К., Аубакирова С. С. М. Ж. КӨпеев, С. Торайғыров пен ж. Аймауытов шығармашылықтарындағы этикалық ЖӘне эстетикалық

Адам идеалы: өзін өзі таныта білудің шығармашылық мәселелері.

Этикалық және эстетикалық өзара байланыс, адамдардың шынайы қарым-қатынасынан білінді, нақты жағдайлардың көрінісін ғана көрсетіп қана қоймай және бағаланады, сонымен қатар адамдықтың заманауи руханилығына бірнеше бағдар-түпқазық беріледі. Адам идеалсыз өмір сүре алмайды. Идеал жоғарғы жетілу ретінде жиі, шынайы өмірде болмаған ғаламат секілді, бірақ нақтылықтың түпқазығы-бағдары озыққа қарай жоғарылаудан анықталады. Идеал туралы түсінік адамға да, және әдемілікке де, және мемлекетті басқару пішініне қолданылады. Идеал мұндай мағынасында нақтылықтың жетілмеген затқа қарсы салыстыру секілді болады. Идеал туралы түсінік – бұл бір мезгілдік емес және мәңгілік тұрақтылықты белгілейді, идеал – бұл дәуір анықтаған сананың эстетикалық және этикалық құрылымының өзіндік кульминациялық нүктесі.

Әрбір дәуір өзінің идеалдарын қалыптастырады, онда адамдардың өзара қарым-қатынасындағы деңгей, олардың айнала дүниеге қатынасы, қоғамның басымдылық құндылығы және қажеттілігі айқындалады. Жоғарыда көрсетілгендей, XX ғасырдың басында идеал бәрінен бұрын қазақ халқының саяси және экономикалық қызығушылығын қозғады. Біздің көзқарасымызша, мұндай жаңа басымдылықтың ішінде және жетілген қоғам және жетілген адамның этика-эстетикалық идеалы қалыптасты. Және дәл осы мерзімде бірлескен қазақ тақырыбына негізделген жаңа реңктер қабылдады.

М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров және Ж. Аймауытов сол сияқты мемлекеттің жаңа типі туралы армандайды, онда әрқайсысы өз қабілетіне қарай өзін-өзі жетілдіруге қабілетті болады, онда әділетсіздік пен зұлымдық, кедейлік пен күнәлілік болмайды. XX ғасырдың басындағы ресейлік колонизация шешімінің астарында, ұлттық тамырды және сенімді ыңғайлы етіп жоюға мінезделген сипат қабылданған, М. Ж. Көпеев қайтадан қазақтардың басқа мұсылман халықтарымен бірлігі туралы мәселе көтерді. Ру бойынша емес, сенім бойынша бірігу – міне бірліктің негізі, М. Ж. Көпеевтің пікірінше, өз табиғатын және қазақтардың ұлттық рухын сақтауға қабілетті. 1917 жылы қазақ даласына келген революциялық өзгерістер көшпенділер өркениетіне (цивилизациясына) құлдырауына себеп болды. Сонымен бірге шаруа-переселендерге ең жақсы жемісті мал жайылымдарын басып алып беру мен таратып беру, дүниетаным туралы дін және дәстүрден, қазақтарды исламнан айыруға тырысқан әрекеттер миссионерлік қызметтің бірлесе өткізілуі еді. Мұндай саясат шынайы түрде көптеген қазақ зиялы қауымы (интеллигенциясы) өкілдерінің қарсы реакциясын тудырды. М. Ж. Көпеевті алшақ емес уақыттың өзінде Зар-Заман дәуірінің ақын-қайғышылдарына қатысты деп санады. Немесе, кеңестік саясаттың терең мақсатын ашық жан-жақты ашу қазақ халқының рухани әлеуетін (потенциалын) нивелировкасы әрекетінде, руластарын мәдени қазынаны сақтауға шақырады, дәстүрлі құндылықтарды қайта өркендетуге, оны ұлтшыл және жаңа құрылысқа жаулық қатынаста деп айыптады. Бүгінгі күні бәріне де түсінікті, ойшылдардың шығармашылығының мәні мен мағынасының аталған бағыты қиратушы қарсылықты күш (агрессивті) саясатының алдында қазақ халқының ұлттық мүддесін сақтап қалудан тұрады. Оның бүгінгі уақытқа теріс пиғылдық (негативтілігі) қатынасы, бейқамдыққа және туыстастардың мансапқорлығына (карьеризмге) жек көрінішпен қарауынан, медаль мен марапаттар үшін дәстүрді қиратуға мүмкіндік берілетініне, өзінің меншігіндегі жерде сыртқа тебілген қазақтарға аяушылықпен қарайтындарға айқай-үні беріледі.

