К., Искакова Ж. М

66 
 
БАШҚҰРТ ӘДЕБИЕТІ 
 
 
Акмулла 
 
Башқұрт  әдебиетінің  қайнар  көздері  –  Орхон-
Енисей  жазбалары  түріндегі  көне  түркі  жазба 
ескерткіштері  және  ХІ  ғасырдың  түркі  тіліндегі 
қолжазба  шығармалары  (М.Қашқаридің  «Дивану  лугат 
ат-түрк», Ю.Баласағұнидің «Құтадғу білік»). 
Башқұрт  жазба  әдебиетін  жасау  алдында  ауызша 
халық  шығармашылығы болды.  Башқұрт  бай  фольклор 
болды. Халық ауыз әдебиетінің шығармаларында ежелгі 
башқұрттардың  табиғатқа  деген  көзқарастары,  олардың  тұрмыстық 
тәжірибесі,  адамгершілік  идеалдары  көрініс  тапты.  Бұл  туындының 
жанрлық  құрамы  әртүрлі:  эпос  және  ертегі,  аңыздар  мен  аңыздар, 
кубаирлер  (батырлық  әңгімелер),  жұмбақтар,  әндер,  баиттер,  газель, 
мадхия,  марсия,  касида,  дастан,  хикмат,  кисса,  хикаят,  назым,  насихат, 
мунажаттар,  газель,  маснави,  китга,  парса,  нэсер,  масаль,  Латиф, 
саяхатнаме, шежер, тауарих, хитап, мактуб, наме және т.б. 
Башқұрт  халық  шығармашылығына  «Урал-батыр»,  «Ақбұзат», 
«Заятуляк  және  Хыухылу»,  «Қара-киіз үй»,  «Ақхақ-кола»,  «Күнгыр-Бұға» 
эпосы,  Алпамыш  және  Барсынхылу,  тарихи  және  тұрмыстық  әндер, 
баиттер, 
ертегілер 
мен 
аңыздар 
жатады. 
Ауызша 
халық 
шығармашылығына  Салават  Юлаевтың  өлеңдері  жатады.  XVIII-XIX 
ғасырлардың  жазушылары  Т.Ялсығұл  Әл-Башкорди,  Сокрой,  Ш.Я.Заки, 
Г.Салихов  негізінен  діни  санамен  байланысты  рухани  поэзияны  құрды. 
Ағартушылық идеялар XIX ғасырдың 2-ші жартысындағы жазушылар мен 
ғалымдардың  шығармаларында  көрініс  тапты:  М.  Қ.  Ақмолла,  М. 
Уметбаева,  М.  Бекчурина  (Бикчурина,  Биксурина)  және  басқа  да.  Діни 
ағартушылықтың  өзіндік  ерекшелігі  әлеуметтік  мәселелерді  шешуге 
қатысты  болды.  Оның  тұжырымдарына  сәйкес,  теріс  қылықтар  бай 
адамдарға тән. 
Мажит  Гафури  (1880-1934),  Шайхзада  Бабич  (1890-1919),  Даут 
Юлтый  (1893-1938)  әлеуметтік  проблемалардың  өткірлігін  айқындады, 
олар  үшін  қарама-қайшылықтарды  жою  жолы  қолайсыз  болды.  ХХ 
ғасырдың басында (1906 ж.) Башкирияда ұлттық татар мөрі пайда болды, 
алдымен  Орынборда  («Шура»,  «Дин  вэ  мэгишэт»,  «Чукеч»  журналдары), 
содан  кейін  Уфада  («Тормыш»  газеті,  1913-18).  Көптеген  башқұрт 
ақындары, прозаиктер, драматургтер елдің көптеген қалаларында шыққан 
татар журналдарында, газеттерде, соның ішінде Уфада (башқұрт тіліндегі 
мерзімді  басылымдар  болған  жоқ),  татар  баспаларында  өз  кітаптарын 
жариялады.  

67 
 
ХХ ғасырдың бірінші башқұрт жазушылары мен ақындары Ш.Бабич, 
Х.Ғабитов,  Д.Юлтый,  С.Мрясов,  К.Иделгужин,  Т.  Янаби  (Калимуллин), 
Амантай, Зайни, Давлетшин және т. б. болды.  
 
Мажит Гафури
                                                    
 
«Молодой Башкортостан» – 1918 жылы 
Орынбор 
қаласында 
шығарылған 
Шайхзады 
Бабичтің 
кітабының 
мұқабасы.  
 
