Тиімділікті арттыруға салымы бөлінбеген пайданы неғұрлым сəтті

257
тиімділігін арттыру және шаруашылық-қаржылық қызметін жақсарту 
резервтерін іздестіру.
Әр түрлі объективті және субъективті себептердің (факторлардың) 
әсерінен қалыптасатын және экономикалық есепке алу-есептік ақпарат 
жүйесінде тиісті көрініс алатын кәсіпорынның шаруашылық процестері 
экономикалық талдау объектілері болып табылады.
Экономикалық талдаудағы ең маңызды сәт-қызметтің барлық 
тараптары (өндірістік, сату, сатып алу және т.б.) немесе олардың 
кейбіреулері болуы мүмкін нақты зерттеу объектілерін анықтау, бұл 
экономикалық талдауды толық (үздіксіз) немесе ішінара (ішінара) ретінде 
саралауға мүмкіндік береді.
Экономикалық талдау нақты, мақсатты, жедел, тиімді, жүйелі, 
объективті және сенімді болуы керек. Нәтижесі кез келген, ал экономикалық 
талдау тәуелді ғылымилық әдісін, положенного негізіне оны өткізу.
Мақсаттарға, міндеттерге, уақытқа байланысты алдын-ала, ағымдағы 
және мерзімді талдау ажыратылады. Талдаудың барлық түрлері алдын-ала 
жасалған жоспарға сәйкес органикалық байланыста және жүйелі түрде 
жүргізілуі керек.
Шаруашылық қызметті талдаудың нақты мазмұны оның құрамдас 
элементтерін сипаттау кезінде ашылады.
Экономикалық талдау кезең-кезеңмен жүзеге асырылады. Бірінші 
кезеңде олар негізгі көрсеткіштер бойынша кәсіпорынның алдын-ала 
нәтижелерін анықтайды (өндіріс көлемі, сату көлемі, құны және т.б.), яғни 
олар жоспардың орындалу дәрежесін бағалайды. Екінші кезеңде талдау 
тереңдетіліп, нақтыланады, мысалы, өндіріс көлемі өнім түрлері бойынша 
қарастырылады, 
факторлар 
(себептер), 
олардың 
жоспарланған 
тапсырмаларды орындауға әсер ету дәрежесі мен сипаты анықталады.
Талдаудың соңғы кезеңі-нәтижелерді қорытындылау, тиісті 
қорытындылар мен ұсыныстарды, анықталған кемшіліктерді жою, кәсіпорын 
қызметін жақсарту жөніндегі іс-шараларды әзірлеу.
Экономикалық талдау зерттелетін мәселелер бойынша сапалы 
ақпараттың бүкіл жиынтығын қолдана отырып жүргізілуі керек. Ақпараттық 
деректердің көлемі мен көздері мақсаттар мен өткізу орнына, талдау жүзеге 
асырылатын уақытқа байланысты. Талдау үшін жоспарлы-есептік (жоспарлы 
және нормативтік көрсеткіштер, жедел және бухгалтерлік, статистикалық 
есептіліктің нақты деректері), сондай-ақ есептен тыс (Құжаттамалық ревизия 
материалдары, өндірістік кеңестердің хаттамалары, талданатын мәселелер 
бойынша кәсіподақ жиналыстарының хаттамалары, қызметкерлермен жеке 
әңгімелесу материалдары, бұйрықтар мен өкімдер, түсіндірме және баяндау 
жазбалары және т.б.) ақпарат көздері пайдаланылуы мүмкін. Ақпараттың 
барлық қол жетімді формаларын жан-жақты пайдалану кәсіпорынның 
экономикалық қызметін жан-жақты және егжей-тегжейлі талдауға, оған 
объективті баға беруге мүмкіндік береді.

258
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметін талдаудың бағыты 
мен мақсатына қарамастан, оның негізіне зерттелетін құбылыстар мен 
процестердің барабар мәні қағидаттар салынуы тиіс.
Принциптерді негізгі деп бөлген жөн:
1.Кез келген шаруашылық жүргізуші субъектіні неғұрлым ірі 
шаруашылық жүйесінің (сала, өңір, халық және әлемдік шаруашылық) 
буыны ретінде зерделеуді көздейтін жүйелілік; өндіріс процесін іске асыруға 
мүмкіндік беретін құрылымдық бөлімшелерді біріктіретін және өндірістің 
әртүрлі факторларын қамтитын жүйе ретінде; мақсатты түрде дамып келе 
жатқан жүйе ретінде.
2. Құбылыс пен процесті жан-жақты зерттеуді қажет ететін күрделілік, 
яғни.олардың негізгі мазмұнын, қалыптасу факторларын ашып, оларды өзара 
қарым-қатынаста және өзара тәуелділікте қарастырады. Айта кету керек, 
күрделілік талдаудың мақсатын жүзеге асыру үшін қажетті ақпаратты 
негіздеуді және пайдалануды талап етеді.
3. Ғылым, яғни зерттелетін құбылыс пен процестің экономикалық 
мәнін ашу, оларды дұрыс бағалау, өзгеру тенденциялары мен қарқыны. 
Ғылымның маңызды құрамдас бөлігі-талдаудың сенімді және негізделген 
әдістері мен рәсімдерін таңдау.
4. Әрбір талдау объектісі үшін оның өзгеру қарқыны мен 
қозғалғыштығына байланысты анықталатын жүйелілік. Бір объектілер үшін 
талдау тұрақты түрде негізделген ырғақтан ауытқулар анықталған кезде 
үздіксіз байқау (мониторинг) негізінде; басқалары үшін – өндірістік циклдің 
ұзақтығына, өнімнің, технология мен техниканың өмірлік цикліне және т.б. 
байланысты белгілі бір аралықтар арқылы; үшіншіден – тұрақты уақыт 
аралықтары арқылы (ай сайын, тоқсан сайын, жыл сайын) жүргізілуі мүмкін. 
Бұл қағиданы сақтау үшін кездейсоқтықтан аулақ болу керек, өйткені талдау 
жиілігі объективті түрде негізделуі керек.
5. Нақтылық, ең алдымен, талдаудың мақсатты бағыты мен 
мақсаттылығы нәтижесінде жүзеге асырылады. Нақты талдау өзінің 
экономикалық қызметінде салыстырмалы немесе өзара байланысты белгілі 
бір кластағы осы объектілерге негізделуі керек. Бұл жағдайда әртүрлі талдау 
әдістері қолданылады. Талдаудың нақтылық деңгейі көбінесе одан алынған 
тұжырымдардың сандық сенімділігімен сипатталады.
6. Талдау қорытындыларының дәлелділігін қамтитын объективтілік. 
Бұл зерттелетін объектілердің өзгеру себептерін толық ашумен, олардың 
зерттелетін объектіге әсер ету күшін өлшеумен және тенденцияларды, негізгі 
факторларды және олардың жұмыс істеу жағдайларын дұрыс бағалаумен 
қамтамасыз етіледі.
7. Талдаудың мақсаттылығын да, үрдістерді бағалауды да, зерттелетін 
объектіге факторлардың әсер ету күшін де қамтамасыз ететін тиімділік. 
Талдау барысында талдаушы сұрақтарға жауап беруі керек: қажетті нәтижеге 
қол жеткізуге бола ма және оны қалай алуға болады, қандай өзгерістер болуы 
мүмкін және олар экономикалық, әлеуметтік техникалық тиімділік 
тұрғысынан қаншалықты ұтымды. Өкінішке орай, сарапшылар көбінесе 

259
шындықты бағалауды және анықталған факторлардың зерттелетін объектіге 
әсерінің тиімділігін ескермейді, бұл аналитикалық жұмыстың практикалық 
маңыздылығын төмендетеді.
8. Біріншіден, аналитикалық жұмыстың бірыңғай қағидаттарын сақтау 
арқылы жүзеге асырылатын сабақтастық, екіншіден, әртүрлі тақырыптық 
талдаулар негізінде жасалған тұжырымдардың салыстырмалылығы және 
оларды өзара байланыстыру мүмкіндігі, үшіншіден, әртүрлі кезеңдерде 
жүргізілген талдаудың салыстырмалылығы.
9. Экономикалық тиімділік, оған қол жеткізу үшін аналитикалық 
жұмыстың көлемі мен оны жүргізу шығындары ол қамтамасыз ететін әсерге 
сәйкес келуі керек. Бұл, әсіресе, ретроспективті талдау жүргізу кезінде, оған 
жұмсалатын шығындар өндірістің анықталған резервтерімен салыстырылған 
кезде және шығындар шығындардың азаюымен және ресурстарды ұтымсыз 
пайдаланудың алдын алумен салыстырылған кезде жедел талдау кезінде өте 
маңызды. Перспективалық талдау (маркетингтік, инвестициялық және 
инновациялық) жүргізу кезінде, объектіні дамыту стратегиялары анықталған 
кезде, талдауға жұмсалатын шығындардың артуы ақталуы мүмкін, өйткені 
олар тиімсіз салымдардың алдын алуға мүмкіндік береді. Талдаудың 
тиімділігін қамтамасыз ету көбінесе аналитикалық жұмыстың жүйелілігі мен 
нақты ұйымдастырылуымен, оны орталықтандырудың тиісті деңгейімен 
байланысты.
10. Демократия, бұл көбінесе мазмұнға емес, аналитикалық жұмысты 
ұйымдастыруға қатысты. Бұл қазіргі жағдайда үлкен маңызға ие. Мәселен, 
акционерлік қоғам мен жауапкершілігі шектеулі қоғам жұмысының 
қорытындыларын шығару кезінде жүргізілген талдау нәтижелері 
акционерлер мен құрылтайшылардың жиналысында қаралады. Талдау 
материалдарын дайындауға тексеру комиссиясы белсенді қатысады. 
Талдаудың демократиялылығына жеке бөлімшелер (жауапкершілік 
орталықтары) мен қызметкерлердің талдау нәтижесінде жауапкершілігі мен 
мүдделілігі артатын құрылымдар мен басқару ұйымын қайта құру ықпал 
етеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің даму тиімділігі көбінесе 
аналитикалық зерттеулердің алынған нәтижелерінің сапасы мен 
объективтілігімен анықталады, ал соңғы жағдай, өз кезегінде, 
кәсіпорындағы аналитикалық жұмысты ұйымдастыру деңгейіне 
байланысты. Талдау және оның нәтижелері белгілі бір талаптарға сәйкес 
келуі керек.

жүктеу/скачать 6,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: