан-жануардың, 
адамзаттың 
да 
артын 
ұмыттырып, 
алдын 
ойлатпайсың-ау!”... Бұл-тамылжыған табиғат құшағындағы әдемі 
кештің ғана суреті емес, астары бар көрініс. 
Осы кеште болыстың бұлаң баласы Еркімбек қасындағы бозбалалар 
қымызға бөккен, қызыққа батқан. Өмірде өзге қызық, мақсат бар деп 
ойламайтындай бір сәт. Осы ортаға Шешенбай келеді. Жылпос жігіт 
жай келмейді, лепіріп отырған топқа от ала келеді. Ерігіп отырған 
Еркімбекке ермек табылады. 
Шешенбай мен Еркімбек арасындағы диалог талантты жазылған. 
Болыс баласын түрткілеп қыздырып, тартысқа айдап салып отырған 
Шешенбай да, тойымсыз нәпсі құлына айналған, болмайдыны 
білмейтін Еркімбек те осы диалог үстінде жан-жақты ашылады. 
“Еркімбек: - Шешенбай, сен менің қалжыңыма ыза болмай, 
шыныңды айтшы? Шын маған лайық сұлу көрдің бе? 
Шешенбай: - Мен көруін көрдім-ау, бірақ сен оның маңына да бара 
алмайсың, ол кімнің қызы деп менен сұрамай-ақ қой! Құр ішқұса болып 
өлерсің! Егер мен Төребек болыстың баласы болсам, осы кешке-ақ сол 
қызбен жақын болудың бабын табар едім”... 

Талайды көрген Шешенбай даңғойлау болыстың баласын қалай 
қайрап салады. 
“Еркімбек: - Ол қыз айтқаныңдай болмаса қайтесің? 
Шешенбай: - Айтқанымдай сұлу болмаса, мына астымдағы бәйге 
ақтабан сенікі. Егер айтқанымдай болып, сол қызға өзің маңайлай 
алмасаң қайтесің? 
Еркімбек: - Атыңның бағасын берейін. 
Шешенбай: - Атымның бағасы бес құлынды бие! Маған екі-ақ 
құлынды бие беремісің? Өзгесін кештім. 
Еркімбек: - Болады, берейін! Әкел қолыңды! 
Шешенбай: - Әкелсең әкел! Екеуі қол алысты да Еркімбек қолын 
жазбай тұрып бозбалаларға қарап: 
- 
Жігіттер, бұл шын серт! Бұған куә болыңдар!” Трагедия 
бастауы 
осы. 
Мұнда 
анық 
таптық, 
әлеуметтік 
сипат 
жоқ. 
Ш.Құдайбердиев талпынғанын алған бай баласының кезекті сұлуға 
аяқ асты құмартуы мен болмайтындай пәлелі іске болыс баласын 
айдап салып отырған пысықай жігіт арасындағы бәстесуді ғана 
суреттеп отыр. Қайғылы хал романы осылай басталады. 
Әкелері атастырған қалыңдық пен күйеуі қалыңдық ойынға 
дайындалуда. Бір қарағанда бейтаныс жандар тәрізді. Бұрын бірін бірі 
көрсе де көңілдері толған. Енді оңашада қалыңдық – күйеуі болып 
алғаш рет кездеспек. Әділ мен Серікбай күнге қарап “Жарықтық, 
қашан батады” деп жаздың ұзақты күнін батыра алмай отырса, Әділдің 
келетін хабарын жеңгесінен тосын естіген Мария дауысы дірілдеп: 
“Жеңешетай-ау! Жүрегім лүпілдеп, тұла бойым ұйығандай салқындап 
кеткені несі? Мен сенің айтқаныңнан шықпаймын ғой, бірақ жат кісінің 
қасына жатып...” – деп ол сөзінің аяғын аяқтамай алмай, кідіріп”... 
Жастардың кездесуін туған толық ай да, Шыңғыстау да авторға 
өзгеше хабарлайтындай. Міне, осы романтикалық кеште бұлардың 
жолына қақпан, басына тор құрылуда. Автор махаббат пен 
жауыздықты беймарал, бейтарап табиғат аясында суреттеу арқылы 
оқырман жүрегіне күдік ұялатады, оқырман үрейленеді. 
Осыдан бастап Еркімбектің Әділ мен Мария артына түсуі, ақыры 
оларды өлтіріп тынуының тарихы романда шымыр баяндалады. 
Ш.Құдайбердиев шығарма сюжетінде сұранып тұрған бір уақиғаларды 
созбаламай, баяндаумен шектелсе, екінші бір тұстарда көлемді 
көріністерге орын береді. Шыңғыстауға қатысты монолог, диалогтар 
болмаса кейбір уақиғалар уақыт, кеңістік өлшемдеріне арнайы 
көшіріле, көлемді де жазылады. Мысалы, Мария мен Әділ кездесетін 
кештер, Әділдің толғатқан Мариядан хабар күтіп, Серікбайды тосып 
отырғандағы толқуы т.б. 
Шәкәрім Әділ мен Мария трагедиясына себеп болған жайларды, 
ашып көрсетуге тырысады. Беті қайтпаған Еркімбек психологиясын 

кейде баяндаса, кейде бейнелеуге көшіреді. Сондай заңсыздықтарға 
жол беріп отырған қоғамдық қатынастарды көрсетеді. 
Романда характерлер тағдыры жалған өмір, өткінші жастық тағы 
басқалар туралы автордың философиялық толғаныстармен 
параллель алынады. 
“Ұшқаны білінбейтін ұшқыр заманның зырқырап өтіп бара жатқанын 
Әділ мен Мария сияқты жас асықтар сезе ме?”. 
“Әрине, әлем айналғанын қоя ма? Оқтан жүйрік уақыт сыдыртып, 
қақаған аяз, қатты боранды ақпанды да туғызады”. 
“Әділ өлген екен деп, айналған уақыт тоқтай ма? Қазақтың 
“Ұлыстың ұлы күні” дейтін күн мен түн теңелген наурыз да жетті” т.б. 
Шығармадағы талғамдар, монологтар мен диалогтар, лирикалық 
шегіністер өтіп жатқан өмір, жастық туралы ойға бастап қана 
қоймайды, роман әлеміне жақындатады, оқырман өзін осы аяда 
сезінеді. 
Әділ мен Мария уақиғасы Кәрі Шыңғыстау қойнауында өтіп жатқан 
көп уақиғалардың бірі ғана. Онда бақытты жандар тағдыры да, 
бақытсыз сорлылар трагедиясы да қабаттаса өтіп келеді. Шыңғыстау, 
табиғат үшін бәрі бір, оның кең қойнауы бақытты тағдырға да, сұмдық 
трагедияға да, рахат пен бейнетке де куә, сансыз уақиғаларға толы. 
Шыңғыстауға, айға, май айына бағытталатын толғамдарда автор тілі 
дәстүрлі шығыс әдебиеті поэтикасына өте жақындайды. Уақиға, 
құбылыстарды сезімдік-эмоционалды, философиялық мәнге орай өсіре, 
бояй баяндауға көшкенде авторлық көркемдік-идеялық ізденістер 
айқын көрінеді. Өмірдегі уақиғалардың өтпелі екенін, ал табиғат 
әлемінің баянды сипатына бойлаңқырау бар. 
Ш.Құдайбердиев романын сюжет, уақиға қуа оқу жеткіліксіз, ол 
үшін оқырманға ойлы көзқарас керек. Роман уақиғасына ғана емес, 
оның мағыналық, көркем мазмұндық астарындағы ой толғаныстарға 
үңілу қажет. 
“Әділ мен Мария” романы туралы мақалаларда көбіне осы романда 
бейнеленетін тағдырлар тарихы туралы айтылады. Әйел теңдігі 
тақырыбындағы шығарма, онда қоғам қайшылығы, таптар тартысы 
аңғарылады деген пікірлер келтіріледі. Негізінде бұл роман – 
берекетсіз тірлік кешкен бозбалалардың, бос қалжыңынан басталған 
бәсекенің адам трагедиясына ұқсау тарихы туралы қаламгерлік толғам. 
Кездейсоқтыққа толы тіршілік қоламтасынан қандай қауіпті өрттердің 
тұтанатынын ескерту. Онда оқушыға ұсынылар дайын жауап жоқ, 
дидактика аз. Романда қалың ел ортасында өткен сұмдық бір уақиғаға 
философия, көзқарас, ой бар. Автор осыны жеткізуге ғана ұмтылған. 
Ш.Құдайбердиев 
романында 
табиғат 
аясындағы 
қазақ 
елі 
тіршілігінің жан-жақты, шынайы суреті өтіп жатқан өмір шындығына 

деген атворлық сезім, баға, философиялық оймен үндеседі. Тіршілік 
пен өмірге телеологиялық көзқарас та байқалады. 
Адам табиғатының, тағдырының жаратылыс, әлеммен жақындығын, 
үндестігін бейнелеу Ш.Айтматов шығармашылығының ірі мотивтерінің 
бірі екені белгілі. Г.Маркес, Э.Хемингуэй, О.Бөкей шығармаларында да 
осы перзенттік байланыстың түрлі қырлары, жұмбақтары талданады. 
Бұл мотив этимологиясы бізді үнді, араб, шығыс поэтикасындағы 
күрделі өрнектерге алып барады. Шығыс поэтикасында осы әдістің 
қолданылу орны мен қызметі шектелуі ғана. Мекеншақтық (хронотоп) 
өлшемдерге әдетте көшпейді, бұл мотивтер элементтері бір сәттік
жалқы ой, бірер сөз, сөйлем, қасқағымдық, нүктелік қана өлшем 
деңгейінде. Ш.Құдайбердиев қолдануында ол жүйелі, ырғақты, тәсілдік 
тұрғыда қайталанып әдемі өрнекке ұласады. Мысалы, шығарма 
құрылымы, сюжеттік желіде орналасқан эпизодттарды тау, ай, 
табиғатпен авторлық диалогқа, монологқа қабаттастыру, болмаса, 
трагедиясының бастауын тіршілік атаулы рахатқа батып мамырлаған 
май айындағы жастар желігінен көру т.б.
“Әділ мен Мария” романын талдау үстінде онда байқалатын 
архитектоникалық, композициялық пішіндік т.б. бейтаныс өрнектерді 
көзтаныс 
классикалық 
романдар 
поэтикасымен 
салыстырып 
Ш.Құдайбердиев романынан кемшілік ізденудің де берері аз. Біз үшін 
маңыздысы “Әділ мен Мария” романының көркемдік-идеялық жүйесінің 
өзге, дара сипаты мен авторлық ізденістер бағытын байымдау ғана. 
“Әділ мен Мария” романы дүниеге келген жылдарда қазақ елінің 
саяси-әлеуметтік жағдайы әлі таптық негізде шиеленісе қоймаған еді. 
Коммунистік идеология еркін ойды әлі тұсай алмаған-ды. Алайда 
әлеуметтік ортаны бай, кедейге бөлу айтыла бастаған. Идеологиялық 
жағдайды 
философ 
Шәкәрім 
жақсы 
түсінді. 
Мұндай 
терең 
философиялық шығармаларға кейін, отызыншы жылдар ішінде жол 
берілмейді. Шәкәрім романының қолжазба күйінде қалу сырының бірі 
де осында. Ал оның өзегіндегі ірі ойларды қаламгер қалай дамытты, 
бейнелейді, ол өзге мәселе. Оны айқындау үшін роман көркем 
жүйесіндегі образ тіліне ғана емес, сөйлемге диалогқа көңіл аудару 
керек. Көркемдік-идеялық бағыттағы Ш.Құдайбердиев ізденістері осы 
көркем жүйеде айқын аңғарылады. 
Әсет 
Қ.Толыбаев 
Құрманбай Толыбаев 1926 жылы 14 наурызда Алматы облысы, 
Шелек ауданында туған. Балалық және жастық шағын Құлжа 
қаласында өткізген. 1948 жылдан газет жұмысына араласып, 1955 

жылға дейін Құлжа қаласында қазақ тілінде шығып тұрған газеттер 
мен журналдарда жұмыс істеген. Сол кездің өзінде өлең, әңгіме, 
очерктер мен мақалалары арқылы таныла бастаған. 
1955 жылы туған жеріне оралған соң баспа орындарында жұмыс 
істеген. 1963 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік 
университетінің журналистика факультетін тамамдаған. “Қазақстан 
пионері” , “Балдырған” газет-журналдарында ұзақ жылдар тұрақты 
қызмет істеген. Қ.Толыбаев туысқан халықтар жазушылары мен 
ақындарының шығармаларын қазақ тіліне аударуға да белсене 
араласқан. К.Паустовский, А.Барто, А.Алексин, С.Алексеев, М.Зверев, 
Ж. Мұсаның шығармаларын қазақ тіліне аударған. 
Ең алғаш 1969 жылы “Ай күледі” өлеңдер жинағы, 1970 жылы
“Қайдасың досым?” повесі , 1974 жылы “Шырын” өлеңдер жинағы, 
1984 жылы “Шапақ” бір томдық шығармалар жинағы жарық көрген. 
Қ.Толыбаевтың “Әсет” атты романы 1995 жылы “Жалын”
баспасынан шыққан. Бұл роман бірнеше бөлімнен тұрады. Романда 
Әсет Найманбаев туғаннан қайтыс болғанға дейінгі кезеңі түгел 
қамтылмайды. Бірінші “Жалғыз ағаш” бөлімінде елге атағы мен аты 
танылған Әсет өмірінің бір кезеңін ғана суреттеуден басталады. 
Әсеттің әдейлеп іздеп келіп, ат басын тіреген үйі Тұрысбектің отауы 
болады. Тұрысбектің жары Зияш та зор ілтипатпен қарсы алады. 
Бұл бөлімде бүкіл Қытайды қуырып, үш жүз жылға жуық билеп-
төстеген Манжу империясының шет өлкедегі әкімдерінің тежеусіз 
кеткені соншалық, қазаққа тізгін қақтырмай қоқиланып, қорлауға 
көшкені, сол елдің азаматы Демежанның дарға асылуы әңгіме болады.
“Пәле-жала” бөлімінде Әсетті жол үстінде Манжудың әкімі атын тартып 
алып, түрмеге жабуды бұйырады. “Адамдардың мұңы бір” бөлімінде 
Әсеттің түрмеден тамыздың соңғы күндерінде Қайдар деген қазақ 
жігітімен танысып, тар қапастан шығуына осы Қайдар себепкер 
болады. Түрмеден шығып келе жатқанда Елебек деген бозбалаға 
кезігіп, Дорбілжінге жеткізіп салады. Кішкене қалашықтағы
Наубайшының үйіне түседі. Наубайшының аты – Тоқтыдан жұмыс 
тауып беруін өтінеді. Сануазы деген орта қазанды дүнген шаруасының 
қолына кіріп, көктемге дейін жалданып, жабағы жүні әлі түсіп бітпеген 
құнанды мініп, еліне қайтуды армандаған Әсет жолға шығады.
“Жолаушы” бөлімінде Әсеттің елге қайтып келе жатқандағы басынан 
кешкен оқиғалары тізбектеледі. Жолда келе жатып өткен күндерін 
есіне түсіріп, қиялға шомып, жүрегі алқымына тығылған тұсын 
қаламгер шебер суреттеген: “... Қоянды жәрмеңкесінде орақ тілді, 
арқалы ақын, талғамы терең, тапқыр қыз Ырысжанмен айтысып, топты 
жарған Әсеттің де оң мен солға атағы жайылған. Өлеңге әуес елдің 
құрметіне бөленген. Содан кейін өлеңге біржола беріліп, ауыл – 
аймағын шаттандырды. Той- думанның төріне шықты. Аузынан өзгеше 

сарындардың әуені өрбіді. Даусы да құстай әуеледі. Өрісі де кеңейе 
бастады. Бір жолы Семейге бара қалып еді, ақындар мен әнші – 
күйшілердің ортасына түсті де кетті”, - деген жолдардан өткен күннің 
жылы шуағы мен сол сәттегі ақын бойындағы суық сезім суреттері 
қатарласа алынған. 
«Әсет пен Ырысжанның айтысы - әлеуметтік мазмұнды жұмбақ 
айтыстардың көркем үлгілерінің бірі. Шамамен 1885 жылы Қоянды 
жәрмеңкесінде өткен. Мұнда халықтың азапты өмірі мен ел 
билеушілердің бұқараға жасаған зорлық – зомбылығы әсерлі 
сипатталады. Жұмбақты бастан – аяқ Ырысжан айтады да, Әсет қолма 
– қол шешіп отырады». Осы тарихи деректерді жазушы асқақ 
философиялық сыр айтуға ұтымды пайдаланған. 
«Ауыл таңы» бөлімінде түрмеден шыққан Әсет Мұқатай үйіне 
қонып, ауылды сағына аңсап келген беті, ақын - әншінің ішкі жан- 
дүниесі, дүниетанымына сәйкес мәнері ерекше сақталған. Атағына бас 
ұрған , дидарын көруді аңсаған елге Әсет өзі екенін жайып салғандағы 
Мұқатайдың ықыласы мен кең құшағы Әсетті қатты тебірентеді. Ақын 
бұл ауылдың өрелі жасы Мұқатаймен, оның әкесі Дәулеткелдінің інісі 
Қабимен танысып, қонақасына мал бауыздар алдында Әсеттен бата 
сұраған Мұқатайға өз ниетін ашық жариялап тақпақтай жөнелген тұсы 
романда сенімді баяндалады. Бұл жерде автор Әсет Найманбаев 
шығармашылығы 
суырып 
салмалық 
өнер 
табиғатының 
заңдылықтарына сәйкес туып отырғандығын ескергені көрініп тұр. Осы 
үйде «Кертолғау» деген құлақ күйін нақышына келтіре орындап, 
халықтың құлақ құрышын қандырады.
«Шалқыған ән» бөлімінде де Қаби ақсақал мен Әсет жұбын 
жазбай, Әсет жан азабынан арылып, көңілі қалпына түскен кезеңін 
суреттейді. «Құтты қонақ қонса, қойың егізден табады» дегендей Қаби 
ақсақалдың келіні ұл тапқанын жақсы ырымға балаған шал немересінің 
атын Әсет қойып, Әсетке шілдехананың туын өзің көтер деп 
қолқалайды. Бұл бөлімде Қайыр мен Қамиланың махаббаты мен 
азаматтықтары туралы да әңгіме болады. Осы бөлімде Әсеттің атақты 
әні « Інжу – маржан» өз сәнімен орындалады. « Інжу- маржан »- ән 
өнерінің үздік үлгісі екенінде дау жоқ. Осы ән туралы А. Жұбанов: «... 
Оның халық арасына көп тараған, балаға дейін білетін «Әсет» атанып 
кеткен әні Әсет шығармашылығының шыңы десе болады» - деп 
жоғары баға берілді.
«Қасірет түбі – сергелдең» бөлімінде Әсет Қаби ауылымен 
қоштасып, жолға шығады. Жолда Меркіт еліне тоқтап, сыйлы қариясы 
Шерубаймен танысады. Әсет Лепсіде ұзақ жатпай, Алакөлге асығады. 
Өзін жолға шығарып салған Жәмішке қайтып оралуға уәде берген. 
Көңілі жақын жігіттермен басын қосып, арнайы кеңесіп, жолға шығып 
келе жатқанда, жолаушылардан Күзембайдың қызы Жәміш тойынан 

келе жатқанын естиді. Ақыннан еш хабар- ошар болмаған соң қыз 
Танабай баласына кете барады. Осы бөлімде «Қаракөзді» айтады. 
«Жаңғырық» 
бөлімінде 
негізгі 
қаһарманның 
қиын 
тағдырын 
табиғаттың күштерімен тоғыстыра суреттейді. Бұл романда бір 
байқалатын жайт – табиғат қаһарман көңіл-күйі, адам жанындағы 
өзгерістерге сай қабысып отырады. Осы бөлімде Қайыр мен Қамила 
қосылып, Үрімшіге қашады. Әсет «Салиха – Сәмен» дастанын оқып, аз 
күннің өзінде қолдан – қолға көшіп, жатталып кетеді. 
«Қайтар жолда» басына қиындық түскенде қол ұшын берген 
Тоқты мен Сунуазыға Әсет арнайы барып, ақ тілек жаудырып 
қоштасады. «Ой, дүние-ай» бөлімінде Әсет Сауыр елін аралап, Еміл 
өңіріне қайтып оралғанда елінің босқынға ұшырағанын білді. Содан 
ауыл ақсақалы Қауменге жолығып, келесі күні жолға шығады. Жолдан 
Әріп ақынды ертіп, Арасан өңіріне елді аралауға аттанады. Өзінің бала 
күннен бірге өскен досы Омардың үйіне қонады. Осы бөлімде «Қоңыр 
қаз» әніне басып, сағынышы бал боп тамған Әсет әлі де елге бергенін 
азырқанып, бар дүниесіне қанағат тұтпайтынын сезінеді. «Құлжадағы 
көріністер» бөлімінде Әсет жол-жөнекей ауылдарға соғып, Дөшеттің 
үйінде болып, Әбіш деген өнерлі соқыр баламен танысып, Шөже 
ақынның жайын әңгімелеп береді. «Сеңгір таулар», «Хантәңірден 
ескен 
самал», 
«Соқпақтар» 
бөлімдерінде 
де 
жазушы 
Ә. 
Найманбаевтың Біржан сал, Ақан серіден кейін Арқа әндерінің дәстүрін 
жалғастырып, дамытқан ақын-әнші екенін нақты дәлелдер келтіріп, 
«Мақпал», «Қоңыр қаз», «Қисмет», «Майда қоңыр», «Гауһар қыз»,
«Әпитөк» әндерін орындату үстінде өнеге- нышан тұтатын адамдардың 
сипатын дәріптей ашып, оза шабатын тарландығына таңдана 
тамсантады. 
«Көрген түстей сәттер-ай» бөлімінде Әсеттің мазасын бір дімкәстік 
ала беретінін сезінеді. Қадырихан Әсет аузынан біраз өлеңдерін жазып 
алып қалады. Үйсіз-күйсіз аяулы азаматын ардақтап, ақтық сапарына 
шығарып салуды қалың ел өз борышы санап, жаназасын айт 
намазымен бірге оқиды.
«Әсет» романында жазушы Қ. Толыбаев Әсет лирикасына тән 
қасиеттерді шынайы аша білген. Ақын замана шындығын шынайы 
суреттеу, айналасында болып жатқан оқиғалар мен құбылыстарды 
айқын да көркем жеткізе білгендігін жан-жақты қамтыған. Романның 
өн бойынан байқалатын құндылық – ақын өз ортасының ащы 
шындығын бейнелеп, халқының басындағы ауыр тағдырға күйзеле 
отырып, өзінің ақындық шеберлігін, азаматтық үнін көрсетуді мақсат 
тұтқан. 
Әсет Арқаның әндерін бүкіл Жетісу, Тарбағатай, Алтайға жайған 
жалынды насихатшысы бола білгендігін жазушы айрықша көрсетуге 
тырысқан. Бірақ Әсеттің ақындық, әншілік, композиторлық өнерінің 

одан әрі дамуына кейбір әлеуметтік жағдайлар кері әсерін тигізгенін 
тарихтан білеміз. 
Романның соңында Әсеттің елге жетуді ұлы мақсат еткенін тілге 
тиек етеді. 1922 жылы Қытайдың Құлжа қаласында 22 – ші наурызда 
қайтыс болған Әсет Найманбаев ерте жетім қалып, жоқшылықтың 
зардабын көп тартады. Байлық өнер мен білімде деп таныған Әсет көп 
ақынға ой тереңдігімен, дүниетанымымен дес бермеген. 1916 жылы 
патша жарлығына байланысты дүрліккен елмен бірге Әсет те Қытайға 
өтіп кетеді де, қайта оралуды қанша армандағанымен, қайта алмайды. 
Қ. Толыбаевтың «Әсет» романы Әсет Найманбаевтың бейнесін 
қоғам, уақыт шындығымен байланыстыра бейнелеген шығарма. 
Романның басты қаһарманы Әсетті жан тазалығы, ой – қиял 
асқақтығы, қайтпас сенім жалыны бар өнер тарланы ретінде сомдаған 
деуге болады. Сонымен бірге бұл ХХ ғасырдың басындағы қазақ 
ауылдарындағы тіршілік тынысын да жап- жақсы көрсеткен туынды. 

Б 
Бақытсыз Жамал 
М.Дулатов 
Қазақ әдебиетінің тарихында тұңғыш рет роман деген жанрлық 
анықтама қойылып, жарияланған прозалық көлемді туынды – 
“Бақытсыз Жамал”. Кітап басында ескертпе ретінде берілген: 
Қазақтан шыққан талапкер, 
Бұл кітапты қарап көр. 
Таратуға халыққа оқып, 
Боларсыздар себепкер, - 
деген жолдардың жалғасы 14 шумақтан тұратын “Сөз басында” 
таратылып айтылады. Салған жерден автор қазақ халқының 
құрылымы, тұрмыс-салты, мінез ерекшеліктері, кемшілік, олқылықтары 
туралы толғана келіп, роман жазудағы өз мақсатын баяндайды. 
Міржақып – төмендердің аласасы, 
Сезімнің бар ма, жоқ па тамашасы. 
Жылтырап тесік моншақ жерде қалмас, 
Қазақша бір роман жаза салшы,- 
деген авторлық әзіл халық арасына кең тарап кеткен. 
Шығармаға арқау болған уақиғалар ХХ ғасыр басында қазақтың 
кез келген атырабында, кез келген ауылында, кез келген 
шаңырағында өтуге мүмкін, әркімге таныс, түсінікті, ортақ, етене 
сипаттары бар, жалпылық мәнді жәйттер. Автор өз тұсындағы 
әлеуметтік-қоғамдық өмірдің маңызды арналарын адам тағдыры, нақты 
әрекет, тартыс арқылы көрсетуді мақсат етіп, ой, идеяны ашық 
публицистикалық түрде емес, бейнелер, образдар арқылы, көркемдік 
тәсілдермен береді. Бір сөзбен айтқанда, жазушы таза прозалық 
шығарма, жанр шарттарын толық қанағаттандыратын туынды жасау 
талабын ерекше ескерген. 
Абайдың қарасөздері, Ыбырайдың шағын новеллалары “Дала 
уалаяты”, “Айқап” беттерінде жарияланған бірен-саран әңгіме үлгілері 
қазақ топырағында кең көлемді проза дәстүрлерін жасай алмағанын 
ескерсек, Міржақып – жаңа жанрдың төлбасы. 
“Бақытсыз Жамал” романы туралы алғаш пікір айтқан Ахмет 
Байтұрсынов: 
“Қазақта бұрын роман жоқ еді. Біздің арамызда қазақша бірінші 
роман жазып шығарған Міржақып Дулатов болды. Оның “Бақытсыз 
Жамал” деген романы 1910 жылы басылып жарыққа шықты”, - деді. 

