К., Искакова Ж. М

71 
 
дейін».  мемлекет қайраткері Ахмет-Заки Валиди, Салават қалалық партия 
комитетінің  бірінші  хатшысы  Якимов  Владимир  Николаевич  ауызша 
мемуарлары, 
академик 
Р.И.Нигматулиннің 
естеліктері, 
Күнделік 
жазбаларды  Мұстай  Кәрім  жүргізді.  Мемуарлар  ел  тарихына 
қызығушылық  танытатын  тарихшылар,  өлкетанушылар  үшін  ерекше 
қызықты,  өйткені  адамдар  мен  республиканың  өмірінен  алынған  нақты 
фактілерді қамтиды,  олар  тарихи  дерек  көзі ретінде  авторлар  тұрған орта 
мен  уақыттың  іздері  бар.  Өмірбаян  жанры  С.Ағиша,  З.А.Биышева, 
М.Гафури,  А.Генатулин,  И.Насыри,  Д.Юлтыя  және  т.  б.  жазушылардың 
шығармаларында ұсынылған. 
Тамсил-жанр  қысқа  әңгіме  өлең  түрінде.  Әңгімелерде  жұмыс 
істейтін адамдар алаңдатқан ұғымдар (жақсылық, жамандық), Жануарлар, 
жансыз  заттар  болуы  мүмкін.  Моральдың  болуы  қарастырылмаған. 
Тарихнаме-башқұрт  тайпасының  тарихи  сипаттамасы  берілген  башқұрт 
әдебиетінің  жанры.  Исламды  шежіре  мен  таварих  жанрларының 
тоғысында таратқаннан кейін қалыптасты.  
Фольклористика.  Башқұрт  фольклоры  туралы  материалдар  ерте 
ортағасырлық  шығыс  және  Батыс  миссионерлер  мен  саяхатшылардың 
(Ибн-Фадлан,  Плано  Карпини,  Гильом  де  Рубрук  және  т.б.)  күнделік 
жазбаларында және жазбаларында бар. Башқұрт халық предания и легенды 
пайдаланды  сипаттау  үшін  өлкенің  орыстар  саяхатшылар  және 
зерттеушілер  (И.K.Кирилов,  П.И.Рычков,  И.Лепехин,  П.С.Паллас, 
И.Г.Георги,  В.Н.Татищев).  1833  жылы  Орынбор  губерниясына  саяхат 
кезінде  А.С.Пушкин  сэсэн-ертегілерден  эпостың  «Кузыйкурпяс  и 
Маянхылу»  нұсқасын жазып  алды, ал оны  сапарда  алып жүрген  жазушы, 
тілші-лексикограф далада башқұрт тарихының, тұрмысының және ауызша 
поэзиясының  мәліметтерін  жинап,  башқұрт  эпосының  «Заятуляк  и 
Хыухылу»  сюжетін  «Башкирская  русалка»  атты  прозаға  аударғанда 
жариялады. 
ХІХ  ғасырдың  соңында  башқұрт  фольклорын  жинаумен  және 
жүйелеумен  башқұрт  зиялыларының  өкілдері  –  П.Назаров,  Б.Юлиев, 
М.Баишев, М.Куватов, М.Уметбаев, Г.Еникеев айналысты. 
1922  жылы  Башқұрт  АССР-да  башқұрт  фольклоры  саласындағы 
зерттеулердің  орталығы  болған  Башкирияның  тұрмыс,  мәдениеті  мен 
тарихын  зерттеу  бойынша  қоғам  құрылды.  Онда  С.  Мрясов  («Башқұрт 
билері  мен  хандар  кезеңіндегі  көркем  әдебиет  үлгілері»),  Х.  Габитов 
(«Башқұрт  кезіндегі  үйлену  рәсімдері»),  Г.  Вильданов  («Башқұрт 
батырлары»), М.Бурангулов, С. Галимов және т.б. қызмет атқарды. 
1930-шы  жылдары  БАССР  Жазушылар  одағы  мен  тіл  және  әдебиет 
ҒЗИ  жанынан  фольклорлық  секциялар  құрылады.  Қоғам  ауызша 
шығармашылық  туындыларын  жинау  және  фольклор  қорларын 
қалыптастыру бойынша үлкен жұмыс атқарды. Фольклор жинаушылардың 
арқасында  башқұрт  ертегілерінің,  ертегілердің,  әншілердің,  өрікшілердің, 
сэсэн-импровизаторлардың есімдері белгілі болды. «Ақбұзат», «Юлай мен 

