К., Аубакирова С. С. М. Ж. КӨпеев, С. Торайғыров пен ж. Аймауытов шығармашылықтарындағы этикалық ЖӘне эстетикалық

2. Этикалық және эстетикалық, адамгершілік, жауапкершілік, ( М. Ж. Көпеев ), қайырымдылық ( С. Торайғыров ), адамдар әрекеттері ( Ж. Аймауытов ) негізіндегі байланыс.

3. М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров және Ж. Аймауытов шығармаларының рухани дүниесінен және адамның өзін-өзі талдау ізденісі.

XX ғасырдың басындағы қазақ ойшылдарының мұраларымен таныса отырып, М. Ж. Көпеевтің философиялық, әлемге деген көзқарасы С. Торайғыровтың және Ж. Аймауытовтың көзқарастарынан бөлек екенін байқауға болады. М. Ж. Көпеевтің шығармаларында исламдық дәстүр бар екеніне куә ретінде, мына парсылық шығармаға айтылған пікірден байқауға болады: «Шығыс әдебиетінен Фердоуси, Низами, Хафиз, Саади шығармаларын зерттеп оқыған» [10], түрік дәстүрі ( Фараби, Баласағұни, Қашқари, Яссауи ). Оның адам туралы, жақсылық, бақыт, өмірдің мәні, махаббат, сана, сұрақ-жауап туралы аффистикалық ой формасында айтылған. «Ғалы Арыстанның әңгімесі», «Жарты нан хикаясы» (Притча о половинке хлеба). Жаратушының өмірі туралы ойлап, оны шығармашылық тұлға ретінде қарастырып, өзінің қиссаларында, этикалық діни бағыты бар екенін көрсетеді. «Жер мен көк» ( Земля и небо ), «Пайғамбардың дүниеден өтуі туралы», (О пророке), «Адам мен жұлдыздар арақатынасы» ( Взаимосвязь человека и звезды)

С. Торайғыров көп уақыт өзін атеистпін деп, мұсылмандардың рухани өміріне және өкілдеріне қарсы болды. Бұл біржақтылық жас ойшылды өзінің шығармасын үстірт ұғынуына әкелді. Біздің ойымызша бұл жерде әлемге деген діни көзқарас пен ойшылдардың діни іскерлігі арасында айырбас болды. Көп ғасырлар бойы қазақтардың өмірінде елеулі орын алған діни феноменді ұғыну үшін Ж. Аймауытов та еңбектенді. Ол діни сұрақтарды терең талдаған, дінилікжасырын іскерлік пен шынайы діни ойшылдар арасында шекара қойды, олар әрқашан ізденіс үстінде және бітпес әлем диалогын табады деп айтқан. Ойшылдың пайымынша қазіргі имандардың білместігі, фанаттылығы, кітаптар мен газеттер таратылуы, дұрыс емес уағыз айтудың барлығы біздің болашақ ұрпағымызға елеулі әсерін тигізеді делінген. «Дін мен фәлсафаның шаруаға байланысы» деген мақаласында Ж. Аймауытов былай деп жазған: Діннің тарих және философиялық мәнін нәтижелесек, XX ғасырдың басында жаңа жастардың ойында дін деген мағына жоқ» деп ой қорытындылап шығарды. Осы жоғарыдағы айтылғандардың барлығынан ой түйсек: С. Торайғыров пен Ж. Аймауытовтың шығармаларын зерттеген зерттеушілер олардың мұраларының мағынасын жоғалтып алған сияқты.

Көпеев абсолютті танымның болмайтынын мойындады, ақиқаттың жоғалуы, жоғарғы болмыс танымның әлем бейнесінен шығады. Тек қана жүрек адамның терең танымдық талпынысының сырын ашуға көмектеседі. Бұл позиция жалпы мына тезистен шығып отыр: Құдай адам жүрегінде: «Өзіңді танысаң – әлемді танисың (Құдайды)». М. Ж. Көпеевтің ұғымынша жетілген адам – өз бойында шындықты, адамгершілік қасиеттерін ашып, өзін және бүкіл әлемді ашушы. Алайда М. Ж. Көпеев өзіңді тану үрдісінде өзіңді тежеу деген мағынада емес, ол өз-өзімен болу, ақиқатқа кіру деп айтқан. Өзіңді-өзің ұғыну барысында адам айналадағыларды өзінен мезі қылмауы керек. Керісінше ойшыл, өзіңді танығың келсе, айналадағылармен аралас деп айтқан.