Негізгі сюжет желісі басты кейіпкер Жамал тағдырымен сабақтас 
өрбіп отырады. Шығарма оның туғанынан өлгеніне дейінгі аралықтағы 
негізгі белестерін қамтиды. Әкесі Сәрсенбайдың мойнына бұршақ 
салып, құдайдан жалбарынып сұрап алған баласы. Шешесі Шолпан 
әкесінің бір перзентке зар болып жүріп үйленген екінші әйелі. Қиын-
қыстау кезеңде қызы үшін шырылдап отқа түсетін осы байғұс ана. 
Заман өзгерістері қазақ ауылына да жаңалық әкелген. Соның бірі 
қолға молда ұстап, балаларға хат таныту, кітап оқыту. Осындай 
әрекетке кіріскен адамның бірі – Сәрсенбай. Алақанға салып еркелетіп, 
тіпті ұл балаша киіндіріп қойған Жамал молдадан бес-ақ ай оқыса да, 
тез сауаттанып, қара тану үстіне, қисса-жырларды заулатып оқып, 
ауыл-аймақты аузына қаратады. “Сал-сал”, “Қыз Жібек”, “Зарқұм”, 
“Қисса уақиға Кербала”, “Біржан сал мен Сара қыздың айтысқаны”, 
“Ноғай мен қазақтың айтысқаны”, “Ақсұлу”, “Айман-Шолпан”, 
“Бозжігіт”, “Шәкір-Шәкірат”, Ақмолда, Нұржан, Әбубәкір өлеңдері – 
бұларды оқу, жаттап алу, жұрт алдында айтып беру арқылы Жамал 
өзінше бір әдемі, сұлулық, көркемдік мектебінен өтеді. Ата-ана, ауыл-
аймақ, дәстүрлі салт-сана әсеріне қоса, кітаби тәрбие жаңа буынның 
өкілі болып жетіле бастайды. Өзі де жанынан өлең шығаратын 
дарынды бойжеткен болып көзге түседі, зеректігімен, ақыл-көркімен, 
шешендігімен ауызға ілінеді. 
Сөйткен Жамалдың мойнына қыл тұзақтай болып, әкесі 
Сәрсенбаймен Байжан арасындағы құдалық келісімі оралсын. Бұрынғы 
жақсы күндер көрген түстей ғайып болды. Қайғылы, азалы, мұңлы 
шақ. Сорлы анасы Шолпаннан өзге қол ұшын берер ешкім жоқ. Билік 
арманы ес ақылын билеп алған әкесі Сәрсенбайды тоқтатар күш жоқ 
сияқты. Сөйтіп, жұтып, запыран құсып, дерттеніп: 
Мен қайран атам малға сатқанына, 
Бір тазды жалпақ елден тапқанына. 
Аты өшіп, тумай кеткір Жұман деген 
Мал беріп мені өзімсіп жатқанына, - 
деп көздің жасын көлдетіп жүргенінде, бір тойда жас, оқыған, сыпайы, 
сұлу жігіт Ғалимен танысады. 
Бұл көріністе жазушы өлең текстерін еркін пайдаланады. Дәстүрлі 
үлгідегі қыз бен жігіт айтысының формасын қолдана отырып, жастың 
сырын ақтарады. Әуелі сөз алған Ғали алыстан орағыта отырып, өзінің 
шетте өскенін айта келіп, көпшілік өтінген соң, ұзақ толғауға ойысады. 
Жақсы қыз баға жетпес бір гауһар тас, 
Он алты, он жетіге жеткенде жас. 
Жанаттың пісіп тұрған алмасындай, 
Қол жетсе, қандай жігіт ләззат алмас, - 
деп бастап қазақы ұғымдардағы сұлу қыздың портретін жасауға 
тізілген меруеттей отыз тіс, нұрлы жүз, жайнаған көз, қиылған қас, 

кәмшат бөрік, алтын шолпы, шәрбат, ғашықтық, ақ білек, ақ тамақ, 
тоты құс тәріздес сөз, ұғымдарды еркін қолданады. 
Келесі кезекті алған Жамал: 
Сөйле, тілім, шешіліп осындайда, 
Құрбыларымен бір жерге қосылғанда. 
Отырмассың үнемі төрде бүйтіп, 
Еріксіз-ақ қоярсың тосылғанда, - 
деп бірден өз жағдайынан хабар беруден бастап, қолға түскен 
сандуғаштай торға түсетін, малға сатылып, теңіне бара алмай, күң 
болатын қыз тағдырын тебірене жыр етеді. 
Осылай бір-бірімен той үстінде өлең арқылы танысқан екі жас 
ғашық боп, тез тіл табысып, араға көп уақыт салмай, алма-кезек хат 
жазысып: 
Бір сенсің ғашық отын сөндіретін, 
Кім бізді ықтиярсыз көндіретін. 
Өлсек шұқыр бір болсын, шықсақ төбе, 
Айырмалық болса да өлтіретін. 
Бір алла жалғыз өзі болсын айғақ, 
Тұралық уағданы бекем байлап, 
Сен үшін бір басымды еттім құрбан, 
Шынжырлап жіберсе де Сібірге айдап, - 
деген Жамал сөздері келіскен тұжырымдай болады. 
Сөйтіп, Жүніс, Нұрмаш екі досы көмек етіп, Ғали Жамалды алып 
қашып, қаладағы саудалас, ниеттес досы татар байы Фатихолланың 
үйін паналайды. Азды күнгі рахат, бақыт, ләззат дәмін татқан екі 
жастың қызықты ғұмыры ұзаққа созылмайды. Байжанның қоқан-
лоққы, тепкі дүмпуі бұлардың жатқан ұясын шайқар болған соң, 
жылжып Ғалидың нағашыларын жағалайды. Аяқ астынан ауырған Ғали 
он үш күн төсек тартып, кенеттен дүние салды. Әрине, бұл кейіпкер 
күрес үстінде, әділет үшін, махаббат үшін шайқаста жауларының 
қолынан мерт болғанда, көркемдік шешім салмақтырақ шығатын еді. 
Жамалдың жалғыз қалуы, еріксіз Байжан босағасына барып, 
Жұманнан зорлық көруі, қайғылы махаббат уын ішуі – оны боранды 
түнде адасып өлуге заңды түрде алып барған себептер ретінде сенімді 
суреттеледі: 
Тоты құс едім бақшада, 
Қарақұсқа жем еттің. 
Хан қызындай басымды, 
Бір жаманға тең еттің. 
Ботасыз нардай боздатып, 
Мінеки, мені еңіреттің. 
Қаһарыңды жіберіп, 
Тең құрбымнан кем еттің. 

Мұндай зарлы қылғандай, 
Мен бейшара не еттім? 
Жыладым зарлап, Ғали жоқ, 
Ісіне көндім құдіреттің. 
Шығармада әр түрлі әлеуметтік ортаның өкілдері, түрлі мінездер 
қалыбы төбе көрсетеді. Әрине, көлемі шағын туындыда да 
характерлер, сом тұлғалар жасау мүмкіндігі де аз. Дегенмен, 
әдебиетіміздегі алғашқы күрделі прозалық үлгіде бірталай көркемдік 
ізденістер, тұлғалар жасауға ұмтылу талабы барлығын көрсету дұрыс 
болмақ. 
Алдында 100 жылқы, 200-300 қойы бар дөңгелек дәулет иесі 
Жамалдың әкесі – Сәрсенбай туысында жыртқыш, озбыр емес, негізгі 
жұмсақ, момын адам, Жамалды бетінен қақпай өсіруі, тіпті еркек 
балаша киіндіріп тәрбиелеуі, Уфадан келген Ғазиз мұғалімнен жаңа 
жолмен оқытуы айналасына кеңдігі – оны жақсы жағынан сипаттайды. 
Байлықтың буы Сәрсенбайдың 
басын айналдырып және 
қыздырманың тіліне еріп, шарға түсіп, билікке таласады, көп шығын 
рәсуа болады, 300 теңгесі босқа кетеді; бәрібір сайланбай қалады. 
Осыдан опық жеп, намысы күйген, жұрт көзінде жерленгендей күйге 
түскен Сәрсенбай қайтсе де, есе қайтармақ, қанша байлық шашса да, 
бәрібір тағы да шарға түспек. Осы сапарда өзіне тілектес іздейді, осы 
сапарда қандай құрбандыққа да бармақ. Сөйтіп, бұрын момын, жуас, 
қақсоқпен шаруасы жоқ қоңыртөбел жан енді билік үшін, дәреже үшін 
неге болса да белін буады және жаңа әрекетке де. 
Жазушы Сәрсенбай санасындағы жаңа өзгерісті сенімді көрсетеді. 
Өзіне жақтас іздеген мансапқордың тапқаны болыстың құдасы – 
сөзінен де, ісінен де, жолынан да, қолынан да келетін, артына ерткен 
тобы бар – Байжан, соның қолдауымен билікке жетуді іш есеп қылады. 
Сондықтан Байжанның өзі таза, өзі ақылсыз Жұман деген баласына 
Жамалға құда түсуіне қарсы болмайды. Бәйбіше мақұлдайды, туған 
шеше Шолпан наразы. Бірақ Сәрсенбайдың келіскені – келіскен.
“Бақытсыз Жамал” стилінде таза реалистік проза тіліне лайық 
салмақты, орнықтылық бар. Жазушы ұйқасты, ырғақты, өлеңдетіп 
отыратын өрнектеген бойын мүлде аулақ салған. Тіпті кейінгі 
дәуірлердегі туындылардың өзінде кездесе беретін әсірелікке, 
сөйлемдегі сөздердің табиғи орын ауыстырып жасайтын инверсияға да 
бармайды. Лексикалық тұрғыдан таза қазақ тілінің байлығы еркін 
қолданылған, Міржақыптың поэзиялық шығармаларда жиі кездесетін 
араб, парсы, татар сөздері “Бақытсыз Жамалда” өте сирек, жоққа тән, 
оның есесіне (съезд, минут, фальш, план, учитель, расход, выборной 
тәрізді) кейбір орыс сөздерін өз қалпында алып жібереді. Жамал мен 
Ғали арасындағы ғашықтық сырларды көрсету үшін алынған өлең 
текстері айтыс үлгісінде, хат формасында берілген. 

Шығарма сюжеті Сәрсенбайдың балаға зар болуы, Шолпанға 
үйленуі, 
одан 
Жамалдың 
тууы, 
Жамалдың 
молдадан 
оқып 
тәрбиеленеуі, әдемі бойжетуі, Сәрсенбайдың билік үшін көмектеседі 
деген іш есеппен Байжанмен құда болуы, бұған Шолпанның 
қарсылығы, Ғали мен Шолпанның танысуы, ғашық болуы, өзара тіл 
табысып, қашып кетуі, Байжанның келінінің кетіп қалуына орай 
жасаған аярлық әрекеттері, өтірік қағаз жасатуы, Ғалидың аяқ астынан 
ауырып дүние салуы, Жамалдың еріксіз Байжан босағасына келуі, 
Жұманнан көрген қорлық-зорлық, ақыры боранда адасып өлуімен 
аяқталған оқиғалардың бір-бірімен байланысқан, желісі үзілмейтін 
тізбегінен құралған. 
Сөйтіп, өз мезгілінің күрделі әлеуметтік-қоғамдық мәселесін 
көтерген, махаббат бостандығын жыр еткен, жанрлық тұрғыдан қазақ 
әдебиеті үшін жаңалық болған “Бақытсыз Жамал” прозалық туындысы 
жиырма бес жастағы Міржақып Дулатов ұлттық рухани тарихында 
терең із қалдырды, бірінші романшы атанды. 
Беласқан 
К.Сегізбай 
Танымал жазушы Кәдірбек Сегізбайдың “Беласқан” романы
көлемді, бөлек-бөлек аталған бірнеше бөлімнен (тараудан) тұрады. 
Оқиға желісі мен кейіпкерлері ортақ бұл бөлімдерге қойылған аттардан 
шығарманың 
сюжетіндегі 
оқиғалар 
желісі 
жақсы 
көрсетілген: 
“Беймезгіл жүргінші” деген атпен жазылған тарауда қазақ даласының 
қиыр шығысындағы Қамбар төренің ауылын іздеп, көрші қалмақ 
жұртынан келген қазақ жігітінің неше жылдық басынан кешірген 
оқиғасы, өмірі суреттеліп, роман осыдан басталса, “Қараша қаздар 
қайтқанда” деген соңғы тарауы мен екі аралығында осы жігіттің 
інісімен екеуінің сайын даланың қиыр батысындағы өз еліне оралғанға 
дейінгі 
шым-шытырық 
оқиғасы, 
сан 
адамның 
тағдыр-талайы 
суреттеледі. 
Қалмақ, 
моңғол 
хандықтарымен 
іргелес 
жатқан 
Алтай, 
Тарбағатай өңіріндегі найман, керей тайпаларының ішінде қазақ 
жерінің екінші бір шалғайы – Еділ бойындағы Кіші жүздің тама руының 
ауылдары қайдан жүр дегенге жауап беретін оқиғалар баяндалады. 
Және мұндағы әңгіме желісі жазушы өз жанынан шығарып, таңдап 
алған сюжетке емес, тарихта болған оқиғаларға құрылыпты. Мұны 
жазушы романның эпилогы ретіндегі ең соңғы бетте күтпеген жерден 
оқыс білдіреді: Шоқанның қағаздары мен құжаттарының арасынан 
табылған Н.И.Любимов дегеннің 1845 жылы шығысқа сапары кезіндегі 
жол журналында жазылған мәліметтерін келтіреді. 

Бір қарағанда, романды қызықты оқиғаға құрылған шығарма деп 
қалуға болады. Бірақ жазушының мақсаты – оқиғаларды тек (мейлі 
тарихи болсын) баяндау ғана емес, мүлде басқа дүние. Шығарманың 
негізгі идеясы – кісілікті, ізгілікті, имандылықты көрсету, “адамның 
басы – алланың добы” деген өмір қағидасын дәлелдеу, адамдар 
тағдыры – қарым-қатынастар жазушы екенін айту. Суреттелер қым-
қуыт оқиғалар – осы идеяның құндағы ғана. Ал сол құндақтың өзін 
құруда жазушы үлкен шеберлік танытады: сюжет желісі үзілмейді, 
авторлық ой-толғамдары жай лирикалық шегіністер емес, әңгіме жібін 
ширата түсетін стильдік амал болып танылады. 
Бұл шығармадан жай оқырман болып түйгеніміз – кейіпкерлерді 
сомдағанда автор сан жылдар санамызды жайлап алған стереотип 
танымымызды бұзыпты: бұрын әдетте хан, төре болса, тым озбыр, тым 
өзімшіл, өктем, қалмақ ханы болса, тек жау болуы керек деп білуші 
едік, ал мұнда Қамбар төре - өз пайдасы үшін жүргізсе де, әр әрекетін 
ақылмен жасайтын, айналасына тек бағынышты жандар деп емес, ер 
жүректісін батырым деп, жақтаушысын қолғанатым деп, оны сөзімен 
де, ісімен де көрсететін жан дүниесі дұрыс пенде. Әрине, бір тайпа 
елді билеп отырған төренің ішкі пайдасы өзін де, тіпті, ағайынды 
Байшуақ пен Баратты біреуін қолғанатым деп бауырына тартқанда да, 
екіншісін бажа етіп, оған балдызын айттырғанда да оның өз есебі 
түгел, қазақтың ата жауы қалмақтың ханымен тату көрші болып, оның 
ауылына аттанып бара жатқан себебін: “Атадан балаға қалған 
жаулықты қай құдай маңдайымызға жазып қойыпты. Тым болмаса 
үрген итінің даусы естілер торғауытпен өз жұртымның арасында 
рахайлы тірлік орнатып, барымтада емес, бәйгеде шапсақ, жаугершілік 
емес, саугершілік орнатсақ, күбір-сыбыры көп елім қандай зиян 
көрмекші?... Енді Ошыржап шақырған қонағына да барып, бұйымтай 
ғып екі жігіттің азаттығын қолқалаудың да сәті келді білем” – деп 
дәлелдейді. Бұл жерде Қамбар төрені жазушы құдай іргелес етіп 
орналастырған қазақ пен қалмақтың ұрыс-шабыссыз бейбіт күн кешуін 
ақылға салған ойшыл саясаткер етіп көрсетсе, сонымен қоса 
қандастарының қамын жеген ел басы етіп суреттейді. Ақылдылық пен 
адамдық ел тізгінін ұстаған басшыларға қай заманда да қажет қарекет 
екенін оқырмандардың да, бүгінгі билік тізгіні қолындағылардың да 
есіне салады, бабалардан келе жатқан үлгі-өнеге етіп көрсетеді.
Бұл шығарманың желісіне халқымыздың бойындағы тұнып тұрған 
қасиеттердің үлгісі тартылған деуге болады: барымтада қапыда кісі 
өлтіріп жас өрім інісін “қанға қан” сұраған қарсы жатқан ала қашқан 
ағасының кісілігі қандай, ата жауым деп қарамай, оларды паналатқан 
қалмақ қаны Ошыржаптың жақсылығы қандай, елінен шалғай шыққан 
қос жігітке өкіл әке-шеше болып, құлдық ұрған баласыз қарт 
жұбайлардың ықлас-пейілі қандай, қазақ балуандарының бір-біріне 

үлгі көрсеткен, қалтқысыз әрекеттері қандай! Тіпті, сан жылдардан 
кейін еліне оралған екі жігіттің үш жыл өткен соң, сонау Еділ бойынан 
жиырма шақты түтінді ертіп Тарбағатай етегіне қайтадан келуі де 
имандылықтың жан сүйінер көрінісі: баласыз қос мұңлық өкіл әке, өкіл 
шешелеріне табысу қуанышын сыйлағылары келді ме, бірі қалмақ, бірі 
қазақ 
екі 
келіншекті 
туған-туыстарымен 
қауыштырып, 
туған 
топырақтарына тағы бір аунатуды парыз санады ма – қысқасы, 
осылардың баршасында үлкен кісілік қасиеттің ізі жатыр.
Бұл шығарманың және бір құнды жері этнографиялық сипатында, 
яғни бұдан 200-300 жыл бұрын ғұмыр кешкен бабаларымыздың 
тұрмыс-салты, киген киімдері, асынған қарулары, жөн-жоралғылары, 
той-томалақтары сол заманға сай суреттелген. Көркем дүние болса да, 
бұл романды оқыған этнограф немесе мәдениеттанушы мамандар көп 
деректер ала алады. Бұл жерде біз жазушының ізденгіштігі мен 
ұқыптылығына тәнті боламыз.
Романның жүрекке жылы тиген тағы бір сыры – оның жанрлық 
шеберлік үнінің нағыз қазақылығында. Әрбір тараудың эпиграфы 
(“біссімілләсі”) етіп халық өлеңдерінің бір-бір шумағын келтіріп 
отырғанның өзі – жазушының стильдік табысы: қарапайым әләуләй 
сияқты болып көрінетін сол шумақтар шығарма тармақтарының 
мазмұнын түйіндеп тұрады. Оқиғалар өмірдің көрінісі болса, 
эпиграфтарға алынған қарапайым өлең жолдары қазақ халқының сол 
өмір үзігін пайымдаған философиясын танытады. 
Романның нағыз қазақы үні, яғни тоны, стильдік бояуы оның 
тілінде жатыр. Бұдан жүз жылдар бұрын өткен өмір шындығын 
көрсетуде жазушы тағы да суреткерлік талантын танытқан десек 
болар. Мысалы, төре, би сияқты сол кезеңдердің “лауазымды” 
адамдары қатардағы қалың жұрттан ақыл-парасаты, жүріс-тұрысы, 
сөйлеу үрдісі жағынан бөлектеу, жоғарырақ тұруға тиіс болғаны 
даусыз, әйтпесе ел билеуші төре, хан, ақыл-үкім айтушы би бола ала 
ма? Сондықтан Қамбар төре де, тіпті, қалмақ ханы Ошыржап та, 
төремен үзеңгілесе жүрген Қасқақ батыр да, ауылдың биі Нұралы да 
шешен сөйлейді. 
Әрине, шешендік дегеніміз сөздің тек сыртқы жылтырақтығы 
емес, алдымен, айтылған ой логикасының мықтылығында, ауыздан 
шыққан сөздің анық, тыңдаушыға әсерлі болуында. Сөз әсерлі болу 
үшін ұйқасты не қосақты (параллель түзген) сөздер, мақал-мәтелдер, 
экспрессиялық бояуы қалың элементтер, көрікті эпитеттер мен орынды 
теңеулер, метафоралар, ассонанс, аллитерация сияқты дыбыстар 
үйлесімі т.б. сан алуан көріктеуіш амалдары жұмсалады. Мысалы, өзі 
паналатқан екі қазақ жігітін қандастарына қайтаруға келіскен қалмақ 
ханы Ошыржап, оларды қимай, толқып: “Қия алмайтын, қиналатын 
бір-ақ жерім бар. Ол жалғыз мен емес, бүкіл үй-ішімізбен, ауыл-

аймағымызбен екеуіне бауыр басып кеткеніміз. Туыспаған туысым, 
қиыспаған қиысым болды. Жалшым емес, жанашырым деп қарадым, 
малшым емес, малқорым деп санадым. Сенімімді серттей ғып 
орындайтын семсерімнің қос жүзі еді. Қиналам, соған ғана қиналамын, 
төре!” дейді. Әрине, қалмақ ханы осылайша әсерлі, әсем етіп айтуға 
тиіс. 
Мұндағы би, төре, батыр, хандар ғана емес, кейіпкерлердің 
барлығы да сөздерін шешендерше қиыстырмағанмен, дұрыс айтады, 
демек мұнда ауызекі сөйлеу тілінің күні кешегі ата-бабаларымыз 
қолданған үлгісі көрінген. “Өнер алды – қызыл тіл” деп бекер айтпаған 
бабаларымыз тілге, оның әсерлі, әдемі қасиеттеріне мейлінше көңіл 
бөлген. Мұны ХХ ғасырда қазақ даласында болып, сөздерін 
құлақтарымен естіген өзге халықтардың ғалымдары мен зиялылары 
ашық айтып кеткен еді. Атақты түркітанушы ғалымдар В.В.Радлов, 
П.М.Мелиоранскийлер қазақ тілін ең бай, ең таза түркі тілдерінің бірі 
деп 
таниды. 
Академик 
В.В.Радлов: 
“Қазақтардың 
басқа 
бауырластарына 
(өзге 
түркі 
халықтарына) 
қарағанда, 
сөзге 
тапқырлығы мен шешендігі де маған қатты әсер етті” деп жазды. Ал 
ХІХ ғасырдың орта тұсында қазақ жеріне жер аударылған поляк 
зиялысы Адольф Янушкевич інісіне жазған бір хатында: “Ежелгі 
Грецияда немесе Римде болса, старшын Тоқымбай мен Бейсекенің өзі 
лаврдың астында қалған болар еді” десе, Г.Зелинскийге жазған 
хатында: “Бұдан бірнеше күн бұрын өзара жауласқан екі партияның 
арасындағы қақтығыстың куәсі болған едім. Сонда Демосфен мен 
Цицерон туралы ғұмыры естімеген шешендерге таң қалып, қол 
соққанмын” дейді. 
Кәдірбек Сегізбайдың кейіпкерлері де – сол кезеңнің адамдары. 
Олар осы шындықтың ақиқат екенін дәлелдейді. Сол бабларымыздың 
осы үрдісі қайда бұл күнде. Шаршы топ алдында сөйлеуге келгенде 
ана тілімізде ойын еркін, әдемі, шешен түрде айтып бере алатындар 
неге өте аз? Тілді құдіретті деп сезіну жоғалды ма, үлгі-өнеге жетіспей 
ме, бала күннен ауызданбай қалдық па, қапталдасып жүрген өзге 
тілдің ықпалы ерік бермеді ме, жақсы айтылған, шешен сөздерді ден 
қойып тыңдауға жоқпыз ба, кейіпкерлері таза, жақсы сөйлейтін 
кітаптарды оқып тұшынып отырудан қалдық па? Сірә, бәрі де, оның 
ішінде соңғы екі фактор бел алып бара жатыр-ақ дейміз. Сол себептен 
де әңгіме арқауы болып отырған “Беласқан” сияқты көркем 
туындыларды насихаттай түссек, кеңірек әңгіме етсек, тіл көркемдігін 
талдап бере берсек дейміз ғой.

Ботакөз 
С.Мұқанов 
Сәбит Мұқанұлы Мұқанов 1902 жылы 22 сәуірде қазіргі Солтүстік 
Қазақстан облысы, Жамбыл ауданында дүниеге келген. Ол бала 
кезінен өлең-жырға құмар әрі бейім болған. 1919-1922 жылдары 
болашақ жазушы әр түрлі әлеуметтік жұмыстарға ат салысты. Кеңес 
өкіметінің қалыптасу жолына еңбек сіңіргенін жасыру қажет емес. 
1922-1926 жылдары Орынбор рабфагында, 1928 жылы Ленинград 
университетінің филология факультетінде, 1933-1935 жылдары 
Москвадағы Қызыл профессура институтында оқиды. Әр кездері 
“Қазақ әдебиеті” газетінің редакторы, Қазақстан Жазушылар одағының 
председателі, Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтында
профессор болған. С.Мұқанов – “Сұлушаш” дастанының, “Адасқандар” 
(“Мөлдір махаббат”), “Жұмбақ жалау” (“Ботагөз”), “Сырдария”, “Өмір 
мектебі” (трилогия), “Аққан жұлдыз” (трилогия) романдарының, 
“Балуан Шолақ” повесінің, “Шоқан Уәлиханов” драмасының, “Жарқын 
жұлдыздар”, “Қазақ қауымы” атты зерттеулердің, “Ақ аю” поэмасының, 
неше жүздеген өлең және мақалалардың авторы, ең өнімді 
қаламгерлердің бірі. Жазушы өзі өмір сүрген замана сыры мен тарихи 
шындық қатарларын бірдей ынта, жігермен шынайы бейнелей алды. 
С.Мұқанов 1973 жылы қайтыс болды. 
“Ботакөз” романы сахара өңіріндегі алапат саяси қозғалыс 
қарсаңындағы халық өмірін өрнектеумен басталып, жалпы республика 
көлемінде Кеңестер билігінің орнығу мерзімін баяндаумен аяқталады. 
Романовтар әулетінің үш жүз жылдық династиясын тойлау алдындағы 
1912-1913 жылдар “Тұңғиықта” атты бөлімнің сюжеттік арқауын 
тартады. Шығармадағы кеңістік аумағы оқиға барысының Итбай 
ауылы, Бурабай қаласы, Омбы, Петербург төңірегінде, одан кейін
алтын өндіретін жердегі поселок, Ержан, Байтөбет ауылдары, 
Қызылжар, Минск, Н. Қалаларының, Меңіреу атты ну орманның 
қосылуы нәтижесінде мол мекендік өлшемде өтуі мезгіл рухын 
эпикалық тыныс, психологиялық нанымдылықпен сомдауға жол ашқан. 
Романдағы көркемдік уақыт Асқар, Ботакөз, Амантай, Кузнецов, 
Бүркітбай, Итбай, Кулаков, Мадияр сынды діңгек кейіпкерлердің 
характер қырларын, дүниетанымдық ізденістерін әрекеттік аяда 
мейлінше сенімді ашып көрсетуге жағдай тудырады. Заман әсері 
адамдардың мінез-құлық, ынта-аңсарын толық билеп, қоғамның 
әлеуметтік, моральдық-этикалық келбетін кескіндейді. 
Негізгі фабуладан тыс элементтердің бірі – авторлық шегіністе 
Итбай болыстың мираскерлік тарихын: бабаларының патша айналасы, 
губернатормен жақын таныстығы, артық сый, пара арқылы біршама 

еркіндікке жету фактілерін келтіру үстем топ өкілінің мінездік 
этимологиясын 
дайындауға 
мүмкіндік 
жасаған. 
Кейбір 
уездік 
әкімдерден қорықпайтын, көршілес казак байлары арасында достары 
көп, ел билеушілеріне айбарлы Итбайдың уыздай және Ботакөзді екі 
әйелі үстіне алу ниеті сол уақыттағы қазақ тұрмысы, дәстүрі 
тұрғысынан, атқамінерлердің түсінігі бойынша ерсі қылық емес.
“Ботакөз” – С.Мұқанов қана емес, ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің 
зор табысына кепіл. Шығармадағы символикалық мағынасы бар үш 
бөлім (“Тұңғиықта”, “Таң атарда”, “Күн күлімдегенде”) табиғи 
хронологияны сақтай отырып, даладағы зор өзгеріске дайындық пен 
әлеуметтік катаклизмнің ішкі себептерін көркем образдарға тән 
нанымды жағдайлар арқылы бейнелейді. Бүкіл әлемді толқытқан ғасыр 
оқиғасы сар селеу басқан қазақ жеріне де күтпеген жойқын 
жаңалықтар алып келеді. Оны әркім әр түрлі қарсы алады. Қуанғандар 
да, кейігендер де, қасірет кешіп, дағдарғандар да бар. Қыр халқы үшін, 
әрине, революция стихиялық құбылыс болатын. Романда замана 
айдынынан бір-ақ шыққан жандардың дауылмен бірге қозғалған 
жанкешті әрекеттері характер, дүниетаным табиғатын аша түсетін 
айшықты нәрімен бедер табады. Оған жазушының ойлау қуаты мен 
асау қиялы да, кестелі тілі де еркін жетеді. 
Біз қазақ қызы Ботакөздің от басындағы күйкі тіршілік 
құрсауында қалып қоймай, замана қыспағымен ашық күреске шығуы, 
жеке тағдырындағы қиын түйіндердің күрмеуін өзі шешіп, әлеуметтік 
өмірдегі биік белестерге көтерілуін рухани ерлік, ұлттық ділімізде бар 
табиғи қасиеттердің өзгеше жаңғыруы деп санаймыз. 
Көркемдік-эстетикалық деңгейі жоғары туындыдағы сюжеттік 
тартыс жүйелері көп салалы. Өзіне тән стильдік өрнекке әрқашан
адал жазушы оқиға, әрекет ырғағын селкеу шығармай, тұтас арнамен 
дамытып отырған. Итбай болыс пен мұғалім Асқар Досанов, ұлт-
азаттық көтерілісінің батыр көсеміне айналатын Амантай, урядник 
Кошкин, тілмаш Горбунов, социал-демократ Мадияр, алашорда 
басшысы Базархан Меделханов, қара шаруалар Балтабек, Кенжетай, 
Бүркітбай, революционерлер Кузнецов, Булатов, монархияшыл 
Алексей Кулаков сияқты әр түрлі мүдде, ынта, құштар көңіл мен саяси 
мақсаттар үшін сайысқа түсетін дара болмысы анық тұлғалар 
шығарманың образдар әлеміндегі сұлулық, романтика, натуралистік 
тілек көріністері іспетті сезімдер палитрасын терең қамтып, дәуірдің 
неғұрлым шынайы, толымды кескінін мүсіндейді. Роман қаһармандары 
уақытпен бірге өзгеру үстінде көрінеді. Пейзаж суреттері, 
психологиялық параллелизм, диалогтар нанымдылығы, метафоралық 
сөз өрнектері Сәбит Мұқанов талантының өрлеу барысындағы кесек 
сипатын танытады. 

Тегінде фольклор жанрларын классификациялау едәуір жүзеге 
асқанмен, әр қайсысы бір-бір мұхит сияқты роман әлемін алақанға 
жайғандай өлшеп-пішіп шығу – шарттылығы мол, адастырар жері 
жеткілікті міндет. Біз “Ботакөзді” әлеуметтік роман деп, онда 
көтерілетін басты оқиғалар мазмұны мен жазушы дүниетанымының 
негізгі айшығын ескеріп сөйлейміз. Әйтпесе бұл туындыда қазір 
қолданып жүрген терминологияның жанрға қатысты бірталай бөлігіне 
жауап беретін қасиеттер баршылық. 
Айналып келгенде барлық көркем дүниеден әлеуметтік сыр 
түйірін табуға болады. Тіпті саясат, орта, адамдарға көңіл аудармай, 
ой, сезім, түйсіктер әлемін қуалайтын шығармаларда да осы мақсаттың 
өзінен қоғамдық психологияға тән ұғым қыртыстарын көру қиын емес. 
Ал “Жұмбақ жалау” өмірге келген тұста Еуразия кеңістігі бойынша 
тарихи-әлеуметтік уақыт факторын айналып өту мүмкіндігі жоқ еді. 
Демек, біз “Ботакөзді” әлеуметтік роман дегенде, ондағы суреттеу 
нысаны, заманның түрлі адамдарға тән көзқарастар бағдарына 
шаққандағы объективті кейіп-кескіні, автор аңсары, кейіпкерлер 
болмысы мен тағдыры, сан алуан оқиға, құбылыстардың сыртқы және 
ішкі себептермен астарластығы, нақты мезгілдің абсолютті уақытқа, 
нақты мекендік межелердің ғарыштық өлшемге қарым-қатынасы 
іспетті мәселелерді ойға аламыз. 
Бұл тұрғыда алдымен назар аударатын нәрсе – “Ботакөзде” 1917 
жылғы Қазан төңкерісі негізгі идеялық концепт құрайтын орталық 
құбылыс екендігі. Оқиға 1912 жылдан басталады да, эпилог кеңестік 
дәуір орнаған кезеңнің елесін символикалық түрде қамти суреттейді. 
Романда контрастылық ойлау жүйесі басым. Оқырман кез келген 
жаңа дерек, әрекет, сөз, қиял, шешім астарынан бұдан бұрынғы заман 
сұлбасын сезіп, іштей екі мезгіл, бөлек сипатты мінез, жағдай 
өзгешеліктерін салыстырумен болады. Мәтінді қабылдаудағы іліктестік 
(ассоциация) заңдылықтары аяққа шырмалып отырады. Өткен мен 
қазіргі сәттің, белгісіз, бірақ топшыланатын болашақтың көзге көрінбес 
байланыстары, 
біршама 
қарама-қайшылықтары 
шығармадағы 
драматизм құрылымын айқындайды. Ол, сөз жоқ, туындының оқуға 
тартымдылығын арттырады. Мұндай объективті сипат романдағы 
негізгі қаһармандардың бәрінің басынан байқалады. Әсіресе, Итбай, 
Амантай, Ботакөз, Темірбек, Кулаков бейнелері арқылы құбылыстың 
образдық моделі түзілген. Кузнецов революция үшін өмірін арнаса, 
Алексей Кулаков монархия жолында жан бермек. Екеуі ашық 
жүздеспейді. Бірақ көркем туындыдағы кереғар дүниетанымдық күрес 
басқа тұлғалардың арман-тілегі, әр алуан тағдырлары, ашық сөз эфирі, 
іс-қимыл нобайлары арқылы тұжырымдамалық шешіміне жетеді. 
Мадияр, Сарыбас, Меделханов кейпіндегі алашордалық идея 
шығарманың мазмұн аясын өсіреді. Ушаков, Кошкин, Горбунов, 

харизматикалық әсері зор патша ағзам – екінші бір саяси-әлеуметтік 
жүйенің, яғни Ресей самодержавиесінің байырғы тұрақтылығына 
кепілдік берушілер. Лиза, Бүркітбай – мейлінше либералдық сипаттағы 
кейіпкерлер. Амантай адам мінез-құлқына саяси орта әсерін 
дәлелдейтін, амалсыздықтан, жалтақса да жаңа жағдайға ішкі 
түйсікпен ұмтылатын, алайда үлкен харакеттік, “биоэнергетикалық” 
мүмкіндігі мол жан. Асқар – о бастан ауытқымас сана жемісі, догма. 
Ботакөз – ұлттық намыс пен жалпыәлемдік зорлықтың тайталасында 
дүниеге келген соны шешім, революцияның жалынан ұстаған қазақ 
қызы. Әдеттегі қалыпқа сыймайтын ұғым болғандықтан, кентавр 
сияқты таңырқатар эмоциясы мол, сонымен де – жаңашыл бейне 
немесе нақты хронотоп, яғни мекеншақ аясындағы диалектикалық 
кернеу. Диалектикалық парадигма Итбай, Итбайдың әкесі – Байсақал 
мен Бүркітбай болмысына қатысты да аңғарылады. Өткені сол заманда 
төсек жаңғырту арманы барша қазақ байларына хас мінез болатын. 
Итбай соншалық кәрі емес және соншалық зұлымдыққа да бармайды. 
Өзі керемет ырымшыл. Ондай адам обал-сауапқа қарай алады. Оның 
үстіне қорқақ әрі аңғал. Ботакөз батылдығына тұсау болмайтын – осы 
жағдайлар. Ал Итбайдың әкесі Байсақал – баласы мен мұғалім, оқыған 
жігіт Асқар Досанов арасында татулық орнауын тілеумен болатын жуас 
қария. Үстем таптың жуандығынан гөрі көңіліндегі тілек, сөзге ілесу 
басым. Бүркітбай кедей болса да, әншейіндегі, ел арасындағы қызық-
думанның ойсыз перісі. Оған ақ та, қызыл да бәрібір. Бұл да тарихи 
шындық болатын. 
Дегенмен, қантөгістер жүзеге асады. Дүние қопарылып түседі. 
Адамдар 
жауығады, 
атысады, 
бірін-бірі 
аямайды. 
Төңкерістер 
заңдылығы сол. Бұл шартты ақиқат шығармада шынайы көрініс 
табады. Оның символдық нышаны – Темірбек өлімі, бауыры үшін 
Ботакөздің ескі әлемге өшпендігілі артуы. Қоғамдық ахуалдар стихиясы 
жеке тұлғалардың жан түкпіріндегі терең рухани, дәйекті мән-
мағыналармен тамырласып жатыр. 
Қазіргі заман “Ботакөз” романын да қайталай оқып, жаңаша 
пайымдауға бастайды. Осы тұрғыдан алғанда Петербургтегі алаш 
көсемі Базархан Меделхановтың насыбай атқандағы сөзді бұрмалап 
сөйлегені, өз түсінігін алға ашық жайғаны болмаса, ересен жаманаты 
суреттелмеген. Соған қарап Асқарды теріс бағалау қажет емес. Ол да – 
тарихи қажеттілік тудырған бейне. Өткені теңдік, бауырластық, 
адамгершілік ұрандары, ізгілікті жан иелерінің шынайы мүддесіне 
қайшы соқпайтын қазіргі демократиялық идеялардың көрінісі сол 
дәуірде аса зор саяси қақтығыстар түрінде өмір сүрді. Уақыт толғағы 
Ақпан, Қазақ төңкерістерін дүниеге әкелді. Жер беті шыр айналып қоя 
берді. Біздің ұлттық ой-санамыз пролетарлық интернационализмнің 
қалың орманына сіңісіп кетуге мәжбүр күй кешті. Күрес аренасындағы 

жеңімпаз күштер қатарына Ботакөз, Асқар, Амантайлардың қосылуы-
заңдылық. Тарихты кері шегере алмайсыз. Күйінсеңіз де, қуансаңыз 
да, мейлі. Бәрібір сіз өз қандастарыңызды жабайы санаған Алексей 
Кулаковты қуаттай алмайсыз. Өйткені ол монархияны, орыс 
империясының шексіз үстемдігін көксейді. Ал Кузнецов, Булатов, 
Смирновтар, Досановтар заманының келешегі белгісіз. Алдымен 
олардың өзі мерт кетуі мүмкін. 
Жазушы кейінгі сұрапылдарға бармайды. Романдағы уақыт та, 
суреткер уақыты да алға жүгіруге мүдделі болмаған. 
Сәбит Мұқанов шығармасындағы әлеуметтік сарындардың 
авторлық тұғырнамасы осы ыңғайда еді. Замана өзгеруде. Керуен 
көшуде. Бірақ қазіргі күні қинала, ойлана бағамдайтын ауыр кезең 
туралы жазылған “Ботакөз” романы ескірген жоқ. Ғажап емес пе? 
Біздіңше бұл құбылыстың сыры: біріншіден, қаламгердің өзі 
суреттеген уақыт мазмұнын жанының нұрымен адал пайымдауында, 
саяси дақпырт пен ойнақылыққа бой алдырмауында; екіншіден, 
жазушының тартыс таңдау, оқиға құру, сөз жүйесін игеру саласындағы 
табиғи талантында; сезім шырғалаңдарының жадағай схема емес, 
шынайы ұлттық дүниетаным биігінен, қазақ қауымына тән ұғым-түсінік, 
ой ырғағымен, зергердің қолындай шеберлікпен бейнелеуінде. Ал 
ұлттық менталитет тез өзгере қоятын оңғақ әшекей емес. Яғни, бұл 
суреткер Сәбит Мұқанов қаламының күшімен өмірдің айдынында ақжал 
толқындар салып жүзіп берген белгілі “Ботакөз” әлі де сол “Ботакөз” 
деген сөз. 
Біздің заманның Аязбиі 
Ж.Шаштайұлы 
1950 жылы 10 қазанда Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Жамбыл 
ауылында дүниеге келген. Жазушы 1979 жылы Әл-Фараби атындағы 
Қазақтың мемлекеттік ұлттық университетінің филология факультетін 
бітірген. 1972-1973 жылдары Жамбыл аудандық “Екпінді еңбек” 
газетінде корректор, 1973-1974 жылдары туған ауылында шопан 
болып еңбек етті. 1975 жылдардан бастап Жамбыл облысы, Красногор 
ауданынан шығатын “Коммунизм жолы” газетінде әуелі бөлім 
меңгерушісі, ұзамай редактордың орынбасары (1980) қызметтерін 
атқарды. 1980-1983 жылдар аралығында “Лениншіл жас” (қазіргі “Жас 
алаш”) газетінде, 1983-1987 жылдары “Социалистік Қазақстан” (қазіргі 
“Егемен Қазақстан”) газетінде әдеби қызметкер, 1987-1990 жылдар 
арасында “Жалын” журналының бөлім меңгерушісі, 1990-1992 
жылдары Алматы облыстық “Қазақ тілі” қоғамының төрағасының 

орынбасары, 1992-1994 жылдары “Жас алаш” (бұрынғы “Лениншіл 
жас”), 1994-1996 жылдары “Қазақ әдебиеті” газетінде бөлім 
меңгерушісі болып жұмыс жасайды. 1986 жылдан бастап еларалық 
“ZAMAN – Қазақстан” газетінің бас редакторы мынадай еңбектердің 
авторы: “Қызыл қар” (1984), “Жала мен нала” (1996), “Жыр жолбарыс” 
(1997), “Біздің заманның Аяз биі” жинақтарының авторы. 
Жазушының “Қызыл қар” повесі туралы кезінде партиялық сын 
болды.
1982 жылы “Литературная газетада” және басқа бірсыпыра баспа 
орындарында шығармашылық әдістің былайғы даму жолдары хақында 
айтыс басталып кетті. Бара-бара бұл айтыс шығармашылық еркіндікке 
барып тірелді. Осы тұста социалистік реализмнің осал тұсы сезіліп 
қалды.
Шындықты жазатын шығармаға дүрсе қоя берушілік әдетке 
айналды. 1986 жылы Қазақстан Компартиясының ХҮІ съезінде жазушы 
Жұмабай Шаштайұлының “Қызыл қар” повесі қатты сынға алынды. Бұл 
повесте көзбояушылық салдарынан жұтқа ұшыраған, ферма қойын 
құтқару үшін жаппай-тұрмай күрескен шопандардың ерлік еңбегі 
суреттелген болатын. Бірақ сол кездегі бірінші басшы мұны шопандар 
еңбегін қаралағандық деп ұғынды. Съезде баспа орындарына 
алашордашыл ұлтшылдарды насихаттап отыр деген саяси айып 
тағылды. Бұл сол кездегі әкімшілдік-бюрократтық система стилінің 
көрінісі болатын. 
Ал “Біздің заманның Аязбиі” романында жазушы осы идеяны ары 
қарай 
жалғастырып, 
өмірдегі 
шындықты, 
әділетсіздік 
пен 
көзбояушылықты сөз етеді.
“Біздің заманның Аязбиі” романы бұрынғы аудандық партия 
комитетінің бірінші хатшысы Миятбек Ақпейілұлы Нұржановтың партия 
қатарынан шығарылып, жұмыстан босап қалған кезінен басталады. 
Бұрынғы хатшы бірнеше жылдар бойы әкесінің қарындасына баруға, 
хабарласуға да қолы босамай жүріп, енді сол әкесіне барып келе 
жатып, поезда отырып өткен өміріне көз жібереді. Бірінші есіне анасы 
және өзінің балалық шағының бір көрінісі романның өн бойында жиі-
жиі еске алынады. Жиырмадан аса жесір қалған шешесі жалғыз баласы 
Миятбекті асыраймын деп, көп қиындық таңды басынан өткізеді. Соғыс 
жылдарындағы әйелдердің еңбегі, колхоз бастығы болған соқыр 
Жолбосынның шешесін қамшымен ұрған кездегі қиналысы, бала да 
болса сол соқырға қарсы “Әкеңнің... соқыр, өлтірем!” деп тұра 
ұмтылуы әр уақытта жадынан шықпайды. Сол кезде әкесінің 
қарындасының қорықпай колхоз бастығына қарсы шығуы, кейін 
Жолбосынның қыр соңына жүріп, әпкесін алыс темір жол бойына 
жұмысқа жіберуі, Дүрия әпкесінің сол кеткеннен мол кетіп, кейін Бел 
станциясындағы бір адамға күйеуге шығып, сонда қалып қойып, 

туыстардың араға отыз жылдай уақыт салып, бір-бірімен көрісуі 
суреттелінеді. Әпкесі інісіне бастық болып, көкірек пайда болған 
шығар, сондықтан іздеп келуге де шамаң жетпеді деп басына айтуы 
орынды. 
Миятбек Нұржановтың балалығы кетпеген қазы Назерке мен 
томаға тұйық, үнемі қабағы ашылмай жүретін ұлы Таңат, үстіне елде 
жоқ киімді киіп, бет аузын әрлеп, опа-далап жағып, күтініп жүретін 
әйелі Сара ол қызметтен түскеннен кейін де баяғы молшылық дүниені 
аңсауы. Миятбек қиналған кезде ылғи шешесінің айтқан сөздерін есіне 
алады: “Сен жас емессің, бақандай қырыққа келдің. Қойныңда жатқан 
қатыныңның, бауырыңда жүрген балаларыңның ниеттері таза берілген 
бе, берілмеген бе, соны бір уақ ойлап қоймайсың, келімді-кетімді кісің 
қонақ қана. Жаның қысылғанда жақыныңды бәрі бір табасың. 
Қызметтің буына мастанып кетпе, балам”. 
Бірінші хатшының ел басқарған уақытында айналасында ылғи 
жарамсақтар жүріпті. Соның бірі баяғы Жолбосынның баласы Арқабек 
пен оның әйелі жерлестігін пайдаланып Миятбектің бауырына кіріп 
алған. Миятбек оны қанша жақтырмаса да, Сара арқылы көңілін 
тапқан Арқабек партия қатарына өтіп, қызметін өсіріп алған, үнемі 
Сараның үйінде, аяқ-табағына көмектесіп, сол үйдің бір адамындай 
болып кеткен. Шофері Өмірсерік ауыр мінезді, артық сөзі жоқ, өз ісіне 
тыңғылықты. Романда кездесетін ауыл ақсақалы, өз туысы Байсерке. 
Ауыл 
адамының 
нағыз 
бейнесі 
Байсерке 
арқылы 
көрінеді. 
Нұржановтың шешесі қайтыс болар алдындағы Байсеркені іздеуі, сол 
келгеннен соң шешесінің өмірмен қоштасуы, Байсеркенің үйде жатқан 
шешесін күзетіп отыруы үлкен адамгершіліктің белгісі. Шешесі ауырып 
ауруханаға түскенде әйелі Сараның, енді балаларға қарайтын ешкім 
жоқ, балаларға қиын болды деп ойлауы, оның адамгершілік қасиетінің 
төмен екенін көрсетеді. Анасының қайтпас сапарға шығарып салу 
сәтіндегі оқиғалар романда жүйелей, толық суреттелген. Өлікке келген 
адамдардың мол дастарқан басында отырып, арақ ішуі, тос көтеруі осы 
кезеңді пайдаланып, бірінші хатшыға жағынып, пара берушілердің 
молдығы, дүниенің асып-төгіліп Сараның қолына түсуі – сол кездегі 
шындық еді. Партия қызметкері әрқашанда жұмысты ойлау керек 
деген ұйым әбден қалыптасқан Миятбек анасын жөнелту үстінде де 
жұмыс жайын ойлап тұрады. Қарамағындағы совхоздың директоры 
Тұрғынбеков 77 совхоз жылқысын жеп қойған, оны орнынан алып 
тастайын десе, оның тіреуші облыстық партия комитетінің бірінші 
хатшысы Әнекең. Ал Тұрғынбеков жайын бюрода қарамайын десе, 
жоғары жаққа жеткен арыз бар, комиссияның тексеру нәтижесі бар. 
Екі оттың арасына қалған Нұржанов не істерін білмей жүргенде шешесі 
қайтыс болады, сол екі арада облыс хатшысы Әнекең басқа облысқа 
хатшы болып кетеді де, оның орнына Байқадиев келеді. Бұл екі арада 

бірнеше эпизодтың кейіпкерлер де кездесіп қалады. Олар: аудандық 
тұтушылар одағының бастығы, дұңған Нұрділда Қауызов. Сара оны 
пайдаланып үнді шайы ма, лама пальто ма керекті заттарды тапқызып 
алады. Николай Павлович Гуржий – аудандық партия комитетінің 
екінші хатшысы, кейін өзінің орнына қызметке тұрғанда жүрегі ауырып 
ауруханаға түскен Нұржановқа барып, жағдайын сұрамақ түгіл, туысы 
Арқабек екеуі Миятбекті көре тұра амандаспай кетеді.
Романда кездесетін облыстық, аудандық пария ұйымының басшы 
қызметкерлері Садықбеков, Поцелуев, Гуржий, Силаев, Қауызов, 
Көкенов, 
Бейсенбаев, 
Келгенбаев, 
Саяткереев, 
Филимонов, 
Айтмұхамбетов секілді кейіпкерлер арқылы халық құдайдай сеніп 
жүрген партия қызметкерлерінің бет бейнелері көрінеді.
Романда оқиғалар тарихи шындыққа негізделген. Сол кездегі 
өкімет басшысы Д.А.Қонаев пен облыс басшыларының іс-қимыл, 
әрекеттері суреттелінеді.
Романдағы оқиғалар сол кездегі социалистік өмірдің ащы 
шындығына құрылған да 1986 жылғы желтоқсан оқиғасымен 
аяқталады. Желтоқсан оқиғасына себеп болған жағдайлар ұлттық 
табыстың барлығы орталыққа кетіп, тауар өндіру, машина жасау, 
зауыт, фабрикалар салуға көңіл бөлмегендіктен еді. Одақтық үкімет 
Қазақстанның ішкі қажеттілік мақсаттарының өркендеуіне үнемі тежеу 
салды. Қазақтарға: “Мал бағыңдар, егін салыңдар” деумен болды. 
Қазақстанның көмірін, түсті металын, мұнай-газ өнімдерін ішкі 
қажеттілікке пайдалану қолға алынбады, өнеркәсіп өркендемеген соң 
ірі қалаларда өндірісте жұмыс істейтін қазақ саны өседі. Қазақстанда 
тың жерлерді игеріп егін егу мен қой санын 50 миллионға жеткізу 
жөнінде тапсырманы орындау өте қиын болды, сондықтан өтірік ақпар 
беру орын алды. Осы жағдайлардың барлығы осы романда айтылады.
Роман көркем тілмен жазылған, социалистік өмірді суреттеген, 
партия қызметкерлері мен желтоқсан оқиғасына дейінгі қазақ 
халқының бір ауданында болған шындық суреттелінеді. 
Бұлтқа салған ұясын
Ә.Тарази 
Ә.Таразидің “Бұлтқа салған ұясын” (“Тас жарған”) романындағы 
Омар ойының алғырлығы, дүниетанымының кеңдігі Кеңістікті еске 
түсіреді. “Мұхитта кейде бір қызық құбылыстар болады екен: судың 
беті тып-тыныш, жыбырлап қана момақан жатады, ал терең тұңғиықта 
жүздеген шақырымға созылған ағыстар ондаған айдаһар бір арада 
кездесіп 
майдан 
ашқандай 
айқасып, 
бұлқынысып, 
бірін-бірі 
буындырып, тозақ биін билеп жатады. Соңғы кезде тапқан Омардың 

жайдары, жадыраңқы қалпының тереңі де сондай еді: Ұлмекен”, - деп 
жазады Ш.Мұртаза. 
Адам өлерінің алдында немесе басына қиын-қыстау күн туғанда, 
тіршіліктің қым-қуат қарекетімен сабылып жүрген замандастарындай 
емес, өзінің ең бір қимас асылын немесе балалық шақтағы сәбилік, 
күнәдан пәк, періштеден таза кезін, болмаса адамның санасына сәби 
кезінде сіңіп, мәңгі-бақи орын тепкен оқиғаларды, мифтерді немесе 
естіген ертегісін еске алатыны анық. Жазушы Тарази осы жайтты 
шебер меңгеріп, Уақыт пен Кеңістік проблемасына өзгеше үңіле білген. 
Романдағы Райгүлдің еске алатын ертегісі – “Ашыл тас”. Ертегі 
қаһармандары да, оқиға өтетін жер де, яғни, мезгіл мен мекен 
қамтыған мәселе – бәрі де кешегі уақытта өткен. 
Ашыл тасым, ашыл-ай, 
Мен қарағымды көрейін, 
Дидарына тояйын-ай... 
(45, 437-б.). 
Кешегі ертегі бүгінгі өзін-өзі өлімге қиып тұрған Райгүл қиялында 
сәл өзгеріске ұшыраған: 
Ашыл тасым, ашыл-ай, 
Мен Дадамды көрейін, 
Нахақ жарығымның 
Дидарына тояйын! 
Дада-Аспанбай – көңілі таза, өзгеше жан. Жазушы оған ғарыш 
(космос) адамының сипатын дарытқан. Кешегі Уақыттың ертегісінде 
ағасы қарындасын, лаққа айналып кеткен мұңлық қызды іздеп, 
зарласа, бүгінгі Уақыттың ағымындағы Райгүл Аспанбайды сағынады, 
ет-жүрегі елжіреп, онымен қоштасады. 
Романдағы көптеген кейіпкерлердің іс-әрекетіне, сөзіне, ойына 
философиялық тұрғыдан келген Әкім Тарази Омардай күрделі тұлғаға 
да өткенді еске алу, онда да жан әлемінде, санасында ірі өзгерістер 
тудыратын жайттарды сіңіре отырып, Уақыт пен Кеңістікке бүгінгі 
мезгіл мінбесінен үңілуге тырысады. 
Неге ғана кешегі Уақыттағы бір сурет бүгінгі жігіт ағасы болып 
қалған Омардың мәңгі-бақи есінен кетпейді? 
“Иә, құдай! Тірі болса Балапанның өзі разы болсын, өлген болса – 
аруағы разы болсын, қидым жас жанымды, мына жетімекті аман 
қалдыр, алар болсаң – ал мені, мені ал, мені ал! Қидым жанымды, 
қидым! Ал енді, айналдым, айналдым! Қидым жас өмірімді! 
Сөйдеді де шашы жалбырап, ақырын жылжып, Омарды үш рет 
айналып шықты”. 
Бір облыстың бірінші басшысы, тағдыр тауқыметін аз ғана 
уақыттың ішінде біршама бастан кешіп үлгерген Омардың мәңгі-бақи 
есінде қалғаны – шашы жалбырап, өзін айналып жүрген анасы. 
Жанындағы қыруар адамды таң қалдырып, вертолетті де сол кешегі 

Уақыттағы оқиға өткен жерге қондыруы – санада мәңгі-бақи сақталып 
қалған кешегі суреттің әсері. Кешегі сурет, кешегі Уақыт Омардың өле-
өлгенше санасынан өшпек емес. Уақыт та, Кеңістік те шексіз 
болғанымен, Уақыт та еш уақытта тоқтауды білмегенімен Омар 
санасындағы сол сурет, сол оқиға бүгінгі Уақыттың өлшемі сияқты. 
Даналық пен надандықты, ізгілік пен зұлымдықты, жақсылық пен 
жамандықты, әсемдік пен көріксіздікті Уақыт пен Кеңістік сияқты аса 
күрделі философиялық категориялардан іздестірсек, солармен тығыз 
бірлікте, 
байланыста 
алып 
зерделесек, 
жоғарыдағы 
қарама-
қарсылықтар бірінсіз-бірі өмір сүрмейтінін Гераклит осыдан, шамамен, 
екі жарым мың жылдай бұрын дәлелдеп кеткен. Жақсылықтың қарама-
қарсы баламасы – Жамандық. Бұл қарама-қарсылықтардың, бірі 
жойылса, екіншісінің қажеті бола қояр ма екен?... Сірә, қандай 
құбылыс болсын, оны біртұтас бірлікте көрудің мән-маңызы айрықша 
болса керек. 
“Тас жарғанның” бас қаһарманы Омар “қаршадай баланы атып 
өлтірді” деген жаланың тұсында жүнжіп, күйремейді. Керісінше, 
“қызмет”, “жұмыс” деп жүрген күнделікті тауқыметінен аз да болса 
босағандай, ендігі бос уақытын өзін-өзі сынауға, басқа уақытта уақыт 
жетпегендіктен түп-тамырына жете алмай жүрген қыруар сұрақтарына 
жауап іздеуге жұмсайды, өз мүмкіндіктерін, өзінің күш-жігерін барлауға 
бағыштайды. Омар – күрделі тұлға, депутат, басшы, жан-жақты 
жетілген, білімдар инженер, түр-тұлғасы да аса сымбатты азамат. 
Оның көп қылықтары коммунистік мораль, идеология рухында 
тәрбиеленген оқырман үшін оғаш көрінеді. Ұлмекенмен байланысы, 
купеде бейбас бұзақылармен төбелесуі, милиционер жігіттің зәресін 
алып, адамды ойланбай жұтатын өзен оппасына сүңгіп кетуі, 
аңшылықтың нәтижесінде опық жесе де, жақсы мылтыққа құмар болуы 
т.б. қылықтары бір түрлі әсер тудырады.
Ә.Таразидің стилі туралы сөз еткенде, “Тас жарғандағы” 
Аспанбай образының тиімді алынғанын айттық. Жер бетінде тіршілік 
етіп жатқан миллиондаған, миллиардтаған адамдар өз қылығына 
өздері есеп беріп жата ма? Адам деген жаратынды алдында не нәрсе 
күтіп тұрғанын біле ме? Немесе сол адам бақыт деген ұғымның өзін 
толықтай танып біле ме? Адам өмірінің мән-маңызы неде? Мүмкін, 
оның бұлтартпас қағидасы, заңдылығы, ережесі бар шығар? Адам сол 
қағидаларды орындамағандықтан бақытсыздыққа душар болып жүрген 
шығар? 
Міне, Аспанбайдың ой-түсінігі, толғам-талпынысы – бәрі-бәрі жер 
бетіндегі адамдардан өзгешелеу көрінгендіктен бе, автордың стилі 
оның идеясымен шебер ұштасқан. Аспанбай бейнесі ғарыштық, басқа 
планетаның адамдарына көбірек келіңкірейді. 

Жалпы, қыбырлап, жер басып жүрген адамдарға сын көзімен 
қарау, олар білмейтін, сезбейтін жайттарды алдын-ала біліп отыратын 
образды жасау, сондықтан да ғарыштық адамға, ғарыштың өзіне қол 
созу - Ә.Тарази стиліне тән қасиеттер. 
Ұлмекеннің терең тербеністен, ұзақ толғаныстан соң туған мына 
сөздері және авторлық баяндау – осы ойларымыздың нақты дәлелі. 
“... Ай өтер, жыл өтер, кәдімгі ет пен сүйектен жаралған қатын 
екеніме көзің жетер, жылатып кеткен жарыңды, зарлатып кеткен 
перзентіңді сонда ойларсың. Аһ ұрып ойларсың. Айтпасаң да ішіңде 
жатар. Ол өмір бола ма? Омаржан бүгінгі түніміз ақтық түн, ақырғы 
түн. Мен сенімен қоштасуға келдім. Сен де менімен қоштас. Қайда 
жүрсең де тілектесің боламын. Тек – тілектесің. Көмекшің болмаймын, 
бола алмаймын. Сүйемін, сүйемін, сүйемін. Сүйгендіктен енді сенімен 
қоштасамын. Мені енді жайыма қалдыр. Тірі мүгедек күйеуімді ая... от 
пен мұздың арасында енді мені күйдірме, азаптама, қалдыр, қалдырып, 
өз жөніңе кет, өтінемін. Жалынамын”. Бұл – Ұлмекеннің сөзі. 
“... Енді мен көретін қызық қалмады дегендей Ғарыш та 
сығырайған жалғыз көзін жұмыпты”. 
Бұл – авторлық баяндау, автор сөзі. 
Асылы, шетінен романтик, бірдеңені іздеп жүретін, көп нәрсені 
білгісі кеп жүретін кейіпкерлерін бейнелегенде автор стилінде 
байқалатын ойнақылық, шымырлық, сол қаһармандардың “от пен 
мұздың 
арасында” 
тұрғанын 
суреттеу 
барысында, 
солардың 
толғанысын, тебіренісін, жүрек сөзін, сырын беру барысында үлкен 
салмаққа, ойлылыққа ие болады. Осынау екі сипат жазушыға өз 
кейіпкерлерінің ішкі әлеміне, жан дүниесіне үңілуде, “әр адамның 
жанында ашылмай жатқан кенді” жарқыратып көрсетуде ұтымды 
үйлесім тапқан. 

Д 
Даладағы дабыл 
М.Қаратаев
М.Қаратаевтың 
“Даладағы дабыл” романы – 
құжаттарға 
негізделген 
тарихи-публицистикалық 
роман. 
Оның 
жалпы 
композициялық құрылысы мен адам характерлерінің ашылу, кемелдену 
жүйесі 
кәдімгі 
көз 
үйренген 
тарихи 
яки 
әлеуметтік-тұрмыс 
романдарынан басқашарақ. Мұнда бірінен-бірі туындап бастан-аяқ 
қабындап жатқан қым-қиғаш оқиғалар мен сүйіскен екі жастың 
міндетті түрде басынан кешіретін сан қилы махаббат машақаттары бір 
желіге өріліп жатпайды. Біз оқып жүрген көп романдарда композиция 
мен сюжет характердің тарихын құрап, адам образдары оқиға 
төңірегінен дамып отырса, бұл кітапта сюжет пен оқиға адам 
образдарының айналасында шешіліп, геройлардың іс-әрекеттеріне 
толық бағындырылған. 
Романдағы барлық оқиғалардың таусылмас қайнар көзі, бастау 
секілді бір үлкен түйінді тақырып бар. Ол – ұлы орыс халқы мен қазақ 
еңбекшілерінің арасындағы тарихи қалыптасқан ізгі ынтымақ, достық 
мәселесі. Бұл достық езілген екі халықтың азаттық, бостандық алу 
жолындағы бірлескен қажырлы күрестері үстінде шыңдалып нығая 
түседі. Бүкіл әлемді таң қалдырған ғажап жетістіктердің мықты кілті – 
халықтар достығында екенін автор толып жатқан дәл, анық, нақты 
картиналармен суреттеген, көптеген көркем фактілермен дәлелдей 
алған. 
Романда орыс халқының, орыс жұмысшы табының өкілі ретінде 
көрсетілген басты кейіпкер – Иван Васильевич Деев. Ол патша 
үкіметіне қарсы үгіт жүргізгені үшін айыпталып, 1913 жылы Қарсақпай, 
Байқоңыр даласына жер аударылған табанды революционер. Міне, сол 
жиырма тоғыз жастағы өмірдей жас жігіт Жосалы приставының 
рұқсатымен ағылшын акционерлік қоғамына фельдшер болып 
жалданып, құлақ естіп көз көрмеген қазақ сахарасына түйемен сапар 
шегіп келеді. Ұшы-қиыры жоқ меңіреу далада қаңтардың қақаған 
үскірігі мен аласапыран дүлей боранына кезіккен Деев пен оның 
жолбасшысы Жұмабай қанды ауыз аш бөрілердің қамауында қалады, 
бір түйесінен айырылып, ажал тұзағынан әрең дегенде құтылады. 
Деевті ажал аузынан, дала қорқауларының қанды шеңгелінен 
құтқарып қалушы қарапайым қазақ жігіті Жүсіп Жанбосынов болатын. 
Ұяла езу тартып, сенімді шыраймен сәлемдескен қазақтың қолын 
қатты қысып тұрып Деев оның жүзінен ізет – бауырластықтың, 

кіршіксіз достықтың нышанын таниды. Жүсіптің лашық үйіне келген 
Деевті ауылдың меймандос кәрі-жасы таза көңіл, жылы шыраймен 
қарсы алады. Сөйтіп, орыс пролетариатының өкілі Иван Васильевич 
пен қазақ еңбекшілерінің достасуы дәл осылай, романның алғашқы 
беттерінен-ақ басталады. 
Деевтің Қарсақпайдағы ағылшын концессионер қоғамында 
қызмет істейтін большевик Прохор Иванович Холмецкиймен танысуы 
оның біріншіден революциялық қызметін әрі қарай жалғастыруына 
мүмкіндік берсе, екіншіден Қарсақпай, Байқоңыр кеніндегі астыртын 
ұйымның негізін қалауға, сондай-ақ оған қазақ шахетрлері Жүсіп 
Жанбосынов, Нұрмағамбет Саусақов, Қапланбек Бәтешев секілді 
кешегі жалшы жігіттерді тарту арқылы қазақ даласындағы тап күресіне 
де араласып, идеялық басшылық етуіне толық жағдай жасайды. 
Романда Деев басқаратын большевиктік топ пен қазақтың 
ардақты азаматтары революционер Әліби Жанкелдин, Аманкелді 
Иманов, Сабыр Шарипов, Әділбек Майкөтовтардың тығыз байланыс 
жасап, оған саяси пікірлес болып отырғаны жарқын сипатталған. 
Қазақ даласын дүр сілкіндірген 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі 
де кітапта жаңа бір қызық қырларын тауыпты. Автор сол 1916 жылғы 
көтеріліс оқиғасын негізге ала отырып, Орталық Қазақстандағы 
Аманкелді Иманов басқарған халық-азаттық көтерілісіне Байқоңыр 
большевиктері мен жалпы орыс пролетариатының саяси ықпалын, 
жәрдем-көмегін тарихи шындық шеңберінде шебер суреттепті. 
Шығармада бірін-бірі беріле сүйген Жүсіп пен Құралай оқиғасы 
қызық шешілген. Бұл жерде мәселенің түйіні Жүсіптің Есіркептей азуы 
алты қарыс байдың баласы – Ысмайылға атастырылған Құралайды бір 
түнде алып қашып, Байқоңыр жұмысшыларының көмегімен қарулы 
қуғыншылардан оп-оңай құтылуында емес, оның адамгершілік зор 
идеясында жатыр. Орыс, қазақ шахтерлері екі жасты құтқарумен 
қатар, орталарынан ақша жинап, Ысмайылдан өткен қалың малдың 
есесін де түгел қайырады, бәрі бірігіп олардың үйлену тойын жасап, 
шахтерлер коллективінің үлкен семьясына мүше етіп алады. Әрине, 
бұл – Ұлы Октябрь революциясы әлі орнамай тұрған кезеңнің өзінде-ақ 
жұмысшы табының бірлік-күшін, болашағын танытқан қимылы 
болатын. 
Осыдан былай қарай Жүсіп Жанбосыновтың бүкіл өмірі мен күрес 
жолы жаңа бағыт алады.
“Даладағы дабыл” романында өзіне назар аударатын күрделі 
образдардың бірі – Шахмет. Ол жұрт аузында дін иесі – ишан деп 
аталған өзінің өмір тәжірибесінде қара қылды қақ жарған әділ, 
парасатты адам боп көрінеді. Сондықтан ол, заман ағымын, тарихтың 
бет-бағдарын өз қатарынан бұрын аңғарған көреген, сезімтал, адал 
кісі.

Әдебиетімізде осы бүгінге дейін үстем тап өкілдерінің бірыңғай 
жағымсыз тұлға ретінде бір ғана қара бояумен суреттеліп келгені 
мәлім. Ал, біз әңгімелеп отырған кітапта билеуші таптың кейбір 
өкілдерінің ұнамды тұлға болып көрінуі – тың құбылыс. Шахмет образы 
М.Горькийдің Фома Гордеевін еске түсіретін, өз ортасынан оқшау, дара 
тұлға. Мұндай күрделі образ тарихи шындыққа диалектикалық 
көзқараспен 
қарап 
өмір 
қиыншылықтарын 
шындықпен 
ашып 
бейнелеудің соны көрінісі. 
Осы маңызды шараларды шешу үшін партия нұсқауымен 
Қарсақпай комбинатына директор болып бекітілген Деев сондағы жас 
маман, қазақтың талантты инженері Қаныш Сәтбаевпен тұңғыш рет 
танысып достасады. Екеуі Үлкен Жезқазған үшін ұзақ жылдар бойы 
қажымай-талмай күрес жүргізеді. 
Сонымен қорыта келгенде, “Даладағы дабыл” романынан қазақ 
халқының өмір, күрес жолын Октябрь революциясына дейінгі шеккен 
азабы мен бүгінгі гүлденген бақытты өмірінің негізгі-негізгі кезеңдерін 
аңғаруға болады. 
Данышпандық формуласы 
Ш.Әлімбаев 
Шоқан Әлімбаев Жамбыл облысы Аса елді мекенінде 1941 жылы 
дүниеге келіп, жастық шағы Дунгановка деген ауылда өткен. Әке-
шешесі ауыл мұғалімдері, мұғалімнен гөрі ауыл зиялылары дегеніміз 
шындыққа бір табан жақын болар. Өйткені әке-шешесі көп оқыған 
адамдар, әсіресе әкесі кітапқұмар жан болған. Демек, Шоқан Әлімбаев 
көз ашқаннан-ақ дүниежүзі классикасы толық жиналған үй-ішінің бай 
кітапханасынан сусындап өсті. 
Мектепте өте жақсы оқығанмен, жоғары оқу орнына бірден түсе 
алмай, өзінің туған ауылында бір жыл жұмыс істейді. 1960 жылы ғана 
С.М.Киров 
атындағы 
ҚазМУ-дың 
филология 
факультетінің 
журналистика бөліміне түседі. 
Шоқан Әлімбаев сол жылы оқуға түскен студенттердің 
арасындағы ең білімдісі еді десек, артық айтқандық емес. Ол 
университет қабырғасына әлем әдебиетінің інжу-маржандарын толық 
игеріп келіп түсті. Ол орыс, шетел әдебиеті лекцияларынан босатылып, 
өз бетінше оқуға мүмкіндік алды. 
Міне, Шоқан Әлімбаев әдеби білімі, әдеби дайындығы жөнінен өз 
қатарларынан ілгері тұрды. Оны ұстаздар да мойындап әлгіндей 
жеңілдіктер жасаған. 
Бірақ ол қанша білімді болғанмен, өмір сүруге мейілінше шорқақ 
адам еді. Жазушы болу үшін өмірді білу керек, ал ол таза кітаби жан 

болатын. Осы ретте ол құрдастарымен, яки орыс журналистика 
бөліміндегі әріптестерімен тіл табыса алмай, оқуын орысша оқығанмен, 
күнделікті 
өмірін 
филология 
факультетінің 
қазақ 
бөлімінің 
студенттерімен, атап айтсақ, Дүйсенбек Қанатбаев, Төлен Әбдіков, 
Қажығали Мұхамбетқалиев, Әнес Сарайлармен өткізді. Ол осы кезде 
қазақ әдебиетімен танысып, қазақ тілін әжептәуір меңгереді. Мұнысы 
оның кейінгі аудармашылық мамандығына елеулі әсерін тигізеді. 
Шоқан Әлімбаев студент кезінен бастап, көркем әңгіме жазумен 
айналысады. Оның алғашқы әңгімесі америка кәсіби боксерлар 
өмірінен жазылған “Қара маржан” атты әңгіме. Бұл шығарма 
университеттің әдеби үйірмесінде талқыланып жоғары баға алғанмен, 
көп уақыт баспа бетін көрген жоқ. Ол кезде бізде кәсіби спорт 
дәріптелмейтін еді ғой. 
Шоқан Әлімбаев төртінші-бесінші курстардан бастап генетика 
тақырыбымен, әсіресе данышпандық сыры мәселелерімен түбегейлі 
шұғылданды. Бұл да тың тақырып еді. Ондай мәселелер қазақ әдебиеті 
былай тұрсын, тіпті орыс әдебиетінде де сөз болған емес. Осы 
ізденістегі алғашқы жетістігі “Данышпандық субстанциясы” атты 
әңгімеден көрініс тапты. Ол кезде бұл әңгімені түсінген де, мән беріп 
мойындаған да жан баласы болмады. Дертті көңілдің сандырағы деп 
қабылдады. 
Шоқан Әлімбаев бұл көзқарасқа онша мұқала қойған жоқ, 
данышпандық 
тақырыбын 
жалғастыра 
түсіп, 
1966 
жылы 
“Данышпандық альфасы” атты повесть жазды. “Данышпандық 
субстанциясы”, “Қара маржан”, “Данышпандық альфасы” 1967 жылы 
“Жазушы” баспасынан жеке кітап болып шықты. 
Шоқан Әлімбаевтың қазақ әдебиетіне аты ауызға ілігуі – осы 
еңбегіне 
тікелей 
байланысты 
болды. 
Оны 
бірден-ақ 
қазақ 
фантастикасын бастаушы деп таныды. Бұған дейін де фантастика 
жанрында қалам тартушылар жоқ емес-ті. Бірақ Шоқан Әлімбаевтың 
қарымы бөлек еді. Ол қазақ фантастикасын бірден-ақ әлемдік өлшем 
деңгейіне көтерді. Жас қаламгердің жаңа туындысы Мәскеу мерзімдік 
баспасөзінде жоғары бағаланды. 
Шоқан Әлімбаев данышпандық тақырыбын жалғастыра отырып 
“Данышпандық формуласы” атты роман жазды. Онысы 1982 жылы 
“Жазушы” баспасынан кітап болып шықты. Сүйікті, данышпандық 
тақырыбына арналған триптихтың соңғы нүктесі қойылды. 
Шоқанның соңғы романы “Даналық формуласын” қатты науқас 
үстінде отырып, өзінің өмірі ұзақ еместігін білсе де, өмірлік тақырыбын 
соңғы нүктесіне жеткізуге тырысып бақты. Дегеніне жетті де. Бірақ 
романының қуаныш-қызығын көре алмады. Дей тұрғанмен, “Даналық 
формуласы” қазақ әдебиетінде өзінің лайықты бағасын алды. 

Жарылқасын 
Нұсқабаев 
Шоқанның 
бар 
жазып-сызғанын 
жинақтап, қазақшаға аударып, бір томдық кітап етіп шығарып, үлкен 
азаматтық іс тындырды. Шоқан Әлімбаевтың шығармашылық мұрасы 
дегенде осы кітапты құрметпен ауызға аламыз. 
Дауылдан кейін 
Ғ.Мұстафин 
Халық шаруашылығын қалпына келтіру кезінде жүргізілген жаңа 
экономика саясаты тұсындағы қилы-қилы оқиғалар мен әр алуан 
күрес-тартыстар, шын мәнінде, “Дауылдан кейін” романында көркемдік 
шешімін тауып, жазушы тарихи бір кезеңнің картинасын алға тартты. 
Көптеген әңгіме, очерк, бірлі-екілі роман, повесть бой көрсеткенімен 
жаңа экономика саясаты тұсындағы ел өмірі, көркем шығармада ашық 
алаң тәрізді болып көрінетін еді. Ғабиден Мұстафин “Дауылдан кейін” 
романында осы бір оқиғаны әр тараптан қамтыған да, революциядан 
кейінгі кезде болған күрес-тартыс, ұлы өзгеріс, зор жаңалықтар бір-
бірімен жалғаса суреттеліп, тарих шежіресінен көркемдік түйіндеу 
жасаған. 
Романдағы Жұмабек Ералин, Алексей Федорович осы бір игі істі 
өз қолдарына алған. Бұл жолда көлденең тұрған кедергі де, ер төзімін 
сынға саларлық небір қиыншылықтар да аз кездеспеген-ді. Ұлан-
байтақ кең сахараны билеп, төстеп келген би, болыс, бай-феодалдар 
бас көтеріп, ырық бермеуге айналған. Міне, осыны жазушы Мақыш, 
Малқар, Шәкен төңірегінен көріп, сол бір кездің шындығын типтендіре 
суреттейді. 
Осыған орай, романның сюжеттік желісі таптар тартысына 
құрылады да, ұнамды герой күрес, тартыс үстінде танылады. 
Шығармада екі-ұдай, екі жар болып келетін, таптар тартысы 
типтік жағдайдың аясында алынады да, бір-біріне бетпе-бет келген 
шақтарда характерлер өзіндік өзгешелігі, өзіндік даралығымен 
айқындала түскен. 
Осы салада романның оқиғасын қоюлап, бір эпизодтан екінші 
эпизод туындап отырады да, қаһармандар қақтығысы жиілеп, ұнамды, 
ұнамсыз бейнелер топ-топқа бөлініп, жеме-жемге келгенде бірін-бірі 
іздеп табады. Бұл бағдарда жазушының ұстаған позициясы ашық 
бояуын тауып, мүдде-мақсаттары жағынан қаһармандар әлеуметтік-
таптық қайшылықтың ішкі сырын түйген. 
Осы бір жайды терең бағдарлайтын суреткер ауыл ішінде қым-
қуыт, қиян-кескі талас-тартыстарды өрбітіп, ушықтырып отыратын. 
Малқар мен Шәкендердің бір пердесін ашып, бірді-бірге соғып, ел 

тыныштығын бұзып жүретін Жақып пен Шөген әрекеттерін жіліктеп 
шағып, сендіре суреттейді. 
Романның түйіні шындық. Кең сахараның қиян бір түкпірінде 
болып жатқан талас-тартыстан үлкен оқиға өрбіген. Малқар болыстың 
ел ішіне салған лаңы бүкіл ауылды қамтыған. Қос тазысын ертіп, ақбоз 
атпен таң сәріден аңға шығып өзімен өзі болып жүрген Аман да осы 
лаң-жанжалдан тысқары қалмайды. 
Роман оқиғасының өзекті арқауы болып, басынан аяғына дейін 
қатысатын бас герой – Аман. Алғаш ол ел ішіндегі дау, жанжалдан 
бойын аулақ салып, аң аулаудың қызығымен ғана жүретін. 
Аман аң аулаудың қызығына батып жүрген кездерде талай 
дүние өзгеріп, талай дүние жаңарып, ауыл кедейлікті қолға алып та 
үлгерген-ді. Аман, міне, осылардың бәрінен тыс, өз қызығы өзімен 
болып, жүріп жатқан бір жан. 
Осы бір көріністерге байланысты сыншылар тарапынан Аман 
және оның қарсыластарының төңірегінде әр қилы пікірлер де болды. 
Оның бірінде Аман шықпаған образ десе, енді бірінде, осы романның 
басты геройы бар ма, бар болса ол кім деген сұрақтар да қойылды. 
Әрине, бұл ойланатын да, ойландыратын да жайлар. 
Әдетте бас геройдың іс-әрекеті қоғамдық орта, әлеуметтік 
мәселелердің төңірегінен алынып, болып жатқан оқиғаға бірден қоян-
қолтық араласса, ол сияқты геройдың тағдыры да күрес, тартысы да 
қауырт басталып кетеді де, өзінен көз жаздырмайды. “Дауылдан 
кейінде” Аман ондай емес, ұзақ уақыт ойланып, толғанумен жүреді де, 
өмір өзгерістерін жіті барлай алмайды. Өз геройын байтақ қазақ 
даласының аса бір алыс түкпіріндегі ауыл өмірінен алып суреттейтін 
жазушы шындықтан тыс кетпей, Аман характерінің қалыптасу 
заңдылықтарын эволюциялық жақтарынан алып дәлелдеп, біртіндеп 
жетілдірген. 
Аман сыры тым тұңғиық, сол себепті де ауыл ортасында ол 
жөнінде әр түрлі болжам, әр қилы пікірлер тараған. Біреулер Аманды 
“жуас”, “момын” десе, енді біреулері “момын” дегенше жаман десейші 
деп өзара таласып жатады. Соның барлығы да Аманның жүріс-
тұрысына риза емес. Ел болып, жұрт болып, жаңалыққа бет қойып, 
ендігі өмір тек біздікі ғана емес пе деп, белдерін бекем буып жатқанда 
Аман бәрінен де бейхабар тәрізді. 
Романның алғашқы жартысында оқиға өте қою. Бір эпизодтан 
екінші эпизод өрбіп жатады да, характерлер қақтығысы ғұрып-дәстүр, 
тұрмыс, тіршілік таластарынан өрістеп, әлеуметтік үлкен күреске 
апарады. Бұл салада жазушы романның сюжеттік арқауын ширықтыра
түскен де, композициялық құрылысы шашырап кетпей, характерлер 
тағдырына түйінделген. 

Бетпе-бет келген ашық күрес, өзара қайшылық қат-қабаттанып, 
көркемдік компоненттер шебер қиюласқан. 
Екі жақ та қауырт іске кіріскен. Аман ауылда жастар ұйымын 
құрып, тізімін Ералинге жіберіп те үлгерген. Малқар белгілі әдетіне 
басып, Аманды қаматқан. Істің артын баққан Шәкен осы тұста 
Малқардың еңсесін басуға күш салып, Аманды өз жағына қаратпақ. 
Міне осылардың барлығы шығарма сюжетінде тарам-тарам болып 
жатады да, әрбір деталь, штрих, мотивировка өз орнын тауып, 
кейіпкерлер қатары молыға түседі. 
Осындай үлкен мұрат, озық идеяны алға тартатын бұл шығарма 
дәуір сипатын көркемдік шындыққа көтере отырып, әрбір кейіпкердің 
жан дүниесін, ой-сана, дүниетанымын шым бояулармен жарқырата 
ашып, өмірдің ақиқат шындығын небір шынайы көркем тіл 
өрнектерімен кестелеп, картинаға айқын түсірген. 
Дәмелі 
Ө.Қанахин
Өтебай Қанахин 1923 жылы 17 желтоқсанда Ақтөбе облысы 
Ырғыз ауданына қарасты Тәуіл дейтін жерде туған. 
Жастайынан жетім қалған оны туыстары 1932 жылы балалар 
үйіне тапсырған. 1940 жылдары Ақтөбедегі педагогтік курсты бітірген 
соң, сондағы оқытушылар институтының қазақ тілі мен әдебиеті 
факультетіне сырттай оқуға түсіп, біраз туып-өскен ауданында 
ұстаздық еткен. 
Өтебай Қанахин соғыс жылдарында майдан газеттеріне мақала, 
суреттеме жазып тұрған. 
1954-1956 жылдары «Социалистік Қазақстан» газетінде әдеби 
қызметкер, жауапты хатшының орынбасары, 1955-1956 жылдары 
«Ара» («Шмель») журналында бөлім меңгерушісі болып істеген. 1963-
1966 жылдары «Жазушы» баспасында бас редактор, 1969-1970 
жылдары жаңа шыға бастаған «Жалын» альманағының Бас редакторы 
болған. Мұнан соң «Мәдениет және тұрмыс» журналының әдебиет пен 
өнер бөлімінің меңгерушісі болып істеген. 1957-1969 жылдар 
аралығында бірнеше повестер мен әңгімелер жинағы шыққан. 1961 
жылы тұңғыш романы «Дәмелі», 1973 жылы «Жүрек қалауы», 1979 
жылы «Құдірет» романдарын оқырман қауым жылы қабылдады. 
Өтебай Қанахиннің “Дәмелі” романының алғашқы тарауынан 
бастап көрінетін Дәмелі, Медіғали, Кузнецова Вера Васильевна, Жүніс, 
Дәмір, Бағдагүл, Дүйсенбек, Рабиға Шынтасова, Асылбектер шығарма 
оқиғасынан бірде-бір тыс қалмайды. 