С. Торайғыров, керісінше, қазақ даласында орнаған революциялық төңкеріске үлкен үміт артты. Ол жақсы жақтарын көрді және орыс революциясының мағынасын сананың жаңа парадигмасының құрылуы деп қарады, экономиканың өсуіне, қоғамның демократиялық дамуына, және «Алаш» партиясының қызметін алға апаруға атсалысты, қазақ халқының мүддесін қорғады. Өз халқының өмірін жақсылыққа мен жарыққа толтыру тілегін жүзеге асыру үшін, ол жаңа құрылыстың және қоғамның ең озық өкілдерінен үлгі алуға шақырады.

Оның тілегі бәрінен бұрын қазақтардың жан-жақты және міндетті біліміне байланысты, ғылымның жаңа түрлерін игеру, техника, әлем мәдениеті жетістігіне және барлық әлем үшін қазақ рухани кеңістігінің өзіндік ашылуына орыс мәдениеті арқылы сөйлесу болды.

Ж. Аймауытовтың аталған жағдайға қатынасы даланың диалектикалық ыңғайымен өзгешеленеді. Саяси қызметпен белсенді айналысып, өмірдің жаңа образы мүмкіндігінің келешегін (перспективасын) талдайды, ол қазақ даласының шынайы жағдайындағы болғанды сипаттайды. Тарихтан белгілідей, өзеннің жағасындағы ең бай территорияларды, бұлақтарды көшіп келуші переселендер әлдеқашан иеленген. Көшпенділерге не істеу керек? – деп сұрайды Аймауытов. Өйткені жақсы жерлерден ешкім ешқашан кетпейді, ендеше, қазақтарға даланың тіршіліксіз қиыр-шетіне риза болып отыруына тура келеді. Ж. Аймауытов көшпенділердің мүшкіл (кедейлік) халін жер өңдеу жағдайына бейімделе алмағанынан деп біледі. Көшпенділер еш нәрсесі қалмай, әлсізденген, қыстаудан бай жазғы жайлауларға көшуіне мүмкіндігі жоқ, олар еріксіз жер игерушілерге айналады. Отырықшылық деген не, көптеген қазақтарға оның қалй көрінуін, ойшыл «Қартқожа» романында ашты, көшпенділерді ырықсыз күшпен отырықшыға айналдыру нәтижесі жойылтуға апаратынын талдады. Егер отырықшы өмірге көшсе қазақтарға мүмкін жеңіл болар ма еді? – сауал тастайды ойшыл. Бірақ шындық басқаша болатын. Отырықшыға айналған ауылдар – бұл тірі бейіттер бола бастады. Рухы құлаған, малдарынан айрылған, жерді иелену ісінен хабары жоқ, бірде-бір еңбек құралсыз, көліксіз кедейленген адамдар еді. Бұған қарап кім отырықшы өмір қазақтарға жақсы өмір берді деп айта алады. Ойшыл тұрғындарды шаруашылықтың жаңа типіне асығыс көшірмеу мәселесін қойып, ақтағысы келеді. Адамдардың қайғысын, оларды кедейлікке ұшыратқанын, сол арқылы аштық жайлағанын және өлімге байлағанын, жер игеру өнері мен ғылымына үйретілмегенін қалай ақтауға болады, ғасырдан ғасырға дала көшпенділер болғаны, адамдардың өмірі сүру ритмі мен дүниетанымы басқаша, басқа уақыт мен кеңістікке жататыны ескерілмеген? Ж. Аймауытов өмірдің жаңа бұрылысына біртіндеп жайымен адамдардың ықылас-тілегін ескере өтудің жақтаушысы болды, бұдан олардың мүмкіндігі, олардың дүниетанымдық қойылысы шығады.

Жоғарыда айтылғандардан байқағанымыздай, М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров және Ж. Аймауытов төңкеріс (революция) мәселесіне, Ресейге қазақтардың қосылу нәтижесіне түрліше қатынаста қарады. Бір құбылыстың бойында трагедиялықпен және оптимистіктің араласып кетуі, оны тым жоғарылатып және сорақы тұрғыда көру және ойшылдарды өз халқының жоқшылықтан, жер иелігінсіз жүруден, құлдыраудан шығу жолдарын, перспективті болашағын шаршамай іздеуге мәжбүр етті. Қазақ ойшылдары, өз тамырының, қайнар көзінің сақталуы үшін күресінде, бағынуды қаламайтын және болмыс және ойлаудың жаңа формаларына таралады, қазақтар үшін жанына жақын болашақтың траекториясын сызып беруге ұмтылды. Бірақ та халықтың бақытына орай жалпы ұмтылыстың ішінде, олар түрлі жолдарын ұсынды және оның жетістікке жолу тәсілдері.