72 
 
Салават»,  «Идукай  мен  Мурадым»  эпикалық  ертегілері  Буранғұловтың 
жазбаларында,  башқұрт  мақал-мәтелдерінің  (1936),  башқұрт  халық 
ертегілерінің  (1939)  жинақтары  жарияланды.  1932  жылы  Уфа  қаласында 
ұлттық  мәдениет  ғылыми-зерттеу  институты  ашылды.  М.  Гафури). 
Институт  қызметкерлері  республиканың  аудандары  мен  көршілес 
өңірлерінің ғылыми экспедицияларына барды. 
1950-ші  жылдары  ИИ  еңбектерімен  үш  томдық  «Башқұрт  халық 
шығармашылығы»    жинағы,  «Башқұрт  халық  мақалы»  жинағы  
шығарылды. 
1951  жылы  Уфада  КСРО  ҒА  башқұрт  филиалы,  1957  жылдан 
Башқұрт 
мемлекеттік 
университеті 
жұмыс 
істеді. 
Ұлттық 
фольклористиканы  дамытудың  жаңа  кезеңі  басталды,  ол  халық 
шығармаларын жинау, жариялау және елеулі ғылыми зерттеулердің пайда 
болуымен сипатталады. 
1960-шы жылдардан бастап Башқұрт АССР фольклористері башқұрт 
халық  шығармашылығы  көп  томдық  «Башқұрт  халық  шығармашылығы» 
жинағын  («Халық  мұнарасы»  ЖТҚ)  башқұрт  тілінде  дайындауға  кірісті. 
Ол бойынша жұмыс 1985 жылы 18 томды шығарумен аяқталды. 
ХХІ 
ғасырдың 
басындағы 
башқұрт 
фольклористикасы 
Ф.А.Надршина  «Урал-батыр» эпосымен, аңыздар мен аңыздар, әндер мен 
мақал-мәтелдермен байытылды. 
2004  жылдан  бастап  РБ-да  республиканың  солтүстік  аудандарына 
фольклорлық  экспедициялар  ұйымдастырылды,  онда  олар  ешқашан 
жүргізілмеген.  Фольклористер  Татышлин  (2004),  Янаул  (2005),  Бурабай 
(2006),  Аскин  (2007)  аудандарында,  сондай-ақ  Свердлов  (2004,  2005), 
Орынбор (2004), Саратов және т.б. облыстарда жұмыс істеді.  
«Башқұрт  халық  шығармашылығы»  жинағын  шығару  жалғасуда. 
ХХІ  ғасырдың  басынан  бастап  «Тарихи  эпос»,  «Эпос:  киссалар  мен 
дастандар»,  «Жазбаша  киссалар  мен  дастандар»,  «Эпос:  иртэктер  және 
эпикалық  кубаирлер»,  «Мақал-мәтелдер»,  «Жұмбақтар»,  «Жануарлар 
туралы  ертегілер»,  «Ойын  фольклоры  және  халық  спорты»,  «Тарихи 
баиттер»,  «Сиқырлы  ертегілер»  томдары  жарық  көрді.  Еділ  бойында 
тұратын  халықтар  ішінде  башқұрт  (өздерінше  айтқанда  –  башқорт)  ауыз 
әдебиеті  формасы  жағынан  да,  мазмұны  тұрғысынан  да  мейлінше  бай 
болып  келді.  Башқұрт  халық  ауыз  әдебиетінде  ерекше  жетілген  жанр  – 
қобайыр  деп  аталады.  Қобайыр  жанры  –  қазақтың  толғауына  немесе 
өзбектің  дастанына  жақын  болып  келеді;  сондай-ақ  тарихи  жырлар, 
бәйіттер,  ертегілер,  аңыздар,  т.б.  жиі  ұшырайды.  Башқұрт  фольклорының 
ірі этикалық шығармаларында халықтың азаттық жолындағы ерлік күресі 
жырланады.  Башқұрт  халқының  «Ақбозат»,  «Қозы  Көрпеш  –  Баян  сұлу», 
«Күсәкбей», т.б. дастандары – башқұрт тарихының қилы-қилы кезеңдерін 
зор  шеберлікпен  бейнеленген  көлемді  туындылар  болып  табылады. 
Башқұрт  елінің  тарихында  XVIII-XIX  ғасырлар  сан  түрлі  қоғамдық, 
әлеуметтік,  саяси  оқиғаларға  бай  болды.  Осыған  орай,  бұл  кезде  түрлі 