Романдағы Дәмелі Сәрсенбина тағдыры Ұлы Отан соғысы кезінде 
қазақ елінде болған бірқатар жайларды аңғартып, сол кездегі әйелдер 
басындағы жайттарға оқырман назарын аударып, аяныш сезімін тұтата 
суреттегенін көреміз. Дәмелі бейнесі арқылы жазушы әйелдер 
тағдырының әлеуметтік ішкі қайшылықтарын тереңірек ашуға 
мүмкіндік алған. Романдағы Дәмеліден басқа Вера Васильевна, 
Бағдагүл, Рабиға, Шүйке қыз, Томпақ тәрізді кейіпкерлердің соғыс 
кезіндегі әлеуметтік орны мен тағдыр-тартыстарын шығарманың өзекті 
арқауына айналдырып отырушылық басым. Бұл әйелдердің қоғамдағы 
орны әрқалай көріне отырып, бірі отбасы, ошақ қасында көрінсе, бірі 
ел басқару ісіне де белсене араласып жүргенін көреміз. Жоғарыдағы 
барлық әйелдер өз ерекшеліктерімен көзге көрінсе де, олардың өмірі, 
ортасы Дәмелі Дүйсенбинамен сабақтасып суреттеледі.
Дәмелі он бес жасына дейін жетімдер үйінде, кейіннен 
туыстарының үйінде жүріп, қалың малға күйеуге бермек болған 
туыстарымен келіспей, комсомол уәкілі Медіғалимен аудан орталығына 
қашып кетеді. Соғыс басталып, күйеуін әскерге аттандырған Дәмелі 
ұлы Еркінмен тіршілік қамымен жазмышқа біржола мойын ұсынған 
қазақ әйелінің басынан кешірген қиындықтарын елестетерліктей 
шыншыл бейнеленеді.
Романда Дәмелінің қиын кезең, сын сағаттарда сүрінбей ой-
парасат, адамгершілік қасиеттерімен көрінетін тұстар көп-ақ. Өз 
күйеуімен бірге соғысқа аттанған Асылбектің кәрі шешесін, Балғаным 
қарияны үйіне кіргізіп алып, бас-көз болуы қазақ әйелдерінің 
психологиясына сіңісті болып қалған ұғым дәстүрін терең ашқан. 
Романда көбіне үйде де, түзде де кейіпкерлер сөйлеген сөзінен, 
іс-әрекет пен ұғымдарынан өзіндік бағамын танытып отырады. 
Шығармадағы Әлімгерей бейнесі мен жазушы елдің байлығын 
сорып, ауыл-аймақты уысынан шығармай отырған жемқордың 
былықтарын ашу арқылы жеке штрих, детальдар пайдалана отырып 
тартымды бейнелеген. 
Өмірден қағажу көріп, жоқшылықтың тақсіретін тартқан 
Барлыбай бай болуды ғана армандап, Шүйке қыздың байлығына бола 
үйленіп, өз мақсатына жеткені де сенімді сомдалады. Соғысты сылтау 
етіп бар мүмкіншілікті өз жағына аударып, менмендікке салынған 
Әкімгерей, Барлыбайлардың зиянды іс-әрекеттері жан-жақты ашылған 
деуге болады. 
Дәмелі заводқа алғаш келгенде браковщица болып өзін 
көпшілікке бірден танытып, шойын цехын қайта қалпына келтіруге 
атсалысып, жаңа бастамалардың басы-қасынан көріне біледі.
Шығармадағы әйелдермен қатар Әлімгерей, Барлыбай, Дәмір, 
Баранов сияқтылар да өндіріске өз үлестерін қосып, сол кездегі ақиқат 
шындығын танытатын бейнелер. 

Романдағы 
“Орнығу”, 
“Бетбұрыс”, 
“Өрлеу”, 
“Медет” 
бөлімдеріндегі майдан мен тылда көрінетін жастар бейнесін суреттеуде
жазушы, өзі жазған тақырыбын түбегейлі меңгергендігін көреміз.
Доктор Дарханов 
З.Шашкин 
1962 жылы Зейін Шашкиннің “Доктор Дарханов” атты романы 
жарық көрді. Бұл роман өзінің мазмұны жөнінде ғана емес, жазылу 
формасы жағынан да қазақ совет әдебиетінде оқшау туынды. Оқшау 
болатын себебі ол қазақ әдебиетінің тарихында дәрігерлер өміріне 
арналған тұңғыш роман еді. Алайда бұл тек дәрігерлер өмірі 
жайындағы шығарма емес, шындығына келгенде ол қазіргі заман 
тақырыбын қозғайтын, бүгінгі замандастар өмірінің алуан салаларын 
қамтитын кең тынысты шығарма. Географиялық жағынан алғанда, 
оқиға Көкшетау облысындағы “Бармашы” санаториінде болады. Бірақ, 
роман арнасы санаторий өмірімен ғана шектелмейді, сол өңірдегі 
жапсарлас жатқан колхозды ауыл алқабында да шығады, бірде 
Павлодар өңірінде бірде Москваға, бірде Қырымға, енді бірде Алматыға 
апарады. Оқушы роман кейіпкерлерімен бірге аталған жерлердің 
тіршілік тынысынан хабар алып қана қоймайды. Сол өңірлердің табиғат 
ерекшеліктерімен де танысады. 
Жазушы бұл шығармасында дәрігерлер өмірін арқау етіп ала 
отырып, бүгінгі өміріміздің алуан-алуан салаларына үңіледі, бүгінгі 
күннің бірсыпыра көкейкесті проблемаларын қозғайды. Ғылым-білімді 
насихаттау, 
адамдар 
санасындағы 
және 
тұрмыстағы 
ескілік 
қалдықтарына қарсы күрес, жаңа, озық дәстүрлерді тарату жөнінде 
интеллигенцияның ролі, дәрігердің қоғам алдындағы парызы, басшы 
қызметкердің адамдар арасында дұрыс қарым-қатынасты, өзара сенім 
достық, коллектившілдік рухын қалыптастырудағы жетекшілік өнегесі, 
әйелге көзқарасы, әйелдің семьядағы орны және басқа көптеген 
мәселелер – “Доктор Дарханов” романының өзекті идеялық арқауы 
болып табылады. 
Романның басты қаһарманы – дәрігер Нияз Дарханов. Барлық 
оқиға сол Дарханов төңірегінде құрылған. Ол Бурабайдағы “Бармашы” 
санаториінде дәрігер болып қызмет істейді. 
Доктор Дархановты жазушы Шортанды көлінің жағасында оңаша 
ойға шомып отырған күйінде таныстырады. Айнала мүлгіген табиғат. 
Ымырт жабылған шақ. Осындай бейуақта адам жападан-жалғыз көл 
жағасында, ну орман ішінде жәйдан-жәй отырмайтыны белгілі. Әлде 
бір тебіреніс, толғаныс күйі жетелеп әкелуі хақ. Бірақ, жазушы 
кейіпкерінің осы бір бөгде халін түсіндіріп жатпайды. “Түп-тұнық айна 

көл, көлді қапсыра құшаққа алған көкшіл тау, мүлгіген жасыл орман – 
бірі көзіне ілінбейді”, деп жәй ғана, сараң сөздермен өте шығады. 
Бірақ, осы көріністің өзінен-ақ, кейіпкер бойында әлде бір оғаш халдің 
бар екеніне шүбә қалмайды. 
Романдағы басты образ да, сәтті образ да дәрігер Нияз Дарханов 
образы. Ең алдымен ол өз мамандығын сүйген, өз мамандығын жетік 
білетін, қоғам, халық алдындағы парызын сезіне білген дәрігер. Оның 
өмір жолы шырғалаң, бұралаңы мол соқпақты жол. Әкесінен ол 
жасында айрылған Кеңес өкіметінің қамқорлық аясында кемтарлық 
көрмей қатарға қосылды. Институтқа түскен жылы шешесі қайтыс 
болды да, жетім қалды. Медицина институтын бітіргесін, Қиыр 
Шығыста солдаттар арасында дәрігер болып, әскери қызметін өтейді. 
Даяр тамақ, даяр төсекке үйреніп, бейқам өскендіктен бе, әлде 
қасында ақыл-кеңес айтар әке мен шешенің, не болмаса етбауыр 
ағаның жоқтығы ма – алғаш семья құрарда жеңілтектік жасаған кезі де 
болды. Махаббат, әйел мәселесіне жеңілдеу қарайтын осалдығы да 
бұған себепші болмай қойған жоқ. Сағиламен ғана емес, Сусанна 
Михайловна, 
Генриэтталармен 
таныстық 
байланыстарында 
да 
кездейсоқтық табы жатыр. Нияздың әкесі Ертіс пароходствосының 
жұмыскері 
еді, 
революцияның 
алғашқы 
жылдары 
коммунист 
партиясына мүше болғанда, кешегі өзіне қорлық көрсеткен байлармен 
күрескен, округтік партия комитетінде істеп жүрген кезінде тап 
жауларының қолынан қаза болған коммунист. 
Романдағы өндірістік тартыс өмірден алынған шындық, медицина 
үшін үлкен проблемалық мәні бар тартыс. Жазушы өндірістік тартыс 
пен махаббат желісін шебер қиюластырған. Екі желі жымдаса, қабар 
өріліп, роман сюжетінің шиеленісе дамуына жағдай туғызған. 
Зейін Шашкиннің жазушы есебінде бір ерекшелігі ұнамды деген 
қаһарманның өзін кемшіліктен ада, күнәдан пәк адам етіп көрсетуден 
аулақ. 
Романда Асқар образы аз көрінгенмен тәуір әсер қалдырады. 
Дәмеш қыздың ағасы, дәлірек айтқанда, әкесінің інісі Асқар Сағатовпен 
“Теміртау” романы арқылы танысқан оқушы, мұнда Асқар образы жаңа 
бір қырынан ашыла түскенін аңғарады. Асқар қазір әлеуметтік мәні бар 
мәселелер, туған халқының бақыты, болашағы жайында ой толғайтын, 
дәрігердің халық алдындағы, Отан алдындағы борышы жайында сара 
пікірлері бар зерделі азамат есебінде көрінеді. Бұл жағынан алғанда ол 
Дарханов образын толықтыра түседі, Дархановтың рухани өсіп, 
дәрігерлік парызын жете түсінуіне игі ықпал еткен тұлға деуге болады. 
Зерделі дәрігер, биік парасатты азамат болумен бірге, Асқар абзал 
адамгершілікті мейірбан аға есебінде танылады. Үйлену тойы ертең 
деп тұрғанда Дәмеш қатты сырқатқа шалдыққан кезде, Қайыр қалай 
ұстады өзін, Асқар қалай көрінді? Тек осы бір сын мезеттің үстіндегі екі 

азаматтың іс-әрекеттерін салыстырып қарағанның өзінде, Асқардың 
қай жағынан болса да анағұрлым биік тұрғанын аңғару қиынға 
түспейді. Жазушы Асқар образын осы кезеңде, сондай-ақ Дәмеш пен 
Асқар, Асқар мен Нияз арасындағы қарым-қатынастар үстінде аршып 
көрсете білген. “Теміртау” романындағы Асқар мен “Доктор Дарханов” 
романындағы 
Асқарды 
қосып 
алатын 
болсақ, 
жазушы 
қаһарманынының анағұрлым толыса, кемелдене түскенін байқаймыз. 
Ал, Дәмеш, образы жөнінде мұндай пікір айтуға бола қоймайды. 
Мұнда да Дәмеш бар болмысымен заман рухына сай, мәдениетті, ойлы, 
зерделі азамат. Мұнда да Дәмеш ісімен, қимылымен, сөзімен анық-
қанық көрінетін жанды бейне. Бірақ, мұндағы Дәмеш ақылы, мінезі, 
қылығы, ісі жағынан бұрынғыдан да өсе түскен, сүйкімді, баршаға 
ұнамды Дәмеш деуге келмейді. Неге? Себебі, мұнда жазушы Дәмеш 
образын “Теміртау” романындағы Дәмеш характеріне сай арнамен 
дамытпаған. “Теміртау” романынан Дәмешті оқушы мінезі де, ісі де 
орнықты білікті маман, әсіресе, махаббат мәселесіне жеңіл-желпі 
қарамайтын ақылды, Дәмеш дәл осындай биіктен көріне алмайды. 
Бұрын алды-артын терең ойлайтын, өмірдің барлық тарамдарына 
сергек те зерек қарайтын қыз, мұнда басқа дүниені түгелдей дерлік 
оп-оңай ұмыта қойып, көз алдындағыдан өзгені көрмеуге бейіл. Талай 
жылдар сынасып, сыр алыса сүйісіп барып табысқан жары Қайыр, 
қаршадайынан алақанына салып, аялап өсірген, әке орнына әке 
болған Құрышпай, құлын-тайдай бірге өскен, балғын махаббатты 
бөліскен Ораз, шахтадағы бірге істейтін достар, тіпті бірге туып, бірге 
өспесе де туғаннан артық ағасы Асқар, - бірде-бірі оның жанын 
тебіренте қоймайды. 
Дулыға 
Т.Жұртбай 
Бодандықтың кезінде қазақ тарихындағы әрбір тұлға үшін, әрбір 
ғасыр үшін күрес жүрді. Әрісін айтпағанда, Сұлтанмахмұтты, Абайды 
тарихқа қалдыру жолында мылтықсыз майдан жүргені аян. 50-
жылдардағы кеңестік идеологиядағы сәл ғана тоң жібуін пайдалана 
қалып, қазақ қамын жеген азаматтар дереу тарих қойнауындағы 
тағлымды сыр сандықтарды жарыққа шығаруға талап қыла бастады. 
Еріксіз кеңес заманын аңсаған қалып көрсетуге тырысты, тәуелсіздік 
үшін күресті төңкеріс идеясына жұғыстырды, әйтеуір ел санасын оятуға 
қызмет етті. Елімізді рухани жағынан бүгінгі тәуелсіздігімізге дайындап 
әкелуде өлшеусіз үлес қосты. Әсіресе әдебиеттің көне дәуірін 
тірілтудегі Бейсембай Кенжебаевтың, Әлкей Марғұланның, Әуелбек 

Қоңыратбаевтың еңбектері тарих көрігі болды. Осы адамдардың ішкі 
жан дүниесінің қопарылысынан тарих вулканы оянды. 
Осындай ояну әдебиетімізге бүгін де керек, бірақ ол бұрынғыдан 
да гөрі сапалы ояну болса. 
Осы ретте жазушы, әдебиетші ғалым Тұрсын Жұртбаевтың 
“Дулығасы” тарих пен әдебиет арналарының тоғысқан тұсынан шыққан 
салмақты дүние дер едік. “Дулығаның” екі кітабында айтылған 
дүниелер талай-талай ғылыми жұмыстарға жүк болуға лайық. 
Осыншалық тарихты қопару, оның ұңғыл-шұңғылын қарап, тер төгу 
тек өз елін шексіз сүйген адамның ғана қолынан келер іс болса керек. 
Кітаптың әр жолы жазушының өз ойымен қайнап піскен, толып жатқан 
тарихи 
фактылар 
өз 
салыстыруынан 
өткен, 
өзіндік 
ойымен 
салмақтанған. Мұндағы туындыгердің “мені” өте айқын да сенімді. 
Кітап атының “Дулыға” деп қойылуы да орынды. “Дулыға” – 
“түрік” сөзінің баламасы, “ерлік”, “мықтылық” ұғымын береді. Кітапты 
ашып қараған адамның рухын көтеретін сөз. Туындыгер одан әрі қарай 
түрік батырлары туралы тарихи әпсаналарды тірілте отырып, оны 
тарихтың сан тарамдарымен, көптеген құжаттар, шежіре, ғылыми 
зерттеулермен салыстырады. Бұл тұста – тарихтың шым-шытырық 
іздерін 
әсерлі 
жеткізу 
үшін 
жазушының 
машықты 
қаламы 
таптырмайтын құрал. Тарих оқиғаларын әсерлі баяндап, жүрекке 
жеткізе толғау, талдай отырып бүтіндеу - әдебиетімізде Мұхтар 
Мағауиннің “Қобыз сарынынан” бастау алып, “Қазақ тарихының 
әліппесіне” (1994) айналған кітаптарынан аса сәтті көрініп еді. Бұл өзі 
– бір кездегі Радищевтің тарихи жазбалары, Абайдың, Шәкәрімнің ұлт 
тарихын пайымдау жолындағы шежірелері, Олжас Сүлейменовтің 
“Ақын мен Әлібі” сияқты, бүгінгі таңдағы бір соны сүрлеу. “Дулыға” 
жазушы Т.Жұртбаев пен зерттеуші Т.Жұртбаевтың бірігіп жасаған 
азаматтық үлкен еңбегі деп қабылдадық. “Осы еңбегім арқылы Гердер 
мен Миллерге, Рыбаковқа, тағы сол сияқты ғылымдағы “Кузьминнің 
балалары” – “кесірлі ғұламаларға” жауап бергім келеді”, - дейді. 
Батылдық білімдіге жарасқан. 
Кітаптың І-томы скиф-ишкуз және ғұн дәуіріндегі түрік 
батырлары туралы болса, екіншісі түрік және оғыз-қыпшақ дәуіріндегі 
тарихи аңыздарға әкеледі. Бұлардың барлығы да әдебиетімізде дәл 
осылай жүйеге түспеген, терең таланбаған мәселелер. 
Шындығында, түріктер туралы біздің жыл қайыруымызға дейінгі 
ҮІ ғасырда жазылған Авеста кітабында (Онда “Тұр” елі, “Тұран” – “Тұр 
елі” 
деген 
сөз), 
Фирдоусидің 
“Шаһнамасында”, 
Қытай 
жылнамаларында да жазылып қалған. Тіпті б.з.д. скифтерді көзімен 
көрген жалғыз тарихшы Геродоттың “Тарихында” айтылатын искиттер, 
парсылардың – сақ, масагеті (ма-сақ) – бәрі-бәрі қазақ, түрік 
тарихының іздері еді. “Геродотты толықтырудың қажеті жоқ, түсініп 

оқысақ болғаны”, - дегендей, Геродоттағы тайқазан асып, арбаның 
үстіне киіз үй тігіп, көшіп жүрген аталарымыздың қазақ болып өз 
алдына дербес мемлекетке бөлінгенге дейінгі тарихында әлі анықтала 
түсетін жайлар баршылық. Сократ айтқан ғой: “Менің білетінім – түк 
білмейтінім”, - деп. Осы ретте Т.Жұртбаев скифтер туралы мынадай 
қорытындыға келеді: “Скифтер де, сақтар да, ғұндар да – шығыстан 
батысқа қарай жыл қайыруымыздан бұрынғы ІІ мыңыншы жылдары 
қоныс аударған түрік тайпалары, белгілі дәрежеде біздің бойымызда 
солардың қаны бар деген тұжырымды ұстанамын”, - дейді. Сондай-ақ, 
М.А.Артамоновтың “Хазарлар тарихы”, А.К.Тереножкиннің еңбектерін 
талдай отырып, кемерліктер тарихымен жалғастырады. Мидиялықтар, 
Римге дейін барған ғұндар туралы да көңілге қонымды пікірлер 
айтады. 
Тарихтың қойнауын ашқан сайын түрлі-түрлі оқиғалардың бір-
бірімен байланысын табу қиындығы тұрары сөзсіз. Әдебиетте Әлкей 
Марғұлан, Әуелбек Қоңыратбаев еңбектерінде аттары жазылған 
көптеген есімдерді тарихи тұлға ретінде “Дулыға” кітабынан тереңірек 
танимыз. Бұл салада туындыгер көп ізденіп, еңбектенген. Мысалы, 
Ишпақай, Мәди, Анақарыс, Идамбарыс, Сыпатай, Сатир, т.б. туралы 
оқушы көп мағлұмат алады. 
“Дулығада” ежелгі түрік көсемі Афрасияб туралы қызықты 
пікірлер айтылады. Өйткені түрік (түркі) тарихында Афрасиябтың дәл 
қай ғасырда өмір сүргені анықталған жоқ. Түркия әдебиетінің 
тарихында біздің жыл санауымызға дейінгі ҮІІ ғасырдан – біздің 
заманымыздың бас кезіне дейінгі аралықта өмір сүрген түрік көсемі деп 
белгіленген. Оның себебі, Геродотқа сүйенсе керек. ХІІІ ғасырда өмір 
сүрген, түріктерден шыққан алғашқы зерттеуші ғалым Махмұд 
Қашқари мәліметі бойынша, Фирдоуси “Шаһнамасында” айтылатын 
Тоңа Алып Ер – Афрасиябтың өзі. Афрасиябтың ұлының аты – 
Барысхан, қызы – Қаз. Қаздың екі шаһары: Қаз ойын, Қаз суы – Іленің 
бойы, Қазақстан жеріндегі қалалар. 
Махмұд Қашқари Афрасиябтың өмір сүрген уақытын анық 
көрсетпейді. “Шаһнама” оқиғаларына сүйеніп: “Таһмұрастан үш жүз 
жыл кейін Мару (Мерв) шаһарын салдырған. Кейбіреулер бүкіл 
Мәуреннаһрды Түрік елі деп те есептейді. Ол Янкенттен басталады... 
Қазір бүкіл Түрік елінің шекарасы Абискүн (Каспий) теңізінен айналып, 
Рүм елі мен Өзкенттен – Шынға дейін созылады”, - дейді (“Түбі бір 
түрік тілі”). 
Афрасияб жөнінде Фирдоусиден де бұрын ІХ ғасырда өмір сүрген 
Табари: “Фрасияб Фашандж ұлы, оның әкесі – Рүстем, оның әкесі – 
Түрік”, - деп көрсетеді. Хұсейн ибн Халиф Табризи деген кісі “Түркістан 
патшасы” деген. 

“Шаһнамада” Оғыз қағанның әкесі Қарахан – Афрасиябтың 
төртінші ұлы. Егер Оғыз қағанды ІХ ғасырдағы Оғыз бірлестігінің көсемі 
десек, Афрасияб заманына сәйкес келмес еді, ал Мөде дәуіріне 
апарсақ, Афрасияб пен Оғыз дәуірінің жақын келетінін Қ.Өмірәлиев те 
жазған еді. Қазіргі ғылымның дамуына сәйкес, бұл пікір де көңілге 
қона қоймайтыны анықталып келеді. 
Қазақ мифтерінің терең қайнарларының бірі болған Авеста 
кітабында Афрасияб – Франграсйан болып берілген. “Шаһнамадағы” 
Афрасияб Авеста шыққан заманның өзінде мифке айналып үлгірген 
бейне. Ендеше, оның өмір сүрген дәуірі Авеста туған, тіпті, 
зороастризм діні пайда болған (біздің заманымызға дейінгі 15 ғасыр) 
уақыттан да тым әрі болуы керек. ХІІІ ғасырда жазылған “Заратушт 
нама” атты кітапта (аударған Х.Розенберг) Заратуштра дін жолымен өз 
отанынан 
Иранға 
барады. 
“Өз 
отаны 
– 
Ираннан 
солтүстік 
шығысындағы өзеннен, одан соң Даитья өзенінен өтеді. Даитья – 
қазіргі Әмудария мен Сырдарияның бойы. 
Тағы бір ретте Авеста мифтерінің оңтүстік Месопотамиядағы 
шумер мәдениетімен (б.з.д. үш мың жылдықтар) байланысын еске 
алсақ, оның айғақты белгісі – Авестаның өзінен бұрын туған шумер 
жыры “Гильгамешпен” түптес-тамырлас екенін Афрасияб мифтерінен 
де көруге болады. Афрасияб мифтерінде ол өліммен күреседі. 
Гильгамеш те өзінің жақын досы Энкидуден айырылғаннан кейін 
өлмеудің жолын іздейтін. Қазақ пен жалпы түрік жұртына ортақ 
Қорқыт ата өлмеудің жолын өнерден, артына өлмейтін іс қалдырудан 
тапты. Абай оны өлеңмен түйіндеді. “Гильгамеште” өлмеудің жолы - 
өмірде бір нақты іс қалдыру” деп түсіндірді. Афрасияб болса, өлім қаупі 
жақындаған кезде, кісі бойынан неше есе артық болат қорған орнатып, 
есік-тесігін қалдырмай бекітеді. Алтын, күміс, інжуден ай, күн, жұлдыз 
орнатады, ішінде сыртқа шықпай, қамсыз өмір сүреді. Бірақ ажал 
алмай қоймайды. Бір күні бағында серуендеп жүргенде, ағаш 
тасасында тығылған суық өңді біреуді көреді. Ол Әзірейіл болатын. 
Афрасияб мифінің бұл тұстары Афрасиябтың соғыс кезінде 
жауынан ығыса келіп, үңгірге тығылуын бейнелеуі де мүмкін. 
(Х.Короглы). Қалай болғанда да Афрасияб Авестадан да ерте заманда 
болған болса, ол туралы сақ-скифтер білсе, оған Қашқари жазып 
кеткендей, түрік жұрты жоқтау шығарса, өзі Тұран көсемі болса, 
Афрасиябтың жиынтық бейне екенін көрсетпей ме? 
Бұл 
жөнінде 
Тұрсын 
Жұртбаевтың: 
“Тұрдың 
немересі 
Афрасиябтың тұсында Иранның жеті мұрагері тақтан ауысқан. Сонда 
Афрасияб қанша ғасыр жасаған!” – дей келіп: “Афрасияб – Алып Ер 
Тұңғ – жалпы түркі жұртының хандарының жиынтық тұлғасы”, - деген 
пікіріне толығымен қосыламыз. Сол сияқты Оғыз қаған да жиынтық 
бейне деген ойдамыз. Ал туындыгердің Афрасиябты “Ишпақай немесе 

оның немересі – Мәди патша” деген ойын ғылым өз дәлелімен 
толықтыра берер. 
Сондай-ақ кітапта қазақ тарихына қай тұрғыдан қатысты екені 
нақты анықталмай келген Тарғытай, Тұмар, Ширақ, Зарина оқиғалары 
дәлелді пайымдаулармен ел тарихына сыналай кіріккен. Мөде, 
Көкбөрі, Елжау бейнелері, басқа да әдебиетіміздің қалтарыс тұстары 
осы кітап арқылы айқындалып шыға келген. Бұрынғы ғылыми 
қолданыста көріне бермейтін Сыма-Цянь мен Бань-Гудың “Жылнама”, 
“Ханнама” еңбектері тартылған. Көне тарихшылардың еңбектеріне 
сүйене отырып, скиф-сақтардың қазақ тарихына қаншалықты қатысы 
бар екенін тереңнен тартып талдайды. 
Қорыта айтарымыз, “Дулыға” – көне түрік батырлары туралы 
ежелгі саналарды тірілтіп, қазақтың ежелгі тарихына жазушы көзімен 
барлау жасауға, оның жазушының әсерлі тілімен оқушыға жеткізуге 
арналған кітап. Туындыгер өз ойын ешкімнің зердесіне таңып 
бермейді. Абай айтқандай, “Кім де кім ішінен керекті сөз тапса, жазып 
алсын, не оқысын, керегі жоқ десе, өз сөзі - өзінікі”. Бірақ кеудесінде 
сәулесі бар әрбір адамның рахаттана, тебірене оқитын, өз халқы үшін 
мақтаныш сезімін оятатын кітап екені даусыз. Халқының рухын көтере 
алудан артық міндет бола ма? Осы міндетті жазушы Тұрсын Жұртбаев 
абыроймен алып шыққан.

Е 
Егес 
А.Жақсыбаев 
- 
Ол жақтан неге кеттің? Жазушы Ахат Жақсыбаевтың “Егес” 
романы осындай сұраулы сөйлеммен басталады. Сонымен, әлгі 
сөйлемдегі “ол жағы” – Қарағанды. Алдымен “кеткені” емес, келгені 
туралы айтайық. “Қайда?” дерсіз. Қаратасқа. “Неге” автордың өзі 
жауап береді: “Қаратас – оның алғаш еңбекке араласып, жұмыс істеген 
жері. Онынышы бітірген соң осы қалаға келіп, екі жыл шахтада істеп, 
сосын барып Алматының тау-кен институтына түскен. Сол себепті оның 
көңілінде Қаратас жайлы жақсы әсер қалған. Осында жүргенде ол 
жұмысшы ортасының тәрбиесін көрді”. 
Енді Қарағндыдан Қаратасқа келген кім екенін білуімізге болады. 
Ол – Батырбек. Оны біз автордың бұдан бұрынғы “Бозарал” повесінен 
бас кейіпкері ретінде жақсы білетінбіз. Повесте есейген, тоқтаған 
азаматтың естелігі ретінде баяндалатын бала, жеткіншек Батырбекті, 
соғыстың зардабынан әкесінен айрылған, шешесінен тірідей жетім 
қалған, жалғыз әжесінің бауырында тәрбиеленіп жатқан, кейін ол 
панасынан да айрылып қалып, қилы-қилы тағдыр тәлкегін басынан 
өткерген Батырбекті танып-білген едік. Повестегі Батырбек өзімен 
кластас Торғынды адал қастерлеп, шынайы сезімнің иесі ретінде 
көрінетін. Ал романда од – ілгеріде айтылғандай, инженер және семья 
басы: Салтанаттың ері, екі баланың әкесі. 
Батырбек бейнесінен өзіміз күнде көріп, сұхбаттасып, сөйлесіп 
жүрген замандастарымыздың үлгі боларлық талай нышандарын 
байқаймыз. Ең алдымен, ол - өзіндік мақсаты бар, өзіндік шешімі бар, 
соған жетуді, байсалды ойын орындауды жүзеге асырмай қоймайтын 
жан. Қарағандыдан кетіп қалуы тегіннен-тегін емес. Оның себебі 
ілгеріде келтірілген авторлық баяндауда там-тұмдап айтылғанмен, 
негізгісі тереңде жатыр. Дәлірек айтқанда, оның ойға алған басты 
нысанасы – Қаратас болар, немесе басқа жер болар, әйтеуір, бар 
мүмкіндігінше алған теориялық білімін іс жүзіне асырып, өзінің қажетті 
жеріне жұмсауға күш салу. Бұл жолда енді-енді ғана қолы жетіп келе 
жатқан тұрмыстың рахатын да, семьядағы жарасымды тіршілікті де 
екінші кезектегі мәселе деп қарайды. Демек, өз басының мүддесінен 
қоғамдық мүддені ілгері қоюы – Батырбек бойындағы өнегелі қасиет. 
Батырбектің жан дүниесін, психологиялық иірімдерін беруде де 
автор бірталай ысылып қалғандығын көрсетеді. Басты қаһарман 
қандай жан күйзелісінде жүрсе де, құрғақ қиял қуып, сары уайымға 

салынбайды, сондай-ақ пікірі өзгелерден қолдау тапқанда да орынсыз 
кеуде қақпайды. Әрқашан салмақты, сабырлы. Байтаспен Қаратаста 
жаңа танысқан Алтайдың көңілін түңілтер қылықтарын көргенде де 
ақыл айтып, кісілік танытып жатпайды. Қайсыбір оқырман осы тұста 
жазушыны 
кінәлауы 
да 
ықтимал. 
Айталық, 
айналасындағы 
кемшіліктерді, адамдардың арасындағы қарым-қатынастарда бой 
көрсетіп қалатын ұнамсыз жайларды көре тұрып, Батырбек неге 
соларға қарсы шықпайды, сынға алмайды деуі мүмкін. Біздіңше, 
авторға мұндай міндет арту артықшылық болар еді. Өйткені, жазушы 
ниеті өзінің жақсы көріп отырған кейіпкерін ешбір мінсіз, кемшіліксіз 
“судан таза, сүттен ақ” етіп бейнелеу емес. Оның да қателесер жері, 
сүрініп кетуі мүмкін ғой... 
Жазушы өз кейіпкерлерін әртүрлі адамдармен қызмет бабында 
болсын, тұрмыста болсын сұхбаттастыра отырып, әр қырынан ашқан. 
Бұл арада айтпағымыз – Батырбектің ары таза адам екеніне де 
оқырманның көзі жетеді. Оның Зағирашпен алғаш танысуы, жеке 
кездесуінен жігіт пен қыздың арасындағы таза сыйластықты 
аңғарамыз. 
Батырбектің бойындағы ең ұнамды ерекшелік – оның барынша 
әділ болуға тырысатындығы, сол жолда (әрине, өз ойының 
дұрыстығына сенгендіктен) айтқанынан таймауы. Азамат көркін, 
адамгершілігін ажарландыра түсетін мұндай қасиет, романның атымен 
айтқанда, шын егесте, тартыста, қақтығыста анық байқалады. 
Инженер Батырбек екі үлкен егесті басынан кешірді: бірі Қарағандыда 
болса, екіншісі Қаратаста белең берді. Алғашқыдан, өндірісте әзірге 
көп ширыға қоймағандығының әсері ме екен, оншалықты айқасқа 
түспей, үнсіз құтылып еді; екінші жағдайда басқаша қырынан танылды. 
Былайша айтқанда, Батырбек бар тұлғасымен Қаратаста қалыптасты. 
Ендеше, алғашқы айқастың шегініс ретінде баяндалып, автордың алға 
тартар ойы Қаратастағы Батырбек маңына топтастырылғанын 
құптауымыз керек. Сондықтан да Батырбек – Есентай арасындағы 
тартыс иланымды көрінеді. 
Сөйтіп, Батырбек бейнесі өскелең өндіріс командирінің, техника 
мен адам тағдырын байланыстыра ойлайтын ақылды азаматтың 
бейнесі болып шыққан. 
Жазушы 
төтеннен 
ұңғыл-шұңғылы 
көп, 
түсінікке 
қиын 
детальдарды орынды-орынсыз кірістіре беруден аулақ. Солай 
болғандықтан, негізгі оқиға қосалқы штрихтармен сабақтаса дамып, әр 
кейіпкердің ішкі сезімі, сөйлеген сөздері айқындалып, дараланып 
отырады. Мәселен, ардагер шахтер Тұрсынбай қарттың сөзі мен 
мінезінде ақ көңілділік пен қонақжайлылық та, жұмысшы өкіліне тән 
қатаңдық пен турашылдық та бар. Байтастың әйелі Гүлжаһан 
бейнесінен тұрмысындағы мол жиһаздан гөрі, кедей де болса шынайы 

сырласып, жарасты өмір кешетін, адал жарға серік болуға лайық 
келіншекті көреміз. Зағираштың да романда өзіндік орны бар. Керек 
десеңіз, сол келіншектің ойлы сөздері, байсалды пікірі Батырбектің 
сырттай жүріп, өз семьясының тағдырын, өзі сүйіп қосылған жары мен 
сүйкімді балаларына деген ыстық сезімін арттыруға біршама себепкер 
болды деп те айта аламыз. 
Оқып болып ойланғанда, осы секілді талай адамдар тағдырын көз 
алдымызға анық елестеткен жақсы шығармаға қатысты ескертпемізді 
де жасыра алмаймыз. Автор романды тартымды бастап, еліктіріп кетеді 
де, Батырбектің жаңа ортамен танысып білісу мезгілін ұзартып, 
созыңқырап жібереді. Батырбек көпке дейін сылбыр адамдай әсер 
қалдырады. Тек бұрын қадірлі шахтерлер болған, қазіргі пенсионерлер 
Гаркушин мен Тұрсынбайдың ақыл-кеңестерінен соң ширай түседі. 
Жазушы кейіпкерінің өсу эвоюциясын айқынырақ көрсетуге тырысқан 
шығар. Дегенмен, алғаш Қаратасқа келіп, шын тартыстың туғанына 
дейінгі аралықта созалаңдық сезіледі. 
Романның кейінгі беттерінде коммунистердің белсенділігінен 
хабардар боламыз. Бірақ, адам тағдыры, өнім сапасы жайлы мәселе 
күн тәртібінде тұрғанда, ондай белсенділік бұдан да гөрі батылырақ 
болса керек еді деген ой келеді. 
“Егестің” сюжет желісіне қарағанда, әлі толық аяқталмаған 
дүниедей де көрініп тұр. Әрине, автордың алдағы уақыттағы 
жұмысына долбар жасап, пәлен ет дей алмаймыз. 
Тоқ етерін айтқанда, қазіргі қазақ әдебиетінің жұмысшы өмірін 
өрнектеуге арналған көркем проза кітапханасына тағы бір татымды 
үлес қосылғаны анық. 
Еділ-Жайық 
Ә.Сарай 
Әнес Төлендіұлы Сарай 1937 жылы 21 қарашада РФ-ның 
Астрахан облысы, Володар ауданы, Құрманғазы атындағы колхозда 
дүниеге келген. Әкесі – кәсіби теңізші, шешесі – колхозшы. Әуелі Көрін 
жетіжылдық, кейін Сизой-бугор орта мектебін тәмамдап, 1956 жылы 
онжылдықты бітіреді. Сол жылы Атырау педагогтік институтының 
физика-математика факультетіне түскен, бірақ бірінші курстан кейін 
оны тастап кетеді. Астрахан қаласына қайта оралып, теңізші 
мамандығын беретін училищелерде дайындық курстарына кірген. 1957 
жылы әскер қатарына алынып, оны 1960 жылы тәмамдап, Алматының 
С.М.Киров 
атындағы 
университетінің 
филология 
факультеті 
журналистика бөліміне оқуға түседі. 

Университетте оқып жүріп, “Социалистік Қазақстан”, “Лениншіл 
жас” газеттерінде жұмыс істейді. Еңбек кітапшасы “Лениншіл жас” 
газетінің әдеби қызметкері ретімен 1963 жылы қазан айында ашылған. 
1965 жылы университетті бітірген соң, жастар газетінде қалып, 1970 
жылдың ақыр соңына дейін, батыс облыстары бойынша меншікті тілші, 
бөлім меңгерушісі міндеттерін атқарады. 1970 жылдан 1995 жылдар 
аралығында “Жазушы” баспасында жұмыс істеп, редактор, бөлім 
меңгерушісі, бас редактордың орынбасары, бас редактор қызметтерін 
атқарады. 
Әнес Сарайдың суреттеме, өлең, мақалалары 1957-1960 жылдар 
аралығында Астрахан облысы, Володар ауданының “Балықшы” 
газетінде жиі басылып тұрады. Ал кәсіби үлкен әдебиетке келуі 1963 
жылы “Лениншіл жас” газетінде басылған “Дауылда” атты әңгімесінен 
басталды деуге болады. Бұдан соң жас қаламгерге республикалық 
газет-журналдардың 
есігі 
ашыла 
бастайды. 
Жас 
қаламгердің 
тырнақалды туындылары “Лениншіл жас”, “Мәдениет және тұрмыс”, 
“Жұлдыз” журналдарында жарық көреді. Ал Әнес Сарайдың өміріндегі 
белесті оқиға, әлі де журналистика қызығында жүрген қаламгердің 
үлкен әдебиетке бет бұруы деп, 1966 жылы өткен Қазақстан 
Жазушылар Одағының кезекті съезін атаса артық емес. Съезде белгілі 
қаламгер Тахауи Ахтанов жастар шығармашылығы туралы қосымша 
баяндама жасап, қазір қазақ әдебиетінің қарағай мүйіздеріне айналған 
жастардың біразын атай келіп, Әнес Сарайдың “Домбыра” атты 
әңгімесіне жоғары баға берді. 
Қаламгердің “Мұнаралар шақырады” атты тұңғыш әңгімелер 
жинағы 1969 жылы жарық көрді. Қаламгер “Лениншіл жастың” 
меншікті тілшісі бола жүріп, жаңа ғана игеріліп жатқан Маңғыстауды 
көп шарлап еді, сол сапарларда көрген-білгені көркем әңгімелерге 
айналып, жинақтың сүйегін құрады. Бұдан кейінгі жылдары “Қараша 
өткен соң” (1971), “Бозқырау” (1973), “Тосқауыл” романы (1976), 
“Алтын арал” романы (1984), “Ақ тымық түн” повесть-әңгімелер 
жинағы 
(1990), 
“Когда 
приходит 
ноябрь” 
повесть-әңгімелер 
жинағының орысша аудармасы (1988), “Еділ-Жайық” романы (1992), 
“Асылдың сынығы” тарихи зерттеулер (1996), “Исатай мен Махамбет” 
(1997), “Мұхаммед пайғамбардың өмірі” (1994) сияқты көркем 
туындылары жарық көрді. 
Қаламгердің прозалық шығармалары орыс тіліндегі әр түрлі 
жинақтарға (1970-90 ж.ж.), ұйғыр (1986), қытай (1988), татар (1986), 
марий (1989), әзірбайжан (1976) тілдеріне аударылды. 
Ә.Сарай драматургия саласына да қалам тербеді. Ол “Тотиып 
қалды” (1978), “Қу тазша” (1979), “Ару Алматы” (1984), “Мұңым менің” 
(1984), “Аңсау” (1997), “Балуан Шолақ” (2000) пьесалары Алматы, 
Астана, Қызылорда, Қарағанды театрларында қойылды. Қаламгердің 

кинодраматургия 
саласындағы 
еңбектерінен 
Қазақстанның 
60 
жылдығына арналып түсірілген төрт сериялы “Төтенше тапсырма”. 
Москва орталық телевизия тапсырысымен түсірілген “Біз - жастармыз” 
(режиссері В.Пусырманов), өндіріске қабылданғанымен, кинофильм 
болып шықпаған төрт сериялы “Атаман Анненковтың ақыры” 
сценарийін де айтуға болады. 
Әнес Сарай соңғы жылдары қазақ тарихының көмескі беттері мен 
қазақ топырағының көнеліктері туралы зерттеу мақалаларын жазумен 
көзге түсті. Бұл орайдағы “Жылан Бапы патшалығы”, “Ер Еділ”, 
“Қарақыпшақ Қобыланды”, “Арғындардың тайпалық жыры”, “Тарих 
және шежіре”, “Жалайырлар”, “Адайлар”, “Алшындар”, “Қоңыраттар”, 
“Үйсіндер”, “Қыпшақтар” сынды еңбектері байыптылығымен көзге 
түседі. Қаламгердің тарихи тақырыптағы ізденістері “Исатай мен 
Махамбет” (1997), “Асылдың сынығы” (1996) кітаптарын құрады. 
Ә.Сарайдың жүзге тарта очерктері мен әр түрлі тақырыптағы 
мақалаларды құрайтын журналистік еңбектерімен қатар көркем-
әдебиет аудармасы саласында да еңбек тындырды. “Моңғол 
әңгімелері” (1976), “Азия Африка” жазушыларының әңгіме-повестері 
жеке кітап болып шықты. 
Әнес Сарайдың “Еділ-Жайық” романы 1991 жылы “Жұлдыз” 
журналында басылып, 1992 жылы “Жалын” баспасынан жеке кітап 
болып басылып шықты. 1994 жылы аталмыш шығармаға Қазақ 
Республикасының Мемлекеттік сыйлығы берілді. Газет-журналдардың 
жағдайы нашарлаған, әдебиетке қамқорлық кеміп, әдеби сын құрыған 
кезге тап келіп, роман жан-жақты салдарды талдаудың нысанасы бола 
алмады. 
Ал ондай талдаулар болуға тиіс еді. Өйткені романда төңкеріс 
оқиғасына тың көзқарас бар еді, сонымен бірге “Алашорда” қозғалысы 
ұлт мүддесіне сай саяси күш ретінде суреттелді. Романның жазылу 
жылдарын еске алсақ, бәлкім, соңғы тақырып өткір көрінбеуі мүмкін, 
бірақ сүйіспеншілікпен шыншыл суреттелген. Екінші бір мәнді мәселе, 
автор кеңестер дәуірінің өтетінін білгендей, төңкеріс тақырыбы болды-
болмады әңгімеге айналатынын сезгендей, романды басы ашық нақты 
сенімді деректерге құрған. Шығарманың тұс-тұсында тарихи экскурс 
міндетін 
атқаратын 
құжаттар 
келтіріліп 
отырған. 
Сондай-ақ, 
шығарманың бас кейіпкерлері Ізбасар Жәнекенов, Ахтан Мұхамедиев, 
Қажығали Жарқынбаевтар қияли кейіпкерлер емес, өмірде болған 
қаһармандар. Қазақтың бұл үш азаматының есімі Астрахан 
ревкомының 
төрағасы 
С.М.Кировтың 
Ленинге 
жолдаған 
жеделхаттарынан табылды. Шығарманы қиял көмегімен еркін толғау 
мен құжаттарға кіріптарлық көркем дүниеге оң, теріс әсер етіп, із 
қалдырады. “Еділ-Жайықты” осы қырынан зерттеу де әдеби таным 
тұрғысынан қызықты болмақ. 

Роман оқиғасы 1918 жылдың күзінен басталып, 1919 жылдың 
ақыр соңымен бітеді. Уақыт жағынан бір жылдық мерзімді қамтиды. Ал 
кеңістік жағына келсек – оқиға желісі Астраханнан басталып, Атырау, 
Маңғыстау, Орал облыстарын қамтиды. Ресейдің оңтүстігіндегі 
Астрахан “революцияның бесігі” еді. Ол талай бүлікті, қыспақты 
басынан кешіріп, орталықтан бөлініп қалғанмен, большевизмнің туын 
қолынан түсірмеді. Өйткені ондағы билік тізгіні қабілетті адамдардың 
қолында болды: Киров, Атарбеков, Нариманов, белгілі “Оптимистік 
трагедия” пьесасының кейіпкері Лариса Райснер. Революцияның 
тағдыры сынға түскен 1918 жылдың күзінде В.И.Лениннің барлық 
нацмендерге өзін-өзі билеуге еркіндік жариялаған үндеуі – көпұлтты 
Астараханды 
күреске 
жұмылдырған. 
“Еділ-Жайықтың” 
басты 
кейіпкерлерінің Астраханнан табылуында осындай сырлар бар. 
Жан-жақтан анталаған Антанта, оған арқа таңған ақ гвардияшыл 
бүлікшіл генералдардың орталыққа жорығы емес, “тек қана жалғыз 
отын тапшылығының” өзі-ақ революцияны тұншықтыратын түрі бар 
деген мағынадағы В.И.Лениннің хатын Астрахан ревкомының төрағасы 
С.М.Киров 1919 жылы сәуір айында алды. Онда Атыраудың 
Жылыойдың өңіріндегі мұнай қоймасы ракушаны басып алуға ұсыныс 
жасалған. С.М.Киров оларға астыртын барлау жасауды қолға алады. 
“Еділ-Жайық” романының кейіпкерлері сөйтіп тарих бетіне қалқып 
шығып, ұлы оқиғалардың бел ортасында болады. 
Бұл кезде Еділ-Жайық өңірінде әр түрлі бағыттағы бірнеше саяси
күштер әрекет етті: Қызыл Астрахан, большевиктік Бөкей ордасы, 
монархистік жолды ұстанған – Жайық – казак атамандығының штабы 
Атырау, бір күні қызыл, бір күні ақ болып, қолдан-қолға өтіп тұрған 
Орал қаласы, Алашордалық Жымпиты, Қызылқоға, Ойыл, Темір, 
уақытша үкімет өкілі полковник Оспан Көбеев пен жанкелдиншіл 
Тобанияз “тіл табысып”, бірлесе әрекеттескен түсініксіз Маңғыстау, 
Астрахан мен Атырау арасындағы Забурынға орныққан ақты да, 
қызылды да мойындамайтын балықшылар атаманы Қарабас қауымы. 
Оқиғаның басты өзегі – осы қауымның төңірегінен шырмалып 
шықпайды. Оларды өз жағына қызылдар да, ақтар да, алашордашылар 
да тартады. Қарабас олармен бірде табысып, бірде кетіседі. Ақыр 
соңында оларды ақтар да, қызылдар да аямай қанға былғайды. 
Романда Жанша, Халел Досмұхамедов, Алашорда жасағының 
бастығы Тоқа Жарқынбаевтардың, Қарабас балықшылары арасындағы 
алашорда өкілі Ысмайылдың іс-әрекеттері романда өз алдына бір желі 
болып құрылған. Алашорда кіндігі Жымпитыны қорғау, Алашорданың 
Ойылдағы 
әскери 
мектебіндегі 
большевиктер 
салған 
ылаң, 
Алашорданың 
Қызылқоғадағы 
милиция 
мектебінің 
жауынгерлік 
тірліктері суреттеледі. Ең ақырында Батыс Алашорда уәлаятының 

капитуляция алдында, Елек орманында Халел мен Фрунзенің кездесуі 
әңгімеленеді. 
Романның кейіпкерлері Ракуша аралында 12 миллион тонна 
мұнай барын Астраханға хабарлайды, Астрахан Мәскеуге хабарлайды. 
Ембі мұнайын қолға алу үшін қиян-кескі соғыс басталады. Чапаевтың 
25 дивизиясы Самарадан Жайық бойына келеді. В.Лениннің тікелей 
нұсқауымен Александров-Гай – Ембі теміржолының құрылысы 
басталады. “Еділ-Жайық” романының кейіпкерлеріне Ракуша мұнай 
қоймасын шегінген Толстов әскерінің өртеп-бүлдіруінен сақтау 
тапсырылады.
Романда төңкеріс жылдарындағы Еділ-Жайық, Атырау теңізі 
аймағындағы халық тұрмысы, саяси күштердің шарпысуының кең 
понорамалық суреті берілген. Шығарма бір ғана саяси оқиғалар 
жетегінде кетпей, ел тірлігінің, әсіресе, Атырау теңізі үстіндегі 
балықшылар қауымының қайталанбас ғажап суреттерін салуға қалам 
қуатын аямаған. Шығарманың қайсыбір тұстарында детективтік
жағдайлар кездеседі. Бірақ ол әдейі сюжетті шымырлау үшін ойдан 
шығарылған емес, өмірде орын алған осынау кең ауқымды тарихи 
оқиғаның құрамдас бір бөлігі болғаны шындық. 
Жоғарыда әңгіме болған ауқымды оқиғалар бір романға қалай 
сыйған деген сауал тууы ғажап емес. Шынында да, бір кітапқа сыйғызу 
мүмкін емес. Автор “Еділ-Жайыққа” дейін “Алтын арал” романын 
жазған. Тақырыбы да, кейіпкерлері де бар. “Алтын арал” жеке 
шығарма ретінде өз алдына өмір сүрді. Әлі де өмір сүре береді. Уақиға 
желісі осылай құрылған. Бұл екі романды қосып шығарса, Еділ-Жайық 
оқиғасы тұтастық мағынаға ие болар еді. 
“Еділ-Жайық” – бүгіндері тарих еншісіне айналып бара жатқан 
өткен ғасырдың басындағы ұлы дүрбелең кезіндегі Атырау өңірінің 
тыныс-тірлігіне арналған кезеңдік шығарма. Ол қазан төңкерісін 
мақтамайды да, даттамайды, халық басынан өткен бір күрделі оқиға 
ретінде баяндап қана қояды. Батыс идеологтары эволюциялық жолды 
қанша дәріптегенмен, қоғам іштей іріп-шірігенде, тазалану үшін 
революциялық төңкерістердің керек кездері болады. Бірақ ол сол 
қоғамның ішінде пісіп-жетілуі керек. Автор қазақ қауымында ұлттық 
қозғалыстың 
пісіп-жетілгенімен, 
таптық 
қозғалыстың 
пісіп-
жетілмегенін, сол себепті басты кейіпкерлер төңкеріс мақсаттарын 
шала ұғып, күмәнді ойларға жиі-жиі берілетіндері арқылы – бұл 
әлемдік оқиғаға өзінің авторлық көзқарасын аңдатады. 
“Еділ-Жайық” – бажайлап оқыған зерделі оқырманға айтар 
астарлы сырлары көп, зерттеушісі келіссе, әдеби құндылықтары да 
бар, әрқашан өз оқырманын табатын шығарма. 

Екінші өмір 
С.Досанов 
Досанов Сәбит Аймаханұлы 1940 жылдың 12 қаңтарында қазіргі 
Қостанай облысы Амангелді ауданы Байғабыл ауылында дүниеге 
келген. Әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ-дің журналистика факультетін 
бітірген. Қазақ теледидарында, “Қазақ әдебиеті” газетінде, Қазақстан 
Жазушылар Одағында қызмет еткен. 
Жазушының тырнақалды туындысы 1958 жылы “Шабындықта” 
деген атпен жарық көрді. 
С.Досановтың “Дауыл”, “Ертең бюро” атты пьесалары театр 
көрермендеріне жақсы таныс. Шығармалары шет ел тілдеріне 
аударылған. 
“Тау жолы”, “Екінші өмір”, “Жиырмасыншы ғасыр” романдары мен 
повестер, очерктер жинағы оқырман қауымға белгілі. 
Екінші өмір (роман). Роман 1982 жылы “Жазушы” баспасынан 
жарық көрді. “Дауыл”, “Жас дәурен”, “От кешу”, “Қиын асу” деп 
аталатын төрт бөлімнен тұрады. 
Шығармаға қазақ поэзиясының даңқты өкілі, дауылпаз ақын 
Қасым Аманжоловтың өмір жолы, ақындық, азаматтың болмысы арқау 
болады. 
Жазушы С.Досановтың “Екінші өмір” атты романының басты 
кейіпкері – қазақтың дауылпаз ақыны Қ.Аманжолов. Романның оқиға 
желісі басты кейіпкердің балалық шағынан, жігіт ағасы болғанға дейінгі 
өмірбаянына құрылған. Жазушы ақынның өскен ортасы мен дәуірін 
бейнелей отырып, ел өміріндегі елеулі кезеңдерді суреттеген. 
Роман төрт бөлімнен тұрады (“Дауыл”, “Жас дәурен”, “От кешу”, 
“Қиын асу”). 
І бөлімде Қазан төңкерісі қарсаңындағы қазақ даласындағы 
тарихи-әлеуметтік жағдай, күрделі кезеңдегі адамдар тағдыры 
суреттеледі. Қасымның әкесі Рақымжан қырықтан жаңа асқан шағында 
кісі қасынан қаза табады. Артында аңырап үш баласы жетім, сұлу 
жары жесір қалды. Осынау ауыр қаза жас Қасымның сәби жүрегін 
тілім-тілім етеді. Анасы Айғаншаның ағасы Айтбек мырза қарындасын 
Өтепбергенге бір ат пен бір қап бидайға сатып жіберіп, жиені Қасымды 
қой соңына салып қояды. 
Әкеден өлідей, анадан тірідей айырылған ойын баласы табанын 
тасқа тілдіріп қой соңына түссе де, қабырғасы қайысып отын тасыса да 
қанына біткен қайсарлықпен бәріне қасарысып көніп бағады. Тіпті 
анасын аңсап аласұрған жұдырықтай жүрегінің сағыныш өртіне де 

шыдаған Қасым тек арқасына Атайбектің қамшысы тигенде ғана 
қорлыққа шыдамай қашып кетеді. 
Дала кезіп жүрген Қасымға әкесінің көзін көрген Мыңжасардың 
бәйбішесі кездесіп, ажалдан құтқарып қалады. Арбасына мұны да 
мінгізіп алады. Жасынан өжет, алғыр бала жаңа өкіметтің арқасында 
қараңғы ойларды қақ жарып, сонау көкжиектен жарқ ете қалған 
жарық сәулеге жетуге асығады. 
ІІ бөлімде жаңа заманның жаршысы ретінде таныла бастаған 
жалындаған жасты көреміз. Бұл кезде Қасымның ақындыққа бет түзеп 
жастық тамашаларын, ғашықтық сезім-күйді жырлай бастаған шағы.
Балалық махаббаттың мәңгі белгісіндей болған Алтынай мен 
қанаттас серігі Жарқынның тойында өзінің шәкірті, жалынды жас 
Абдолла Қасымның өлеңін оқып, ақынның жігерін көтереді. Өзінің 
Абдолладай озық ойлы, талантты шәкірт-ізбасарының барына қуанған 
ақын болашаққа деген үміт отын маздатады. Осыдан кейін ақын 
бойында ақындық қуат пен азаматтық рух асқақтайды. 
ІІІ бөлімде жазушы соғыс жылдарының сұмдығын, қаламы мен 
қаруын серік еткен жас ақынның жорықты жылдар қаһарманына 
айналған тұлғасын ашуға талпынады. Жаңа өмірдің жарық таңы енді 
атты ма дегенде, жауыз фашистер қымбат өмірді талқандап, дүниеге 
түнек орнатқысы келеді. Мұндай қорлықты, бақытсыз күнді көргенше 
қан майданда қаза табу Қасымдай қайратты жастарға әлдеқайда 
жеңіл. Қасым қасық қаны қалғанша туған Отанын қорғауға серт етеді. 
Сұрапыл соғыс оғы балтырын тессе де, батырдың аузындағы жалынды 
жырларын ала алмайды. 
Майдан даласында жүріп жауынгерлерге жалынды жыр мен еліне 
сағыныш жырын арнаған ақын қайсыбір қатаң тиымға қарсы тұрып, 
жанына жақын жолдастарын сүйеніш етіп, жалынды жырдың құлақ 
күйін келтіре толғайды. Жеңістің жаршысы болған ақын еліне аман-
есен оралады. 
ІҮ бөлімде соғыстан жаңа оралған жауынгерге пәтер мәселесі 
үлкен қиыншылық әкеледі. Қасым отты жырының арқасында жаңа 
пәтердің иесі болады. 
Алдыңғы толқын ағаларын көріп арқаланған ақынның жасындай 
жырлары жарқырай түседі. 
Романдағы Сақыпжамал, Алтынай, Қамажай бейнелері Қасым 
тағдырын, азамат бейнесін, ақын тұлғасын өзінше нақыш, өрнекпен 
толықтыра түсетін бейнелер. Өйткені бұлар балалық кез, жастық 
шақтың, 
кіршіксіз 
махаббаттың 
куәлары. 
Ақын 
жырының 
жанашырлары. 
Романдағы Айтбек, Өтепберген, Орман, Жапарханов, Монтай, 
Сүйімбике, Вольчук, Құрбақанов, Төленовтер – даңқың өрлесе аяқтан 
тартып, құлдырап құласаң құлағыңда ойнайтын пәс көңіл, тар пиғылды 

тартымсыз жандар. Керісінше, шығармадағы Бәдәуи, Айғанша,
Рақымжан, Абдолла, Мыңсары, Жарқын, Нұрлан, Таня, Нұрбала, 
Төрежан Шайменович, Айгүл Шаймановалар Қасымның жырларының 
дүниеге жасқанбай келуіне сүйеу болған, қамқор көңілін аямаған, 
жақсылығы мол жомарт жандар, жақсылықтың, жаңа өмірдің 
жаршылары.
Елім-ай 
С.Сматаев 
С.Сматаевтың “Елім-ай” романында Аякөзде болған ұрыстың 
ұзын-ырғасы суреттелмей, ол туралы жұртшылық санасындағы ұғым-
түсінік, тарихи баға алға тартылады. Бұхар жырау романында қалың 
жұрттың, өзі өмір сүріп отырған ортаның саяси бетін сол баға, халық 
санасына сіңіп қалған сол ұғымға сүйеніп анықтайды, өзгені де соған 
иландырады. Бұл ретте тарихи оқиға адамның немесе белгілі бір 
қоғамдық ортаның ой елегінен өтіп, сұрыптала келе танылған, 
бағаланған тарихи ақиқатқа, сапалық мәнге иеленген тарихи фактіге 
айналды. Танылған, бағаланған, соның нәтижесінде сапалық мәнге 
иеленген тарихи ақиқат факт адамдардың өзара қарым-қатынасында, 
қоғамдық ортада жаңа тарихи оқиғаларды танып-білуге, олардың 
әлеуметтік мәні мен маңызын анықтауға қызмет етеді. 
С.Сматаевтың “Елім-ай” дилогиясының бірінші кітабында селдей 
қаптап келе жатқан жаудан ығысып, көше жөнелген Ошаған бидің 
ауылының жалпы көрінісі суреттелетін эпизод бар. Ауылын, туған-
туыстарын түгел көшірген Ошаған би жалғыз өзі жұртта қалуға 
бекінеді. Әкесін тірідей жау қолына қалай қалдырып кетерін білмей 
жаны қиналған ұлына Ошаған би мынаны айтады: 
“…Мені жазғырмас. Қашып кетсем, жазғырар көп. Тауым да, 
өзенім де, жерошағым да, тіпті отымның орнындағы күлім де 
жоқтайды. Мен кетсем, кәрі сүйегімді қайта әкеле алмаймын. Онан да 
алланың ақ бұйрығын осы арадан күтейін. Еңкейші, Дәуленім, – деп, 
сөзінің аяғын сыбырлап бітірді. Әлсіз ерін ұлының маңдайына болар-
болмас тиді де, енді қайтып ашылмай бүрілді де қалды” (1, 283-б.). 
Көшкен ауылдың жұртында төбе басында жалғыз қалған Ошаған 
би жаумен айқаста қаза табады. 
Үзіндіден Ошаған бидің көшкен аулына ермей, жұртындағы төбе 
басында жападан жалғыз қалып қоя беруінің бірімен-бірі тығыз 
байланысты екі себебі байқалады: оның бірі – туған жерін, өскен 
ортасын тастап кетуге бидің дәті жетпейді. Екіншіден, қарт би кәрі 
сүйегі жат жерде емес, кіндік қаны тамған туған топырақта қалуын 
қалайды. Туған жер туралы берік қалыптасып қалған қасиетті ұғым, 

туған жерге деген перзенттік сүйіспеншілік Ошаған биді осындай 
шешімге алып келеді.
С.Сматаев “Елім-ай” дилогиясында Ошаған бидің көшкен 
ауылдың жұртындағы төбе басында қалуының сыртқы емес, ішкі 
себеп-негізі, кейіпкердің қартайған шағында кәрі сүйегін саудыратып 
бейтаныс жерге тастамай, өз жерінде, кіндік қаны тамған туған 
топырағында қалдыруға бекіген берік тілегі көрсетіледі. Мұның өзі 
роман-дилогияның болмыс-бітіміне, кейіпкердің мінезіне айрықша 
мәнді, маңызды ұлттық реңк дарытатын үлкен суреткерлік шешім еді.
Ошаған би мен І.Есенберлиннің “Көшпенділер” трилогиясындағы 
Әнет бидің әрекеттерінің негізгі себеп-мотивтері ортақ, өзара үндес. 
Сол мотивтердің ішінен С.Сматаев ең басты, мән-мағынасында 
халықтық, ұлттық сипат басым деген ажарлысын ғана таңдап алады. 
Бұл ретте автор халықтың дәстүрлі рухани мәдениетінің өлшемдеріне, 
Отан, туған жер туралы танымдарына сүйенеді. Соның нәтижесінде 
І.Есенберлиннің трилогиясындағы Әнет бабаның жұртта қалуын 
баяндаған эпизодтан гөрі С.Сматаевтың “Елім-ай” дилогиясындағы 
Ошаған бидің жұртта қалуы суреттелетін эпизод көркемдік-идеялық 
және танымдық тұрғыда әлдеқайда мәнді, мағыналы болып шыққан.
Жанатай батырдың басынан өткен оқиға Әнет би мен Ошаған би 
әрекеттерін жаңа бір қырынан тануға мүмкіндік береді. Жанатай 
батырдың басындағы оқиға мынандай: а) Бірнеше адам жау 
қоршауында. Қоршаудан шыққандар құтылады, қоршаудан шыға 
алмағандар бәрі де өлім табады. ә) Жау қоршауынан алып шығар 
жалғыз үміт – Жанатайдың астындағы тұлпар. Бірақ тұлпар бір ғана 
жауынгерді құтқара алады.
Жағдай Жанатай батырдан кімнің елге жетіп, кімнің жау 
қылышынан қаза табуы керектігін таңдап, анықтауды талап етеді. 
Жанатай батыр өз таңдауын халықтың дәстүрлі дүниетанымына сәйкес 
анықтайды. Бар өмірі алдында, болашағы үлкен жасты, өз ұлы 
Қоқыштың аман қалуын дұрыс көреді. Өмір, ұрпақ жалғастығын осы 
жолмен сақтап қалғысы келеді. Өзінің орындай алмай кетіп бара 
жатқан арман-тілектерін баласына аманат етеді. Бала, ұрпақ, ел 
алдындағы ақырғы парызын Жанатай батыр осылай орындайды. 
Қазақ жазушыларының шығармаларында халық ауыз әдебиетінің 
үлгілері суреттелініп отырған дәуір туралы басты материал қызметін 
атқарады.
С.Сматаевтың “Елім-ай” тарихи дилогиясының өн бойында халық 
өлеңі “Елім-айдың” мазмұндық, идеялық тыныс-лебі жатыр. Сонымен 
қатар дилогияның басты сюжеттік желілері де халық шығармашылығы 
үлгілеріне негізделеді. Романдағы мына эпизодқа назар аударайық: 
“Үлкентөре мен Кішітөренің сонау қозыкөш жерден шатқаяқтана 
басталып, сыңар езулене бақаса жарыса жетіп, қысылтаяң жерде теке-

тірес сүзісе қалатыны бар. Осы жерден жыландай жылжып жалғыз аяқ 
сүрлеу өтеді. Өтеді де Үлкентөренің тіп-тік найзадай шаншылған 
шығыс жағындағы іргесінен шымырлап қайнап шығатын бастау 
бұлақтың оң жағасын құлдилап желіп кетеді. 
Дәл осы ақ бұлақтың арнасының тым кеңейіп, жайылып ағатын 
тұсын бүйірлеп Жомарт батырдың аулы отыр” (1, 245-б.). 
Жомарттың өзі туралы жазушы: “Бұл қария – найманның 
Садырының атақты батыры, тоғыз көкжал бөрісі бар, тоғыз көк перен 
ұлы бар – Жомарт ақсақал” (1, 246-б.), - деп жазады.
Бейбіт, бейқам отырған ауыл жоңғар шапқыншылығы үстінде 
(1723 жыл) жойылып кетеді. Жауға қарсы ұрыста Жомарттың өзі де, 
тоғыз батыр ұлы да түгел қаза табады. Бүтін бір ауылдан жаңадан 
туған жас бала мен оның шешесі Баршагүл ғана аман қалады. 
Жоңғар 
шапқыншылығының 
бар 
ауыртпалығы, 
жауыздық 
сипатының басты бір қыры “Елім-ай” романында Жомарт батыр 
ауылының осындай трагедиялы тағдырының көрінісі арқылы ашылады.
Романда Жомарт батырдың қоныс-жайы да, үй-іші, ауыл-
аймағына қатысты көріністер де тарихи дерекке негізделген. Батырдың 
жетінші буындағы ұрпағының айтуы бойынша, Жомарт Үлкен-тура мен 
Кіші-тура тауларының маңында Боралдай өзенінің сол жақ бетінде 
қыстап жүреді. 1723 жылы Жомарт Үлкен-тура мен Кіші-тура 
тауларының ортасында Теректі өзеніне келіп құятын бұлақ басында 
қыстап шығады. Ол бұлақ кейін “Садыр қамалған бұлақ” деп аталған. 
Келе жатқан жау туралы хабар жеткізіп, қоныс аудару қажеттігін 
айтқан туысқандарының сөзіне Жомарт: “Қалмақтар қашанда ашық 
ұрысқа қорқақ болатын, келер болса тоғыз ұлыммен бірге соғысуға 
дайынмын” – деп, сөзінің соңында табынында жуықта ғана тартылған 
пішпелердің көптігін, олардың айдауға жарамайтындығын айтады. 
Сөйтіп, басқалар қоныс аударып, көшіп кеткенде, Жомарт сол отырған 
жерінде қалып қояды… 
Жомарт батыр балаларының бірінің әйелі туғанына 25 күн ғана 
болған баласын үйде, қазан астына жауып қалдырып өзі қалың шөп, 
қамыс арасына жасырынып жанын сақтайды. Бір ауылдан тірі қалған 
бұл екеуін Жомарттың туысқандарының бірі Қуат батыр сол күні алып 
кетеді. Хабардың авторы өзін 25 күндік баланың – Тасболаттың бесінші 
буын ұрпағы екендігін жазады. Кейін Қуат батыр әлгі келіншекке 
үйленеді. 
Жазушы осы шағын деректерге сүйене отырып, бір үйлі жанның 
тарихына байланыстырып, ХҮІІІ ғасырдың бірінші ширегіндегі қазақ 
даласындағы өмір-тірлік көріністерін дәл беруге күш салады. Жазушы 
аңыздағы басты тұлғалар Жомарт пен Қуатты суреттелініп отырған 
дәуірдің шындығын жан-жақты тануға әрі бұлардың характерін 
даралауға септігін тигізетін біршама оқиғаларға қатыстырады. 

Олардың ішінде жер дауы мен жесір дауы да, хан кеңесі мен үй іші, от 
басы әңгімелер де бар. Бұлардың көпшілігін жазушы ойдан қосады. 
Осындай ойдан қосылған оқиғалармен аңыздағы Жомарт туралы, оның 
айналасы туралы шағын мағлұматты байытып, дамытып суреттейді. 
Әсіресе тоғыз ұлымен бірге ауылын жауға қарсы көтерген Жомарттың 
батырлық істері, тоғыз берен ұлдың ерліктері бейнеленген тұстарда 
жазушы қиялы айрықша шығармашылық белсенділік танытады. Бүкіл 
ауыл аймағының, тоғыз батыр ұлының өзінің көз алдында күші басым 
жаудың қолынан опат болғанын көрген Жомарттың жан күйзелісі, 
оның жаумен барша батырлық ұрысына трагедиялық реңк береді. 
Соғыс соңында бір ауылдан бір өзі ғана қалған Жомарт жаудың бір 
шерігімен жеке шайқасқа түседі: 
“Сарт-сұрт семсер айқасты. Сар-сар айқай-шу үдеді. Батырда үн 
жоқ. Көзіне қан толып, семсерден басқа ештеңені көрер емес.
Шаршаған кәрі дененің қимылы баяу. Қол жітілігі ғана 
бұрынғыдай. “Ең болмаса осы жауымның қанын ұрттасам екен!..” 
Жомарт ақырып қап семсерді құлаштай ұрды. Ананың қаруы 
ұшып түсті. Сол кезде батырдың бар ыза, бар кек, бар зауалы 
жауының басында ақырғы рет жалт-жұлт ойнады. 
Шуна-Дуба иек қақты. 
Тұс-тұстан шашылған қылқұйрықты көп найза Жомартты тік 
көтеріп әкетті. Сауытсыз, беренсіз жалаңаш денеге көк сүңгілер кірш-
кірш қадалды.
- Қалай екен, батыр? Көзіңе не көрінеді? – деді Шуна-Дуба. 
- Даламды, тауымды, елімді көремін. Әлі де болса сенен биіктеу 
тұрмын ғой-й… 
Найзалар сылқ түсті” (1, 270-271-б.). 
Аңыз беретін деректе Жомарттың өзінің де, тоғыз ұлының да 
нақты ерлігі көрініс таппаған. Жазушы аңыз жүйесіндегі әр хабар, әр 
мәліметті толықтырып, жандандырып, болған істің жан түршіккендей 
азалы, трагедиялы әрі геройлық сипатын көзге елестетіп, ойды, сезімді 
толқытады. Кейіпкерлерінің нақты түр-тұлғасын көрсетіп, іс-әрекетін 
бейнелеумен 
бірге, 
автор 
олардың 
жанының 
шындығын 
да 
шырылдаған қалпында, шынайы суреттейді. 
Халықтың тарихи жырларында кең суреттелетін көптеген 
ержүрек ер ұландары да “Елім-ай” романында басты кейіпкерлер 
қатарында көрсетіледі. Осындай батырлардың бірі Сіргелі Елшібек 
Ш.Уәлиханов жазып қалдырған аңызда Абылай тобындағы батыр 
болса, С.Сматаевтың романында Әбілқайыр ханның бұйрығы, 
тапсырмасы бойынша әрекет етеді. Ал Абылай бұл кезде Әділ деген 
бүркеншік атпен жүреді. Оның жауға “Абылайлап” ат қоюы Елшібектің 
осы ісінен кейін көрсетіледі. Дерек пен жазушы суреттеуінде басқалай 
ауытқушылық жоқ. 

Романда Елшібек батырдың бұл әрекеті дербес, кездейсоқ күйде 
емес, жауға тойтарыс берудің күрделі жоспарымен бірлікте алынады. 
Жау мергенін жою, зеңбіректерді қолға түсіру қазақ қолының жаппай 
шабуылға көтерілуіне жол ашады. Деректі осы мақсатқа бағындырып 
игеру Елшібек әрекетінің мазмұнын едәуір толықтырып, әсері мен 
мағыналылығын арттыра түседі. 
Жазушы үшін тарихи құжаттар да, этнографиялық деректер де, 
халық ауыз әдебиеті үлгілері мен белгілі құбылыстарды жан-жақты 
суреттеуде таптырмас өмірлік материал қызметін атқарады. Тарихи 
құжаттар, этнографиялық деректер мен халық ауыз әдебиеті үлгілері 
әдеби шығарманың сюжеттік негізін құрап, суреттелініп отырған 
құбылысқа нақты, шынайы сипат берумен қатар, кейіпкердің мінезін, 
ойлау ерекшеліктерін, таным деңгейі мен наным-сенімдерін анық 
аңғартады. Сондай-ақ, олар бас кейіпкер болып отырған тарихи 
тұлғаның, творчество адамының туындылары әдеби шығарма 
құрылымында қаламгер шеберханасының құпия сырларын, ақындық 
психологиясын танытудың да таптырмас құралы болып табылады. 
С.Сматаевтың “Елім-ай” романында (1-кіт.) Жеті хошун Халқаның 
әміршісі Әлібек хан өзінің кеңесшісі Хутқай Туфа екеуі аң аулауға 
шығады. Аппақ қарды қызыл қанға бояп, сұлап жатқан түлкіге төніп 
келген хан қасындағы серігіне: “Аппақ қанға тамған қып-қызыл қаннан 
сұлу бар ма екен, сірә!” – деп, таң болып қарағанда, Хутқай Туфа хан 
баласының әйелі Үлзейту ханымның аппақ тәні, алма беттегі қып-
қызыл қаны бұдан да артық” (1, 14-15-б) екендігін мәлімдейді. Бұл 
оқиғалардың тарихи-әдеби негізі бар. 
Жазушы 
тарихи 
оқиғаның 
көлемін 
тарылтып, 
мазмұнын 
қысқартып, әрі өзгертіп пайдаланған. Әдеби шығарма бұл жерде 
Үлзейтудің ақындық болмысын емес, адамдық болмысын, образбен 
емес, нақты логикалық заңдылықтар аясында нақты ойлайтын ер 
мінезді әйелдің жан жүйесін, мінез ерекшеліктерін, психологиясын 
танытуға қызмет етеді.
Елімайлап өткен өмір 
Х.Оралтай 
Шетелдегі қазақ диаспорасының көрнекті өкілдерінің бірі, қоғам 
қайраткері, журналист, қаламгер Хасан Оралтайдың “Елімайлап өткен 
өмір” шығармасын жанр жағынан алғанда, өмірбаяндық роман деуге 
болады. 1999 жылы Стамбул қаласында жарық көрген сегіз жүз бетке 
жуық туынды С.Сейфуллиннің “Тар жол, тайғақ кешу”, С.Мұқановтың 
“Өмір мектебі” романдары сияқты автордың басынан кешкен өмір 

жолынан мол мағлұматтар береді. Мұндай романдар 
қазіргі 
әдебиетімізде де бар. Мысалы соңғы онжылдықта жарық көрген 
Б.Тілегеновтің 
“Тұйық 
өмірдің 
құпиясы”, 
Ә.Нұршайықовтың 
“Өткелдер”, Р.Тоқтаровтың “Бітеу жара”, Қ.Жұмаділовтің “Таңғажайып 
дүние”, М.Мағауиннің “Мен” романдарын айтуға болады.
Шығарма он бір тараудан тұрады. Бұл тараулар белгілі бір 
уақыттық кеңістікке қарай, яғни хронология бойынша бөлінген. Бірінші 
тарауда жазушы өзінің ата-тегі, балалық шағы, қазақтардың Шығыс 
Түркістандағы өмірі туралы айтылады. Әсіресе, тарауда Қытайдың 
басқа ұлттарды қанау саясатына қарсы бағытталған көтерілістер 
жөнінде жан-жақты жазылған. Екінші, үшінші тараулар қазақтардың 
Шығыс Түркістаннан Үндістан, Пакистан, Ирак арқылы Түркияға көшуі 
туралы сөз болады. Сонымен бірге, шығарманың бұл бөлігінде аталған 
елдерде өмір сүріп жатқан қазақтардың тұрмысы, тағдыры, тарихы 
туралы да құнды мәліметтер көп. Автордың ат жалынын ұстап азамат 
болуы, саяси-қоғамдық істерге белсенді түрде араласа бастауы, Түркия 
үкіметінің көшіп барған қазақтарға жасаған жақсылықтары туралы 
қаламгер кең тоқталған. Сондай-ақ, автордың Германияға қоныс 
аударып, “Азаттық” радиосында жұмыс істеген жылдары туралы 
романның бесінші, алтыншы тарауларында айтылады. “Азаттық” 
радиосының шетелдердегі қазақтардың ұлттық бірлігіне қосқан үлесі, 
Кеңес Одағының ұлттарға қолданылып отырған теріс саясатын сынауы 
жөнінде автор соларға куә болған азамат ретінде жан-жақты 
тоқталған. “Жалпы батыстық елдер, американдықтар, тіпті, өзіміздің 
туысқан Түркияның, ондағы әлгі ұлтшылдар ғана емес, түрікшіл 
түріктердің өзі қазақты, Қазақстанды, оның тарихын, басынан өткен 
және сол бір кезеңде душарласып отырған ауыр жағдайын жете 
түсінбейтін” деп жазады да, автор ұлтты, Қазақстанды таныту 
жолындағы “Азаттық” радиосының мән-маңызына ерекше көңіл бөледі. 
Шығарманың бастапқы тарауларында елінен амалсыз жырақ кеткен 
қазақтардың мұқалмас жігері, қайтпас қайраты, ержүректігі мен 
отаншылдық сезімдері туралы қаламгер тебірене толғанады.
Кітап көлемінің жартысынан астамы Қазақстан тәуелсіздік алған 
алғашқы сегіз-тоғыз жылдай уақытты қамтиды. Бұл тарауларда 
қазақтың белгілі азаматтарымен кездесуі, пікірлесуі, Қазақстанға 
келген сапарлары туралы кеңінен айтылады. Қаламгердің Шерхан 
Мұртазамен, Әнуар Әлімжановпен, Олжас Сүлейменовпен, Қабдеш 
Жұмаділовпен, Рымғали Нұрғалимен, Мұхтар Шахановпен, Сәбетқазы 
Ақатаймен тағы басқа да мәдениет, әдебиет, ғылым өкілдерімен 
кездесулері, онда көтерілген ұлтымыздың көкейкесті мәселелері 
туралы жан-жақты сөз етіледі. Осындай тұстардан Х.Оралтайдың саяси 
көзқарастары, ұлтжанды азаматтың бейнесі айқын аңғарылып жатады. 
Автор кей тұстарда кейбір танымал азаматтарға көңілі толмағандығын 

да 
жасырмайды. 
Мұнда 
ол 
адамның 
жеке 
мінезін 
немесе 
шығармашылық еңбектерін емес, ең алдымен басшылыққа сол 
азаматтың ұлт тағдырына деген қатынасын, туған халқына істеген
қызметін алып отыратыны байқалады.
Жекеленген тұлғаларға арналған “Есте қалған есімдер немесе 
жеке тұлғалар” аталатын кітаптың оныншы тарауында автор 
жиырмасыншы ғасырда түрік, қазақ руханиятына үлес қосқан 
бірнеше азаматтардың өмір жолдары мен қайраткерлік еңбектеріне 
баға береді.
Шығарманың соңғы он бірінші бөлімі қосымша іспетті, себебі 
мұнда автор туралы баспасөз материалдары, құжаттар, фото суреттер 
жинақталып берілген.
Жалпы алғанда, Хасан Оралтайдың “Елімайлап өткен өмір” атты 
аса көлемді еңбегі саясат құрбаны болып, өз отанынан кетуге мәжбүр 
болған мыңдаған адамдардың тағдырынан мол мәлімет беретін 
шығарма. Сонымен бірге бұл шығарманың бағалылығы – тәуелсіз 
Қазақстан, оның зиялылары сыртта өмір сүретін, Батыс демократиялық 
елдерінің тұрмысында тәрбиеленген азаматтың көзқарастары арқылы 
беріледі. Кітап нақты деректерге, автордың шыншыл пікірлеріне 
құрылған деуге толық болады. Мол материалды қамтып көрсететін 
кітапты мемуарлық романның жүгін көтерген дүние деп бағалаған 
орынды сияқты.
Ескексіз қайық 
М.Сүндетов 
Қазіргі жастар өмірінен бірқатар повесть, әңгімелер жазып, 
оқушыларымен жақсы табысқан Мағзом Сүндетов “Ескексіз қайық” 
романын жарыққа шығарды. Ауыл адамдарының соғыс кезіндегі
тіршілігі, елдегі еңбегі, ізгілік мүддесі жолында сұғанақ пиғылдарға 
қарсы біртұтас қимылы, бауырмал қатынасы әсерлі бейнеленген осы 
бір шығарма – жас жазушының көркемдік талғамының, мәдениетінің 
жаңа мүмкіндіктерін танытқан кейінгі кездегі сәтті туындылардың бірі. 
Біреу жеңіс мүддесі үшін түн қатып, кірпік ілмей, ауыр еңбектің 
азабын тартып жүргенде, халық игілігіне астыртын қол сұққан 
сыбайлас екі адам – Исахмет пен Бақан өз құлқынын күйттеп жүр. 
Алаяқтық амал-айласымен ебін тауып шаңырағына кіргізіп алған 
жас келіншегі Ырашты қалай қорлап, қалай талдаңдаймын десе де 
Исахметтің еркі. Бағы басып, ойлағаны алдынан шығып жатыр. 
Мағзом Сүндетовтің Исахметі мен Бақанының тәлкегіне түскен 
бақытсыз Ырашты көргенде бейнелеу өнерінің классикалық біраз 
үлгілеріне тақырып болған әйгілі Сусанна мен қарттар сарыны еріксіз 

есіңе орала береді. Сусанна сияқты Ырашты арашалап алатын 
құдіретті қол бұл жерде табыла қойған жоқ. Ыраш осы екі қарттың 
екеуінің де тұзағына түсті. 
Тірлігі тамырлас, бірақ іштей аңдысқан қос алаяқ ақыры басына 
тықыр таянған қысалаң кезде бірін-бірі сатып кетті. Ақылы мен 
арамдығы тереңірек жатқан Исахмет Бақанды ұстап берді. Бақанның 
қысқа адым топас пейілі осы ірі мәселелердің төңірегінде қапыда мерт 
болғанымен, Исахметтің төрінде қонақасы дәмін татып отырып, 
Исахметтің жас келіншегін көңілімен арбайтын мәймөңке үміті бір 
мұратына жеткен. “Сен осы не ойлайсың? Мынау сүмелектен гөрі мен 
тәуір емеспін бе? Е, бала-ай... Шалдың да жөнін тауып тимеген 
екенсің?” деп іштей күрсінген Бақан Ырашты өз нәпсісінің құлы ететін. 
Қасірет табалдырығынан аттап, бірте-бірте ауыл тірлігіне, 
еңбекке араласқан Ыраш тағдыры мен Жазираның жан сезіміне, 
Ықсанды есейткен өмір сынына қалтқысыз сенесіз. 
Романда негізгі оқиға жүйесіне арқау болған Жазира – Наурыз 
желісі бізге әрқилы әсер қалдырады. Ауылдағы ауыр еңбектің біраз 
дәмін татып, ай қарағандай алыс сапардағы жарын күткен жас 
келіншекті ағыл-тегіл қуанышқа бөлей, майдан шебінен бір хат келді. 
Әлдебір бейтаныс адамның қолымен жазылған жұмбақ хат күйеуі 
Наурыздың қол-аяғынан айырылып, біржола мүгедек боп қалған 
мүшкіл халін баяндапты. Елге келерін де, келмесін де білмей, ақырғы 
мұңын төккен Наурыздың ендігі тағдыры не болар? 
Бұл суық хабарды алған Жазирамен бірге толғанып, К.Тренев, 
А.Толстой әңгімелерінде бейнеленген қасіретті оқиғалар алуандас 
жағдай Мағзом шығармасында қалай шешілер екен деп оқушының бір 
ауыр ойға берілетіні сөзсіз. 
Жарын күтіп сарғайып, кеудесінде шыбын жаны қалғаны 
шүкіршілік еткен сүйген жүрек айлап, апталап ұзын жолға қарай-қарай 
көз майын тауысқан. Бірақ ойламаған жерден, әлпештеп, алақанымен 
тосып алуға бүкіл елімен, жұртымен жиналып күйеуінің алдынан 
шыққан келіншектің төбесіне жай түскендей болды. Машинадан аяқ-
қолы балғадай, жұрттың бәрін жерге қаратып, бір тоқпейіл жігіт түсті. 
Әлдебіреумен ерегісіп, әйелінің өзіне адалдығын сынап көру үшін 
әдейі бүкіл ауылды босқа дүрліктіріп, аяғынан тік тұрғызған өзімшіл 
ақымақ жігіттің ыржақай қалжыңы Жазираны қатты қапаландырады. 
Өзінің алданған сезімінен қорланып, әрі күйеуінің тағы бір әйелмен 
тұрмыс құрып, кейін ажырасып кеткен бар кінәсінің бірін де кешпей, 
ақыры өз шаңырағын тастап, төркініне қайтып бара жатқан Жазираны 
көреміз. 
Жазира Наурызын сүйген, сол “тәңірідей” табынған Наурызының 
алдамшы, арзан, ұсақ істерін көргеннен кейін оның енді түңілуге де 
еркі бар. Күйеуін шын сүйе тұрып, күйеуінен шын түңілген адам ғана 

осылай істей алады. Бұл арзан мінез, жеңілтек қылық емес. Бұндай 
батыл қадам тек батыл әйелдің ғана қолынан келеді. 
Өзін жерге қаратып, енді сүймейтін адамымен тұру – екіжүзділік. 
Мұның аты – алдау. Ал Жазира мұндай қылмысқа бара алмайды. 
Біреуден жиреніп отырып, бауырына оны тарта алмайды. 
Бұл арада біз жазушының осы Жазира – Наурыз желісіне 
байланысты қаламгерлік нысанасын негізінен қолдап отырсақ та, 
шығарманың осы өңіріндегі жеңіл көріністерге, сезім құбылысын әлі де 
терең ашпайтын, көркемдік бояуы жұпыны, желдірме баяндауларға 
қол соға қоймаймыз. 
Күйеуін күткен Жазираның Наурыз келместен бұрын, алдамшы 
сыр ашылмас бұрын, “Наурызға сүйіп тигем, Қарып болғанда бас 
тартуды ар көрдім. Хайуандық деп білдім. “Кел” дегенім де сонан” деп 
іштей бір алдын-ала толғанатын сәттері махаббаттан гөрі мүсіркеуі 
басым, жәй аяушылық сезімдей әсер қалдырады. 
Тірлікте ішіп-жеп, шайқап өтетін едім, соғыс кесел болды деп, 
сауда орнынан түсірген шашетек пайдасын Исахмет те іркілмей, ашық 
айта алады. Өмір сүрудың ебін тапқан адамдар, асылы, мұндай арзан 
айқайға онша батып бара бермес-ті. 
Арыстан күшігін асыраған мысық ертегісінің шығармаға кірігуі 
Исахмет – Бақан желісінің сырын ашуға біраз жетекші болған. 
Исахмет - әрі ақылды, әрі қара жүрек адам. Ықсанның ойымен 
беріліп, оның тура келген қанжарлы қарақшыдан да қауіпті жаулық 
мерезін айқындау – Исахметтің бет-пердесін аша түседі. 
Бұл – сөз жоқ, шығармада өз табиғатымен көрінген кесек 
характер. 
Автор “негізгі қаһарман, ұнамды образдарды оқырманға кеңірек 
таныстыру орнына, Исахмет, Бақан сияқты жексұрындардың қулық-
сұмдықтарын көбінесе бажайлап баяндай береді” деп, осы бір тартыс 
таразысының шиыршық атып көрінетін тұстарын тым жеңіл, 
бұлдыратып жіберген Әбілғазының пікірлерімен бұл арада да келісу 
қиын. Соғыс кезіндегі бір тұрмыс қиыншылығы Исахмет, Бақан 
сияқтылардың қулық-сұмдығына қарсы арпалыс үстінде көрінген. 
Осы адамдар алалығын қаз қалпында бейнелеуден – Мағзомның 
өзіндік қалам ізі аңғарылады. Біздің түсінігімізде, романның негізгі 
салмағы, ең алдымен, Исахмет, Бақан, Ыраш, Ықсан басындағы өмір 
шындығында жатыр. 

283 
Ж 
Жалын 
З.Қабдолов 
Зейнолла Қабдоловтың “Жалын” романында санадағы тартыстың
дамуы арқылы қаһарманның рухани шыңдалуы, азаматтық сезімінің 
тереңдеуі жақсы көрсетілген. Романның басты қаһарманы – жоғары 
білімді жас маман Қабен Оразов Ембі мұнай өнеркәсібі жөнінде 
кандидаттық диссертация қорғамақ болады. Зерттеу тақырыбына 
байланысты жинаған көп сала ғылыми дерегі, мол мағлұматы бар. 
Еңбегі жазылып біткен. 
Қабен оңай даңқ іздеген атаққұмар жігіт емес, диссертация 
қорғауды жалаң мақсат тұтпаған, ісін есепке құрмаған. Тындырған 
жұмысым қоғамның кәдесіне асса екен деп қана тілеген жақсы арманы 
бар. Міне енді сол арманы жүзеге асқалы қалды. Қабеннің 
диссертациясы оқыған оппоненттері, оның еңбегін мадақтай бастады. 
Ғылым жолына адал берілген жігіттің жастығына, тәжірибесіздігіне 
байланысты, әуелгі беттегі жүрексінуі, қобалжуы бәсеңдеп, көңіліне бір 
сенім ұялай бастаған еді. Өзіне өзінің сенімі арта түскендей болған. 
Кенет бір күдік кеп килікті де, көңілді нілдей бұзды, ойнап қорғасындай 
ауырлатып жіберді. Бейтаныс біреу мұның пәтеріне телефон соғып, - 
өзің Ембіде болып па ең? Мұндай кәсіпшілігінде жұмыс істеп пе ең? – 
деп оқыс сауал берді де, Қабеннің диссертациясының өзгелер мақтап 
жатқан жақсылығына шүбәланғандай болды. Бірақ кім екенін, аты-
жөнін айтқан жоқ. 
Бұл – біреудің қоқан лоқысы ма? Әлде жасаған бопсасы ма? 
Сырт көзге солай көрінуі мүмкін ғой. Ал, Қабеннің басына мұндай ой 
жоламады. Телефон соққан адам есер кісі болмауы керек, Қабенді 
шошытайын деген ниеті де жоқ шығар; қойған сауалы орынды; кім де 
болса, іске жаны ашыған азамат болар. Қабен, міне, тек осылай 
ойлады. 
Өндіріс саласына байланысты ғылыми еңбек жасау үшін өндірістің 
өзіне барып, ондағы жұмыстарға тікелей араласып, бүге-шігесін 
қалдырмай мұқият зерттеу керек. Ғылыми еңбек сонда ғана, шын 
мәнісінде, сыннан өтіп, суарылып шығады. Бұл – белгілі ақиқат. Қабен 
мұны біледі. Ол Ембінің мұндай өндірісіне келіп жұмыс істеген жоқ, 
бірақ, диссертация тақырыбына байланысты Ембіге бір-екі рет 
командировкаға барып қайтқан. Әрине, мұның аздық ететіні рас. 
Қабен бұны да біледі. Және оның жинап әкелген материалдарының 
негізінде диссертациясын жазып бітіргенше біраз уақыт өтті. Ал қазіргі 

284 
техникалық өрлеу заманында жаңалықтар күнбе-күн туып жатады. 
Бүгін ғана ұсынған жаңа үлгіңіз ертеңіне-ақ ескіріп қала береді. Қабен 
өз диссертациясында тың ұсыныстар айтады. Бірақ сол ұсыныстары 
уақытына кешігіп қалмас па екен? Қабен мұны да ойлап қоятын. Енді 
мына бейтаныс адамның телефон соғып, тұтқиылдан қойған сұрауы 
Қабеннің сол ойын көсеп жіберіп, қоздатып кетті. 
Қабен дүдәмалданады. Жан дүние әлемінде сезімдер тартысы 
басталады. Сол тартыс Қабенді біресе оң жағына қарай, біресе сол 
жағына қарай аудара жаздап, шайқалтады, бірақ, Қабен ілгері қозғала 
береді. Көңіліне күдік кіргенмен, бұрынғы сенімі мұны қолынан ұстап, 
алға қарай жетелейді. 
Диссертация қорғалатын күні, ғылыми кеңес мәжілісінде Қабенді 
сол сенім мінбеге жетелеп шығады. Қабен тиісті өзін мүдірмей айтып 
шықты. 
Одан 
соң 
ғылыми 
жетекшісі, 
оппоненттері 
мұның 
диссертациясын мақтап сөйлеп жатты. Бірақ Қабеннің ойына кірген 
күдігі тарқамады, көңілді қобалжытты да тұрды. Бейтаныс адамның 
телефонмен қойған сұрағы есінен шықпады. Расында да Ембінің мұнай 
өндірісінде жұмыс істемеген Қабен, сол өндірісті бес саусағындай 
білемін деп айта ала ма? Жоқ, айта алмайды. Ендеше осы өндіріс 
жөнінде диссертация жазуы қалай? Қабенді қинай берген ой осы 
болды. 
Бұған телефон соққан бейтаныс адамның кім екені де анықталды. 
Ол – атақты мұнайшы Сардар Сұлтанов боп шықты, Ембінің еңбек ері, 
әйгілі кісі. Ғылыми кеңестің мәжілісінде сөз сөйледі. Ол Қабеннің 
диссертациясын сынаған жоқ, Ембі мұнай өндірісінің бүгінгі жетістігін, 
еңбек технологиясындағы жаңалықтарды айтты да, өз көкейінде 
қорытылған пікірлерін алға тартып, ғалымдардың талқысына ұсынды. 
Қабеннің күдігі де өзіне дәл осы арада айқындалды. Ол енді 
толқыған ойын азаматтық сезімнің еркіне бағындырды да, шұғыл 
шешім жасады. Ғылыми кеңес кешірім өтініп, диссертациясын қорғауды 
тоқтату жөнінде ұсыныс қылды. Оның бұл қылығына таңырқаған 
ғылыми жетекшісінің де, жақын достарының да сөзіне көнбеді, 
диссертациясын мәжілістің күн тәртібінен алдыртып тастады. 
Ол мұны қорқып жасады ма? Жоқ, оның диссертация қорғауына 
жұрттың бәрі де тілектес боп отырған. Диссертациясы бекімейді деп 
қауіптенді ме? Жоқ, мұның диссертациясын ғылыми кеңес құптаған, 
қарсы айтылған пікір болмаған. Ол диссертацияны ойдағыдай қорғап 
та шығатын еді, мәртебесі де зораятын еді, кандидаттық дипломды 
алған соң, жалақысы да өсетін еді. Қабен осының бәрін де кейін 
ысырып тастады. Сардар Сұлтановтың сөзінен кейін диссертациясына 
көңілі толмады, олқылықтарын сезді. Еңбегін толықтырып, қайта 
жазуға бекінеді. Және бұл істі Ембінің өзіне барып, мұнай өндірісінің 

285 
қайнаған ортасында жүріп жазуға аңсары ауады. Қабеннің осы 
шешімінен оның азаматтық сезімінің тереңдігі танылады. 
Жаман Жәутік 
Е.Домбаев 
Есенжол Домбаев 1938 жылы 2 мамырда Гурьев облысы Индер 
ауданы Шолақ Шағыл деген жерде дүниеге келген. 1961 жылы
Құрманғазы 
атындағы 
мемлекеттік 
консерваторияны 
бітірген. 
Республикалық қуыршақ театры директорының орынбасары, «Ара- 
Шмель» журналының фельетонисі, ”Қазахфильм” киностудиясында 
аға редактор қызметтерін атқарған. Жұмыс жасай жүріп, Қазақ 
мемлекеттік университетінің журналистика факультетінде, Алматы 
ауылшаруашылық институтының агрономдық факультетінде сырттай 
оқыған. Е.Домбаевтың шығармашылық жолы 1950-ші жылдардың аяқ 
шенінен басталады. 1957 жылы Әліби Жангелдиннің қызметі туралы
«Алғашқы сабақ» атты бір актылы драмасы қойылады. Оннан астам бір 
актылы пьесалары, скечтері облыстық, республикалық театрларда 
қойылған. 
Н.Гогольдің 
«Мұрын»повесін, 
М.Салтыков-Щедриннің 
«Бір 
қаланың тарихы» романын, түрік сықақшысы Әзиз Несиннің 
әңгімелерін қазақ оқырмандары Е.Домбаев аудармасында оқыды. 
1965 жылы «Болмаған оқиға» сатиралық повесі, 1967 жылы «Ол 
осындай адам» әзіл әңгімелер жинағы, 1967 жылы «Ғашықтық туралы 
мың бірінші баллада» сатиралық повесі, 1977 жылы «Менің 
бауырларым» повестер мен әңгімелер жинағы, 1980 жылы «Жаман 
Жәутік» романы жарыққа шығып, оқырман көңлінен шыққан. Автор 
бұл тұңғыш романында қалың елден шалғай жатқан құм қазақтарының 
Қазан революциясы қарсаңындағы бейқам, марғау тіршілігін кеңінен 
суреттеген. Сол жадағай тіршілікке күн сәулесіндей сызаттап еніп, 
жалшы Жәутіктердің көңілін елеңдетіп, еңсесін көтеріп келе жатқан 
үлкен дүрбелеңнің дүмпу лебі бұл романда елес береді. Роман кісіні 
езу тартқызып отырады. Сонымен қатар бұл шығарма юморлы жатық 
тілмен тартымды жазылған деуге болады. 
«Жаман Жәутік» романының басты кейіпкерлері: Жәутік, Паңгерей, 
Нұралы бай, бәйбішесі-Күміс, Смағұл, әйелі-Зағида, Зағиданың әкесі-
Мұса, Паңгерей мен Смағұлдың әкесі – Жантуар, Аққисым, әйелі-
Күнсая, тоқалы – Балымзия, Қатира Жәутіктің көңілдесі, ол он баламен 
жесір қалған Дүйсенбайдың ағайындарының әйелі. 
Бұл романның негізгі оқиғасы ХХ ғасыр басындағы шалғайдағы 
қазақ аулының әлеуметтік ортасы, сол кезеңдегі адамдардың түсінік-

286 
нанымы мен мінез-дағдыларын шебер кестелеген. Құмдағы қазақ 
аулының малшысы «большевик»деген сөзді естігенде, көңілінде желік 
пайда болып, қу жақ билерше суырылып ала жөнелетіні , әуелі бір-екі 
рет тамағын кенеп алатын әдеті ирония аралас юмормен қызықты 
суреттеледі. Мысалы, Паңгерей мен Жәутік арасындағы мына бір 
диалогтың тілі жатық, шындықты обьективті тұрғыдан пайымдау 
міндетін атқарып тұр деуге болады: 
« - Анада осында қазақтың «қан жауғыр» деген мақалы расқа 
шығып, аспаннан қан жауды ғой. Соған Әйіп қажы ас беріп жатыр. 
-А?!
Паңгерей орнынан қалай тұрғанын өзі де білмей қалды. Жәутік 
үндемеді.
-Аспаннан қан жауды? Әй,мүмкін, аспаннан тағы бірдеңелер жауған 
болар?
-Ақша жауды.
-Ақша?
-Жәутік тағы үндемеді.
-Сосын не жауды?
-Тасбақа жауды.
-Сосын не жауды?!
-Ылғи су жаңа калоштар жауды.
-Мүмкін,сенің аталарыңның бастары да жауған шығар?!
-Олар жауған жоқ .
Бұл үзіндідегі диалогта автор характерлерді ашуға үлкен мән 
берген сияқты. 
Паңгерей Жәутікке сұрақ қоя отырып, оның кез-келген өтірігіне 
сеніп жүрген аңқау ел сияқты өзі де осы малшының сөзіне нанады. 
Осы диалог заман көрінісінен хабар береді. «Қарашекпен» деген сөз 
шықса Жәутік қу жақ билерше суырылып ала жөнеледі. Қарашекпен 
деген ханның Бәлшебек және Меншебек деген балаларының қалай 
екіге бөлінгенін ертегідей қылып айта келіп, Бәлшебектің ниеті жақсы, 
қара халықтың қамын ойлайтын, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған
заман туғызады екен деп бірақ тоқтайды. Осы тұстан тағы бір 
байқалатын құбылыс қарапайым ауылдағы халықтың ірі жаңалыққа 
талпыныс сыры және сол жаңалықты анық түсінбей отырғандығы 
ирониялық сарынмен беріледі.
«Жаман Жәутік» романындағы Паңгерей бейнесінің мінездемесін 
суреттегенде көпқырлы қасиеттерімен қатар сол заман адамдарының 
бейқамдығын, қалың елдің әлі де ұйқыда отырғандығын, кейіпкердің 
кейбір олқы мінездеріне амалсыз күлуге тура келеді. Қырықтың 
қырқасына аяқ салуына екі-үш жыл қалған Паңгерейдің өмір сүру 
принципін былай суреттейді:

287 
«Паңгерей ел аралайды, қыдырады, болса көзір ойнайды, болмаса 
Зеленый, Өрлік, Андрей, Кірілшік, Аққала сияқты селоларға кетіп, 
айлап жоғалады. Бірде алады, бірде береді. Бірде қорасымен айдап 
келеді, бірде қорасымен айдап береді. Жалғыз өзгеріс: екі самайы ерте 
ағарып, ашушаң болып бара жатты. Қаралығы болмаса, қайратына 
сымбаты сай, қайыс қара Паңгерей ауылына айында, аптасында бір 
соғып жүре береді. Бұл бүйтіп жүргенде, құрдастары ғана емес, өзінен 
кішілер де үйлі-боранды болып жатты». Паңгерейдің бар іс-қылығы 
түсініксіз пенде болмаса да, ақылы мен айласы әрқашан теңдесе 
бермейтін, билік тізгінін де еркін ұстай аламайтын, табиғатынан зерек 
болғанымен қылмысын жақсылыққа балап көпшілікке көрсете 
алмайтын бейне ретінде суреттеледі. Жазушы Паңгерейді әрбір 
әрекетімен сол заман талабынан туған әлеуметтік тұлға ретінде 
көрсете білген деуге болады.
«Ай сүттей жарық еді. Ауық- ауық жаздың салқын самалы соғады. 
Әдетте қайбір кез самал боп ыстық леп есетін. Мынау самалдың ар 
жағында ызғар бардай. Аққисым: «Таразыда таң суиды, сүмбіледе су 
суиды деген осы екен-ау,- деп ойлады. Құс жолы да шалғайда.
Жұлдыздар да сирек. Кенет есіне Күнсая түсті. Кемпірін де сағынып 
қалғандай көрінді. Оған әлі бес- алты күнсіз жету жоқ-ау,- деп бір 
қойды. Басын көтеріп анадай жерде бөлек төселген ақ текеметте 
жатқан Балымзияға қарап еді, ұйықтап кеткен екен. Жә, енді 
бастайын, көніп жатса Күнсаяның қиқуы үйреншікті қиқу ғой, -деп 
тамағын кенеп қалды». Бұл пейзажда ұлттық ойлау үлгісі зор 
нанымдылықпен суреттелген. Табиғаттың адам жанына әсері, 
қаһарманның тілек – мұратымен астарласа берілуі сенімді. Аққисым 
Балымзияға қатты жаны ашығансып отырып, ен далада иесіз 
қыстаулар ішінде қалған жалғыз әйелді алдамсыратып, соңында екі 
жарты бір бүтін болуды ұсынады. Ертесіне тек Балымзиядан ғана емес, 
ақ сиырдан да ерік кеткені байқалады. Үш- төрт күнде Аққисым үйіне 
жақындаған кездегі көңіл-күйін жазушы шебер суреттеген, әсіресе , 
Күнсаяның жүрегіндегі тентек бұлқыныстар езу тартқызса, бір жағынан 
Аққисымның пендешілігіне іштей қынжыласың.
Аққисымның пенделік санасыздығына, дүниеқоңыздығы мен 
есерлігі, күйгелектігі, пәле-жала таянғанда тайқып шыға келетін 
сырғанақтығы нақты іс-әрекеттер үстінде көрсетіліп оқушыны сендіре 
баяндалады. 
«Жаман Жәутік» романының қысқаша мазмұны мынадай: 
Нұралы байдың аталасы- Жантуардың екі ұлы- Паңгерей қырық 
жасқа дейін үйленбеген сүр бойдақ, Смағұлы- молдалық оқу оқып 
жүрген баласы. 
Әйіп қажы аспаннан қан жауғанына садақа беріп, бүкіл ел 
жиналады. Тек Жәутік қана қой соңынан босай алмай бармайды. 

288 
Жәутіктің Бәлшебек пен Меншебек туралы ертегісі бүкіл елге тарап, 
жұрттың көңілін елеңдетіп, бір өзгеріс болатынына қарапайым 
халықты иландыра бастайды.
Паңгерей жасынан Сарымсақ болыстың жанына еріп жүріп, бір 
күні Сарымсақтың кіші әйелін картадан ұтып, үйіне ертіп келеді. Мұны 
естіген Жантуар Паңгерейді жазғырып, мырзаның кіші әйелін қайтарып 
бергізеді.
Паңгерей Жаманқала түбіндегі Топайылда екі кластық орыс 
мектебінде 
оқып 
жүргенде 
Саша 
деген 
орыс 
баласымен 
төбелесіп,артынан дос болады. Карта ойнауды осы орыстардан 
үйренген Паңгерей Саша екеуі жас орыстың көпесін карта ойнатып, 
біраз ақшасын ұтып алып, түрмеде үш күн жатып шығады. Паңгерейдің 
әйел алмайтынына көзі жеткен әкесі еншісін беріп, бөлек шығарады. 
Оған қалың ел күледі. 
Көрші ауылдағы Мұсаның қызы Зағиданы кіші ұлы Смағұлға 
Жантуар алып беріп, келінді болады. 
Жәутік кішкентай ауылға «Бәлшебек кәртөжнік» деген сөз 
таратып Паңгерей Бәлшебекті іздеп шығады. Көрші ауылдың малын 
ұрлап қайтып келе жатқанда Отто Брессер деген неміс кездеседі. 
Оттоның мінген атын түнде қасқыр жеп, өзі жаяу қалған екен. 
Паңкерей бірінші рет большевиктің партия аты екенін осы Оттодан 
естиді. Партия дегеннің не екенін де осы Оттодан қанығады. 
Астындағы атын неміске беріп, ұрланған сиырларды айдап келе 
жатқанда алдынан Егор мен тағы бір казак шығып, олар осы жоғалған 
малды іздеп келе жатқанын айтады. Паңгерей Жәутік сөзіне сеніп, 
большевикті іздегеніне іштей намыстанады. Отто Олег Борисовичтің 
большевик екенін Егор досынан біледі. 
Жәутік сөзіне сенген арызқой Аққисым да он тоғыз күн жол жүріп 
Бәлшебекті іздейді. Бәлшебектің жарлы жағында екенін Бесоба елінен 
біледі. Бірақ жолда саппен келе жатқан әскерге тап болып, ішіндегі 
генерал сапты тоқтатып, Аққисыммен сөйлесіп, оның большевик 
туралы хабарын естіп, Аққисымды солдаттар соққыға жығып, 
астындағы өгізін өлтіріп кетеді. Тірі қалған ол мола басына түнеп, 
Серікбай көкесіне жолығып, аулына қарай бет алып, жолда «Тана 
тумақ» деген ауылдағы жалғыз үйге тоқтайды. Онда күйеуінің 
өлгеніне үш жыл болған Балымзия Аққисымды емдеп, оны тоқалдыққа 
алып аулына қайтады. 
Смағұл үйіне шай ішуге келген Жәутікке қатын алғанның жақсы 
екенін түсіндіріп, Қатира жеңгесімен табыстыруға уәде береді. Жәутік 
Смағұл зорлауымен Қатираның қойнына барғаны үшін көк тұсағын 
Смағұлға беруге мәжбүр болады. Смағұл шешесі Бағила кемпір 
қайтарып жібереді. Жәутік Дүйсенбай мырзадан Қатираға бір қой 

289 
бергені үшін де таяқ жейді. Бірақ оны ”Бәлшебек сабап кетті” деген 
өсек таратады.
Нұралы Керімбет байдың күйеу баласы. Қызы Күмісті ағайының 
төрт көзі түгелде той жасап, Нұралыға күйеуге беріп, бөлек отау етіп
шығарады. Екеуінде перзент болмағасын, Күміс тоқал алып беруді 
ұйғарды. Көп уақыт өткеннен кейін Күміс Дүйсембай деген ұлын, 
емшек сүтімен Балзияны көтерді. 
Сол кездегі Ресейдегі қос өкімет қазақтың қырдағы ауылдарына 
да өз әсерін тигізгенін романнан кеңінен көрінеді. Нұралы бай ауылына 
инициативная группа келіп, байды орнынан түсіріп, Саналиевті сабаған 
осы Нұралы болысының оқиғасы екенін айтады. Ал Нұралы болса бар 
малын келесі болыстың ауылына айдап жіберуді ұйғарады. 
Паңгерей соңғы кездері көзіршілерді өз отауына әкеліп, карта 
ойнайтын болады. Осыдан кейін Жантуардың үйінде екі қойшы 
ұсталып, үш-төрт пішенші жалданатын болады. 
Зағиданың бірге өскен құрбысы Хұснихатты көріп, Паңгерейге 
алып беруді ұйғарады. Екеуі соңында үйленеді. 
Аққисым Бәлшебек іздеп шыққанда алып келген тоқалы 
Балымзияға Күнсая күн бермей, Серікбай ақсақалды шақырып, 
ажырасатынын айтады. Серікбай ақсақал үзеңгілес жолдастарымен 
ақылдасып, Балымзияны қосып қасына көшіріп алады. 
Романның соңғы тарауында қырдағы ауылға совдеп өкілдері 
келіп, жер байлығы, су байлығы, мал байлығы бәрімізге ортақ деген 
ұран тастап, кедей-кепшікті жината бастайды. Сол маңайдағы Нұралы, 
Сарымсақ, Мәметәлі, Қошқарғали, Қара Есжан, Ізбас, Әбілен сияқты 
алпауыттардан кедей шаруаның еңбектерінен сорып тапқан малын, 
дүниесін тартып алу керектігін, келген өкілдер халыққа түсіндіреді. 
Сонда большевиктердің аузына түскен адамның аты – Жәутік болады. 
Ұлы мәжіліске Жәутік арнайы алынады. Роман Жәутіктің «Бәлшебегін» 
көруге асығып келе жатқан сәтімен аяқталады. 
Автор бұл романда құмдағы қазақ аулына қоғамда болып жатқан 
өзгерістердің жету жолын, ауылдағы ғұрып-салттың өрнектерін, 
замана лебі туралы ой-толғамдарын басты кейіпкер – Жәутіктің ұғымы, 
жан дүниесі, тұрмысы төңірегіне сайып, шебер суреттей білген деуге 
болады. Жәутік бейнесі юморлық астармен беріле отырып, өмірдегі 
табиғи мінезін аша түскен. Романда Жәутік пен Қатира арасындағы 
қарым-қатынас, сезім мен сыйластық, он баламен жесір қалған әйелдің 
өз ажарына лайық әдебі, эмоционалдық толқу мезеттерін суреттеуге 
де мол орын берілген. 
«Жаман Жәутік» романында сол замандағы қазақ халқының өмірін 
суреттеуде елдің наным-сенім, көңіл-күй пернелеріне аса мән берілген. 
Әрбір үйдегі тіршілік дағдыларын, әрбір кейіпкердің рухани өміріне 
терең бойлау арқылы бере білген. Мысалы: Жантуар отауындағы