ХХ ғасырдың басында Башкирия  әдебиетінде башқұрт жазушылары 
Мажит Гафури, азамат соғысына қатысушы жазушылар: Гариф Гумер, Б.З. 
Ишемгулов, Тухват Янаби, Имай Насыри және т.б. пайда болды. 
Башқұрт театрларының сахналарында: М.Боранғұловтың «Ашқадар» 
драмасы  (1920)  және  драматург  және  композитор  Х.К.Ибрагимовтың 
«Башмачки»  музыкалық  комедиясы  (1921)  қойылды.  1920  жылы 
Д.И.Юлтый «Қарағұл» пьесасын жазды. 1920-шы жылдардың соңында жас 
жазушылар Сағит Ағыш, Габдулла Амантай, Али Карнай, Рашит Нигмати, 
Тажи Мухитдин, Ғайнан Хайри және т. б.  жұмыс істей бастады, олардың 
шығармаларының  кейіпкерлері-жастар,  комсомол,  Жаңа  Өмір  үшін 
күрескерлер. 
Башқұрт  мәдениетінің  Заки  Валиди,  Абдулкадир  Инан,  Галимьян 
Таган,  Мұхаметша  Боранғұлов  сияқты  қайраткерлері  бар.  Заки  Валиди 
(1890-1970)  –  башқұрт  ұлттық  қозғалысының  көшбасшысы,  башқұрт 
автономиясын  құрушылардың  бірі,  түркі  халықтарының  тарихы  мен 
мәдениеті бойынша жүздеген еңбектерді жазған. Абдулкадир Инан (1889-
1974)  –  зерттеуші,  түркология  ғылымына  азды-көпті  еңбегі  сіңген. 
Мұхаметша  Боранғұлов  (1888-1968)  –  башқұрт  эпосының  інжу-
маржандарын  сақтап  қалуының  арқасында  аса  көрнекті  башқұрт 
фольклоршысы.  1930-шы  жылдары  Башкирияда  башқұрт  әдебиетінің 
өрлеуі  басталды.  Әдебиет  соцреализм  жолында  дамыды.  Ұжымдастыру 
тақырыбына 
С.Ағиша, 
Б.Г.Бикбай, 
Х.Л.Давлетшина, 
А.Карная, 
С.Ф.Кудаша,  И.Насыри,  А.М.Тагиров,  М.Г.Хая,  Д.И.Юлтыя  поэмалары, 
М.Мифтаховтың  драмалары  мен  романдары  арналған.  Башкириядағы 
өнеркәсіптің өсуі, жұмыс тобының қалыптасуы А.Карнаяның  «Ишимбай» 
очеркінде  көрсетілген  (1935),  төңкеріс  және  азаматтық  соғыс  тақырыбы: 
А.М.Тагировтың  («Сарбаздар»,  1-2,  1931-33,  «Красногвардейцы»  1934, 

68 
 
және  «Красноармейцы»  1936),  Д.И.Юлтыя  («Кровь»,  1934),  И.  Насыри 
(«Кудей»,  1936),  А.  Карнаяның,  Х.  Б.  Мұхтардың  повестері  және  т.  б. 
Насыри, Ш. Х. Ханов, Б.Х.Хасан және т.б. әзіл мен сатира дамиды: Сағит 
Ағиша  повесі,  Губай  Давлетшиннің,  Болат  Ишемғұловтың,  Кирэя 
Мэргэннің,  Тухват  Янабидің  әңгімелері,  Гайнан  Амиригайнан  Әміридің 
өлеңдері.  Поэманың  жанры  кең  таралған:  «Шұңқыр»  (1936)  және  «Дитя» 
(1939).  Р.  Нигмати,  «Жеңімпаздар  елі»(1935)  Т.  Янаби  және  т.  б.  с.  М. 
Мифтаховтың,  Б.  Г.  Бикбайдың,  К. Х. Даянның, Н.  т.  б. пьесалары  пайда 
болды. 
Ұлы  Отан  соғысы  кезінде  поэзия  дамыды.  Т.Г.Арслан,  А.М.Валеев, 
М.С.Карима,  Х.К.Карима,  Н.  Н.  Кітаптары  Н.  Нажми,  Р.  Нигмати  және 
басқа  да  соғыс  жылнамасы  болды.  1943  жылы  К.Мэргэн  («Башкиры», 
1943,  «Джигиты»,  1944),  С.Ф.Кудаш  («Дон  даласында»,  1943),  Г.Гумер 
(«Юлсураның  атасы»,  1945)  және  т.б.  кітаптарында  майдан  және  тыл 
батырларының  бейнелері  башқұрт  сахнасында  Б.Г.Бикбай,  К.Мэргэн, 
А.К.Мубаряковтың драмалары қойылды. 
Соғыстан кейінгі жылдары с. Ф. Құдаштың «Көктемге қарсы» повесі 
(1952)  –  Ғабдолла  Тоқай  мен  Мажит  Гафуридің  ақындарының  достығы 
туралы,  оның  «Ұмытылмас  минуттар»  (1957),  «Жастық  ізімен»  (1964) 
естеліктер  кітабы,  Г.Гумердің  «Городок  на  волнах»  повесі  (1951)  –  ағаш 
салушылардың  еңбегі  туралы,  оның  «От  порога  к  горнице» 
автобиографиялық повесі (1957). Романның жанры қарқынды дамыды.  
Башқұрт  әдебиетіне  әдебиетшілер  өз  үлестерін  қосты:  ақындар 
Р.Т.Бикбаев,  Р.Я.Гарипов,  А.Х.Игебаев  (халық  ақыны),  Н.Н.Мағлұмат 
Каримов  (халық  ақыны),  Я.Кулмый,  Ф.А.Рахимгулова,  Р.А.Сафин, 
Р.Г.Хакимов (ақын, әнші және композитор), прозаиктер И. Г. Гиззатуллин, 
Г.Ибрагимов, В. М. Исхаков, Н. С. Мусин және т. б. 
Республикада орыс тілінде жазатын ақындар табысты жұмыс істейді. 
Башқұртстанның  халық  ақыны  Филиппов,  Александр  Павлович  (1932-
2011)  –көрнекті  орыс  ақыны,  прозашы  және  аудармашы.  Бүкіл  әлемде 
жазушы  академик  Заянчковский  Иван  Филипповичтің  жануарлар  туралы 
повестері мен әңгімелері оқылады. Сергей Иванович Матюшин (1943-2012 
қаласы, Салават) жеті кітап басып шығарды проза. 
«Кіші  Отанмен»  әдеби  қызметті  Мәскеуге  қоныс  аударған 
Жазушылар  А.Генатулин,  В.Герасимов,  М.Карпова,  М.Львов,  В.Сорокин 
байланыстырды.  Әдебиетшілер  Г.Баннов,  Д.Даминов,  В.Денисов, 
А.Докучаева, Б.Павлов, В.Перчаткин, И.Слободчиков («Большие поляны», 
«Время  надежды»  романдары),  И.Сотников,  В.Трубицын,  Г.Шафиков 
Башқұртстан  тыс  жерде  туған  Башқұртстанға  тұрақты  тұруға  көшіп, 
осында өзінің «екінші» Отаны туралы шығармалар жасайды. 
Башқұрт  жазушыларының  үлкен  буынына  РИФ  Ахмадиев,  Сарвар 
Галяутдинов (балаларға  арналған өлеңдер), Валерий Рахматуллин (әскери 
лирика), Розалия Сұлтангареева, Сюмель (Нафиса Хабибдиярова), Хисмат 
Юлдашев  (Отан  туралы  өлеңдер),  прозаиктер  Рафаэль  Зиннуров 

69 
 
(«Башқұртстан  жолы»  эпикалық  поэмасы),  Ринат  Камал  («Альфира» 
романы),  Финат  Шакирьянов  жатады.  Жазушы  Нияз  Сәлімов,  Альфия 
Асадуллина,  Раис  Туляк,  Фарит  Хасанов,  Фарзана  Ақбулатова,  Салават 
Кәрім,  Ахмер  Утябаев,  Мунир  Вафин,  Рашида  Шамсутдинова,  Рамай 
Кагир,  Лилия  Сакмар,  Иршат  Тляумбетов,  Римма  Галимова,  Азамат 
Юлдашбаев,  Гильман  Ишкинин,  Айдар  Хусаинов,  Дамир  Шарафутдинов, 
Салават Абузаров, Флюр Галимов («Жаңа башқұрт» романы), бұл туралы 
хабарлады. 

жүктеу/скачать 0,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: