К., Аубакирова С. С. М. Ж. КӨпеев, С. Торайғыров пен ж. Аймауытов шығармашылықтарындағы этикалық ЖӘне эстетикалық

2. Ортағасыр мұсылмандығының этикалық және эстетикалық класификациясының ара қатынасы: Әл-Фараби, Баласағұни, Яссауи.

Көшпенділердің дүниетанымы, олардың өмір әлемінің мәдениеті ортағасыр дәуірінде жаңа бағыттарға ие болды. Адам ақырындап өзін айналадағы әлемнен шығарып, ең алдыңғы қатарда синкретизм мен теңбе-теңдіктің ішкі және сыртқы, идеалды және материалды әр түрлі құбылыстарды салыстыра бастады. Егер ежелгі дәстүрде барлығы космологиямен байланысты болса, барлық салт-жоролғылар қызметтері, адамның ғарышпен байланыстылығы – бөлінбеуінен, кейбір жағдайда олардың арасында алыстаушылық байқалады, этикалық пен эстетикалық байланысты адамды құрудағы күш жоғарылайды және ашылады. Белгілі болғандай, көшпенділер дүниетанымындағы бұл өзгерістер адамның шексіз дамуына мақсатталғанеді, оның шығармашылық әлеуетінің өзектілігін көрсетеді. Бірақ сол кезде де этикалық және эстетикалық ұғым адамның қызығушылығы мен санасынан шықпай ол тәжірибелік сұраныс ретінде қаралған жоқ. Қоршаған әлемнің және адам жағдайының нашарлығынан универсалды мәдениет пайда болып, сонымен бірге жаңа әлемдік қарым-қатынастың абсолютті түрі пайда болып, онда жоғарғы құндылық Аллаһ болып саналды.

Тағы бір ескеретініміз, көшпенділерде ислам идеясы таза түрде болмады. Олар исламға өздерінің, ата-бабаларының, әулиелер мәдениетін кіргізіп, оны қазақтардың эпикалық мұрасынан, жыраулардың поэзияларынан, ақындардан да байқауға болады. Мысалы, ұлы түрік ойшылы Махмұд Қашқаридің поэзиясында, сопылық философия мен шамандық дүниенің синкреттілігінің бірігуі, бұның барлығы Аллаға мойынсұну, кейбір кезде «Тәңір», яғни Аспан: «Тәңірім аспанды кең жаратыпты, жұлдыз бар онда ғажап, дара тіпті» [4]. Ш. Уәлиханов қазақтар екі наным, сенім болды деп айтқан «...қырғыздарда оны (шамандық) мұсылмандық сеніммен араласып кеткен, бұлар араласса да бір сенімді құрады, ол мұсылмандық деп аталды, бірақ [олар] Магометті білген жоқ, Аллаға және бір мезгілде онгондарға сеніп, мұсылмандық қабірге де құрбандық шалып [ және бір мезгілде] шаманға да сеніп, могаметтің қажыларын сыйлап [және] отқа табынды, ал шамандар мен онгондар барлығын мұсылмандық періштелерге сендіріп, Алланы мақтауға шақырған. Бұл қарама қарсылық бір-біріне бөгетін тигізген жоқ, қырғыздар бұның барлығына сенді» [5]. Сондықтан көшпенді ойшыл дәстүрі және мұсылмандық шек, бұл зерттеуде ауыспалы және шартты түрде бөлінген.

Барлық мәселені шешуге мақсат қоймай, біз ортағасырлық мұсылмандық зерттеулерінің нәтижесі осы дәуірдің құндылықтарына соның ішінде М. Ж. Көпеев, С. Торайғыров, Ж. Аймауытовтың этикалық және эстетикалық көзқарасына елеулі әсерін тигізді деуімізге болады.

Адамның әлеммен құратын гармониялық қарым-қатынасы, біздің ойымызша ортағасыр дәуірінің жаңа қоғамдық деңгейдің бір сатысы секілді болған. Ислам діні дәстүрлі көшпенділер әлемінің көзқарасының басты элементі, идеясы болды. Бұл мұсылмандық ойдың жоғары идеясы, бұның іргетасын қайырымдылықтың бірлігі, шындық және сұлулық, интеллектуалды сұлулық, адамдар арасындағы қарым-қатынас, денсаулық қалайды. Жоғарылық туралы сұрақ ортағасыр мұсылмандық философиясында бар екендігі мен көзбе-көз, бұл бар деп айтуға болады. Алла бар жерде барлық ғажайып пен жоғарылық та тоқтатылды, Алланы жоғары көтеріп, жаратушы деп, өзіңді оның құлымын деп санау, жаратушыға деген адамның шынайылық махабатын көрсетеді. Ең шынайы сұлулыққа жету демек, Құдай тек қана жүрекпен болады. Ортағасыр дәуірінің этикалығы мен эстетикалығын ұғу үшін оның арасындағы қарым- қатынасты, ортағасыр мұсылман ұғымының анықтамасының таным процесін ұғу керек. Философтар мен ғалымдардың, сопылардың мистикалық ұғымын шығарып қарасақ, бұнда «сананың рационалды білімін жоғарылауын көруге болады» [6]. Е. Фроловтың, Г. Шаймухаметованың зерттеулерінде бірнеше рет байқалды, кереметтік спецификалық ұғым сопылардың сезімдік қайғыруы делінген. Бұл жанның шындықпен, кереметтілікпен байланысқан кездегі қайғысы. Бұл жерде шынайы білімді мистикалық махаббат үрдісін көруге болады, сананың ішкі таным жұмысының қиындығын жобалауға болады. Индивидтің таным үрдісінің жасырын жоғарылығының осы жағдайы шығыс лириктерінің поэзияларында кең таралған. Ғұлама шығыс ақыны – Хафиз осылай деп жазған:

Любимой верен будь.

Ничтожное забудь!

Высокому хвала!

Хафизу дай вина глатнуть,

Всегда великодушной будь.

К твоей душе заветный путь

Мне отворит Незримый [7].