М. Ж. Көпеев өткенді идеал етуге бейімдеу, оның позициясына сәйкес, ең озығы, қазақ қоғамында болғандай, саяси өзгерістер XX ғасырдың басында жойылды. Қазіргі кезде қазақ ойшылдары негізінен трагидиясын көреді, күшейтілген жағымсыз өзгермеген, адамның ұнамсыз қасиеті білінеді, мұның себебін негізінен Құдайдан безу деп қарайды. С. Торайғыров, керісінше, өткенді дәріптеп, дәстүрдің де кейбір келеңсіз тұстары болатынын белгілейді, оның түсінігінде ондай нәрсе адамгершілікті жоғалту болып табылады. Нақты сол уақыт әзірше адамға бақыт әкелмеді, сондықтан С. Торайғыров болашаққа бағатталады. Оның ішінде ойшыл әділеттілікті бақыт деп қарайды. М. Ж. Көпеевтен С. Торайғыров Ж. Аймауытовтың айрықшалығы өткенге де болашаққа да ризалықпен қарайды, сонда да, нақты уақыт туралы айтуға бейім. Ж. Аймауытовқа сәйкес дәл бүгінгі күні адамда өзін адамдық қасиетін көрсетудің барлық мүмкіндігі (шанс) бар, қазақ халқы өз қабілеттері мен пайдасына қарай мүмкіндік ашады. Осы жоғарыда айтылғандардан шыға отырып, түйін жасауға болады, М. Ж. Көпеев үшін қоғам идеалы мұсылман мемлекеті болып табылады, С. Торайғыров қоғамның қайта құруында социалистік әділділікке үміт артады, Ж. Аймауытов қоғамдық құрылыстағы жаңа еуропалық кіріспелердің көшпенділердің діліне «ментальділігіне үйлесімді үндесу (гармониялық үндесу) қажеттілігіне негіздейді.

Айтқандай-ақ, М. Ж. Көпеевтің қоғамның қайта құруындағы идеалы сол тарихи дәуір билігіне нақтылай және толықтай қайшылықты болды, шындығында бұл көпке тек қана арман болып қалды. С. Торайғыров идеалында өмір сүріп жатырған нақтылық жасанды секілді қабылданбады және болашақты тезірек жүзеге асыруға ұмтылды. Ж. Аймауытовтың ұсынған идеалында, біздің көзқарасымызша, М. Ж. Көпеев және С. Торайғыровтың синтез позициясына әрекеттенуі өтті. Ол үйлесімді (гармониялық) мұсылмандық және көпке танымалдылықтың және біртіндеп нашардың озыққа айналуы идеалдарының іске асуын ұсынды. Бірақ, сөзсіз бірнәрсе, бұндай ғажайып және күрделі процессте еркін шек-деңгей болуы тиіс емес, нашар пиғылды мүдделердің күшке шығып кетуінен қашқақтайды. Жоғарыда айтылғандай, байқауымызша, идеал – бұл ғасыр басындағы философияда аморфты емес түсінік, ол айқындалған мақсат, адамның және қоғамның өмірлік қозғаушы күші (стимулы) сапасында енеді, дүниетанымдық мағына қабылдайды, мінез-құлық негізі қалыптасады және этика-эстетикалық құндылық және мағынасы анықталады. Сондықтан да қазақ ойшылдарынан қоғамдастық шегінде идеалдылық және нақты адамның идеалы анықталды.

Атап айтуымыз керек, өтпелі дәуірде нақты айтқанда жастық пен бой жету, бозбалалық ең бағалы жас кезеңі болды. Ол туралы барлық ойлар айтылды, оған М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров, Ж.Аймауытов барлық үміт артты этностың өсіп келе жатырған ұрпақты құтқаратын жібі ретінде көрді. ойшылдар жағынан жастардың ұмтылысына және басымдылығына салмақты және ынта қойған қатынас олардың жаңа ұрпақты жоғары этика-эстетикалық құндылықты жалғастырушылар ретінде тануымен түсіндіріледі. Егер жалғыз күрделі түсінік арқылы дәуір сипатталса, ал XX жүзжылдық басындағы кезең үшін келесі анықтамалар тиісті болды: жауаптылық, әділділік, патриотизм, батылдылық және басқалар, яғни этикалық және эстетикалық бұзылмайтын бірлікте болады. Осы уақытта ерекше көрінген, өскелең ұрпақ үшін өзінің таусылмас рухани танылып-таралуы секілді тұлғаның ашылуы, принципиалды аяқталмаған шексіздігіндегі оның этика-эстетикалық жетілуі тұрды. Қазақ ойшылдарының идеалында тұлғаның қайталанбас және көпдеңгейлілік ашылуына мақсат қойылды.

Жоғарыда келтірілген алдыңғы бөлімдердегі талдауда, біздің көзқарасымызша, зерттеуіміздегі ойшылдардың пайымдауларында идеалды жетілген адамның бірнеше интенциясы анықталған. М. Ж. Көпеев тұжырымының (концепциясында) ең маңызды мәнінше ұятты адам идеалы қабылданды. Адамгершілік жауаптылығы болғандықтан, адамның түзелуі ұяттың болуына тікілей байланысты (Құдайшыл), және онтологиялық негіздегі этикалық және эстетикалық үйлесім (гармония) болып табылады, сондықтан және Көпеевтің түсінігіндегі адам, өмірге жақсылық жарығын төгуші және әдемілікті кіргізуші болуға үнделеді. Бірақ нәзік сезімталдық әлем үйлесімі (гармониясы) адамның қолына түспейді, Көпеев бойынша, бұл ұяттың болмауы себепті болады. Адам рухының биіктігі, адам бойындағы әдемілік пен жақсылық арасындағы қайшылық себебінен болып табылады. ерекшелеп көрсеткендей, ұятты адамның әлемді тереңірек көру күші, ішкі және сыртқы, әлем үйлесімін синтездеп, хаосқа қарсы тұруға қабілетінен болады.

Этикалық және эстетикалық қайшылық арасындағы, жағымсыз мінез-құлық болғанда, көп үшін лас өмір сүру идеал бола бастайды және эстетикалық мағына жағымдылыққа қарай орын басады, онда жақсылық әдемілік секілді және әдемілік этикалық мазмұннан айрылатыны шығарылады, С. Торайғыров бойынша, шартты, бір жағынан, ұсқынсыз әлеуметтік жағдайлар, екінші жағынан – адамның осы өмірге келгендегі жасалалатын ісіне дұрыс түсінік жоқ. С. Торайғыровтың өзі жетілген адамды әділетті адам секілді, жаңалыққа құмар және өзінің дүниетанымына енуін толық түсінген және, солай ете отырып, әлемге жайлы қатынасты өзгеріссіз таңдаумен анықтайды.

Ж. Аймауытовқа сәйкес жетілген адам өзіне белсенді шығармашылық бастау сіңдіреді, онда өзінің негізінде адамилыққа тірек етуі тиіс. Өйткені шығармашылық белсенділік түрлі құндылық бағыттарында жақсылықпен де, зұлымдықпен де көрінуге қабілетті. Оның бір себебі жетілмеген адамның, его әлсіздігі мен күнәлары, Аймауытов екіжүзділік жасырынған ішкі қуыс кеуделілік мүмкіндігі басталған кезде, сапасыз, бір жағынан даму және тәрбиені, көрсеткіш мінез-құлық жалпы мойындалған моральды қойылыстарға түскенін көреді. Сондықтан да, Аймауытов, өз позициясын дәлелдеп адамның белгісіздік және көпөлшемдік, өз-өзіне қатынасына сынмен қарау қажеттігі туралы ой дамытады. Толығымен, қоғам және адамның құрылымындағы түрлі басымдылықтарға қарамастан онда, М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров және Ж. Аймауытовтың мақсаты ұқсас –адамның шығармашылығымен өзін танытуы үшін этикалық адамгершілік және эстетикалық бірлік негізінде адам бойындағы тамаша қасиеттерді шығаруға жағдай жасау болды. Оларды басқалардың басынуы және көтермеленуі, өзінің көп қайғырған халқының жақсы жағдайда өмір сүруін іздеу бағытындағы ой-пікір біріктірді. Осындай мұраттар адам мен оның болмысының дамуы мен өзгерісінің озық тұсына үңілген пайымдаулар М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров және Ж. Аймауытов, этикалық, эстетикалық бірлікке сәйкес, интеллектуальды жетілу, яғни, жақсылық бірлігі, әдемілік және шындық, адам болмысының негізгі мәнін құрайды.

Көріп отырғанымыздай, идеалды адам тудырады. Бірақ идеал шынайылықты суреттемейді. Ол келешекте, жетілген. Басқа жағынан, туылған идеалдар шындыққа әрекетті әсер етеді. Сондықтан да идеалды біз диалектикалық бірлікте оның барлық элементімен (этикалық, эстетикалық, әлеуметтік, саяси) және әлеуметтік функцияда қарастырамыз, «бүтін ретінде, бұл бүтіннің тек қана бір бөлігінің ерекшеленуін зерттеуге әкелмейді» [29]. Яғни, этика-эстетикалық идеал адамның дүниетанымына тұтаса (органично) кірікті және оның практикалық әрекеттері жетілуге жетуге ұмтылу, оның шығармашылық потенциалын ашып, адамның рухани белсенділігіне тартты.