М. Ж. Көпеевтің ойын қорытындылай келсек, ол екі деңгейлі адам жанын бөліп шығарған примитивті және жоғары, ерекше сезімсіздік, сауатсыздық жанның жаман ойларға тап болуына итермелейді. Жоғарылыққа жету үшін адамның жаны жұмыс істеуі керек. Әрбір адамда бұл үрдіс жеке дара түрде жүреді, бұл өмірді тану үшін бір өмірлік элемент. М. Ж. Көпеевтің ойлауында мистикалық сана ол «жанданған сезім» еместігін айтқан. Қазақ ойшылдарының тұжырымы адам өмірінің шындығына көп мән берген. Бұны біз М. Ж. Көпеевтің мына философиялық позициясынан көреміз, алдын ала жүрек және ой «Өзге нәрсеге – «құлақ пен естіген – танық, көзбен көрген – анық. Көзім көрмей нанбаймын» [11, 24 б.]. Яғни Құдайға деген жол руханилықты ғана емес, интеллектуалды ізденісте болуын қажет етеді.

Бірақ, егер М. Ж. Көпеев санаға қайырымдылық махаббат арқылы жетуге болады десе, С.Торайғыров өзіңді тануға құлшыныс, қоғамдық әділеттікке [әділ] талпынуға болады. Ойшылдың өз-өзімен жүргізген диалогы, «Меннің» тануы оны адам жанының бір қасиетін ашуға көмектеседі, ол «ар-ождан». «Ар-ождан» адамның жанының ішкі стержинін адамның өзіне нәтиже беруіне, өзін бағалауға жағдай туғызады. Жалғыз құдай ғана өз дауысымен адамды дінге шақырады. Басқа сөзбен айтсақ С. Торайғыров, өмірде жасалған жасалмаған нәрселерден барлығы таңдалған өмір мәні, ең ақырында бұның барлығы адамның жанының қуанышы, қайғысымен байланысты, ол механикалық түрде емес, адамның қайырымдылыққа деген құштарлығын көрсетуі керек. Ұйықтап жатқан жанды кім оятады? Адамның өз өмірінде жеткен жетістіктері, қуанышы, қайғысы, қорқынышы оның бойында «Менін» туғызады. Адам құдаймен ар тілінде сөйлеседі. Құдай әр адамның жүрегінде, жанында өмір сүреді. Адам өз-өзіне қожа, барлық қиындықтарды жеңе келе, өзінің әлсіздігін жеңуі керек. Осы жағдайда ғана ол өзін танып, жағдайын жақсартады. Осындай таным контексі, этикалық және эстетикалық бірлігі, әлемді гармонияға әкеледі. Ж. Аймауытовтың «Неге арналсаң, соны істе» деген мақаласы адамдардың данышпандығы, адамның рухани жоғарылығын ұғыну арқылы көреміз. Ж. Аймауытовтың әлемге деген көзқарасы адамның табиғаттағы дамуын, мінезін тануға көмек береді. Бұл жерде адам мәселесі қозғалып отыр. Бұл жол жоғарылауға баратын жол. Ж. Аймауытовтың онтологиясында адамның қылықтарын да көруге болады. Қарсы жағдайда бұл әлеуеттік қауіп бұл қылықты жасаймын деп адам өзінің адамгершілік қасиетін жоғалтып алу мүмкіндігі бар. Ойшылдардың пайымдауынша адамның бойында үш «Мен» бар: «Менікі», «Мен өзімдемін» (ішкі Мен), «Мен басқалар үшін» (қоғамдық). Біздің ойымызша бұл жерде діни көзқарасты байқауға болады, адамның жүрегін мәңгілікке құдаймен байланыстыру. Барлығына қателесу тән, біз бір-біріміздің алдымызда шынайы емеспіз. Санамызға кейде жүректің әмірі де жүрмейді. Жан «ішкі мен», оны тану қиын, меңгеру қиын. Бұның жауабын Ж. Аймауытов былай түсіндіреді: сананың, бейсаналықпен байланысы, оның бірлігі адамның жанын ашады. Бұл жерде бейсаналық көп мағынаға ие.

М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров және Ж. Аймауытов барлығы түрлі жолдармен келіп, бір идеяға сүйенеді. Сананың гармониялық бірлігі, адамгершілік сұлулықтан тұрады. М. Ж. Көпевтің ойынша тану үрдісі арқылы өмірге деген жауапкершілікті табуға болады, ал С.Торайғыровтың ойынша саналы адам әлемімен гармонияда болып, әділеттікке талпынуы керек деп айтқан. Ал Ж. Аймауытовтың тұжырымында ол 3 деңгейлі Мен, адамдардың жасайтын жалпы қылықтарын, мәні мен адамдардың бағытталуының мағынасын көрсетеді.