73 
 
тақырыптардағы  тарихи  өлең-жырлар  да  көптеп  жазылды.  Мәселен, 
«Салауат»,  «Азамат»  және  «Орал»  сияқты  көлемді  тарихи  жырлар  осы 
кезеңде  өмірге  келді.  Сонымен  бірге,  халық  арманын  бейнелейтін 
«Зұлқида»,  «Шаура»  секілді  аңыздар  туды.  Башқұрт  әдебиетінде  XIX 
ғасырдың  алғашқы  жартысында  оқушысын  имандылыққа,  ізгілікке, 
мейірімділікке,  жалпы  адамгершілікке  үндейтін  сопылық  бағыттағы 
көркем  туындылар  көптеп  пайда  бола  бастады.  Бұлар  Т.Ялсыгүл  (1787-
1838), Ә.Қарғалы (1784-1825), Г.Салихов (1794-1867), Ш.Заки (1825-1865), 
Ғ.Сокрый  (1826-1889)  сияқты  ақындардың  шығармалары  еді.  XIX 
ғасырдың  екінші  жартысында  башқұрт  әдебиетінде  оқу,  білімді 
насихаттау,  ағартушылық  бағыт  кең  қанат  жая  бастады.  Бұл  кезде 
ағартушылық бағыттағы көптеген шығармалар өмірге келді. Солардың бірі 
– башқұрт халқының аса талантты ақыны, фольклорист, қоғам қайраткері 
М.Үмбетбаев  (1841-1907)  болды.  Башқұрттың  өз тарихының ерте 
кезенімен  байланысты халық  ауыз  әдебиеті бай.  Халық  ауыз  әдебиетінің 
тұындыларында  ежелгі  башқұрттардың  табиғатқа,  олардың  өмірлік 
даналығы,  психологиясы,  қылықтары  мен  шығармашылық  қиялдарына 
деген көзқарасы көрсетілген.  
Башқұрт  халқының  шығармашылық  жанры  әр  алуан  болып  келеді: 
жырлар  мен  ертегілер,  аңыз-әңгімелер,  жұмбақтар,  өлендер  (салттық  пен 
лирикалық),  байттар  мен  мунажаттар  және  т.б.  Башқұрт  эпосы,  басқа 
халықтың  шығармашылығы  сияқты  алғашқы  қауымдық  дәуірінің 
ыдыраған  уақытында  пайда  болып,  феодал  кезенінде  өркендеуін  алады. 
XX  ғ.  басында  башқұрттардың  арасында:  «Орал-батыр»,  «Акбузат», 
«Заятуляк  пен  Хыухылу»,  үй  малы  туралы  аңыздар  «Кара-юрга»  («Қара 
жорға»),  «Акхак-кола»,  «Конгур-буга»  («Қоңыр  бұқа»)  және  т.б.  ірі 
шығармалар  таралған.  Сол  кезде  башқұрттарда  басқа  түркі  халқының 
фольклорындағы басты кейіпкерлер де кеңінен жайылған («Алпамыш пен 
Барсынхылу»,  «Кузыкурпяс  пен  Маянхылу»  және  т.б.).  Башқұрттардың 
ұлттық  өлен  (йыр)  жанрларының  арасында  -  Узун-кюй  маңызды  орын 
алады.  Бұл  күйде  башқұрт  халқының  ұлттық  мінезі  терең  және  де  жан-
жақты болып айтылған.Ауыз әдебиетінде форма жағынан ерекше жетілген 
жанр  –  қобайыр.  Ол  қазақ  поэзиясындағы  толғауға  жақын.  Қобайырдың 
өзегі  әлеуметтік  сарын,  яғни Орал  тауын,  Ақ Еділді,  туған жерді, халқын 
мадақтау. Ал «Ақбозат», «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу», «Күсәк бей» секілді 
эпикалық  поэмалар  –  башқұрт  тарихының  түрлі  кезеңдерін  бейнелеген 
кесек  туындылар.  XVI  I-XIX  ғасырда  әуезді,  сырлы,  шерлі,  әнмен 
айтылатын  «Салауат»,  «Азамат»,  «Орал»  сияқты  тарихи  жырлар, 
«Зұлхиза»,  «Шаура»  секілді  аңыздар  туды.  Төңкеріске  дейін  Башқұрт 
поэзиясының  кейбір  нұсқалары  қолжазба  түрінде  тараған.  Башқұрт 
әдебиетінің тарихында Салауат Юлаевтың есімі әйгілі. Жауынгер ақынның 
ел аузында қалған, кезінде орыс тіліне аударылған жырларына тән сипат – 
ереуіл  рухы,  әлеуметтік  идея,  азаматтық  пафос.  Башқұрт  жазба  әдебиеті 
Қазан төңкерісінен кейін қалыптасты.Діни уағызға арнап шығарма жазған. 

74 
 
Т.Ялсыгул (1787-1838), Ә.Қарғалы (1784-1825), Г. Салихов (1794-1867), Ш. 
Заки (1825-1865), Ғ.Сокрый (1826-1889) секілді ақындар мистика, софизм 
шырмауында  қалып  қойды.  XIX  ғасырдың  2-жартысында  башқұрт 
әдебиетінде  ағартушылық бағыт  өрлей  бастады.  Бұл  кездің  көрнекті  өкілі 
көп  қырлы  талантты  ақын,  тілші,  фольклорист,  этнограф,  тарихшы, 
педагог,  аудармашы,  қоғам  қайраткері  М.Үмітбаев  (1841-1907)  болды. 
Оның 1897 ж.  шыққан «Жәдігер» жинағында ғылыми  еңбектері, өлеңдері 
топталған. Қазақ, татар поэзиясында елеулі із қалдырған Ақмолла ақын  – 
башқұрт  әдебиетіндегі  ірі  тұлға.  Башқұрт  кеңес  әдебиетінің  іргетасын 
қалауда  Мәжит  Ғафуридің  «Қызыл  ту»,  «Ант»,  «Еңбекші»,  «Татар 
жігітіне»,  Д.  Юлтыйдың  «Октябрь»,  «Аттан,  жігіт»,  «Майсара»,  Ш. 
Бабичтің «Халыққа арнау», С.Құдаштың «Қызыл әскер», «Айтшы» секілді 
революция жырлары аса зор рөл атқарды. 30-жылдарда халық өмірінің әр 
түрлі кезеңін бейнелейтін реалистік проза туды. Олар – С.Құдаштың «Қос 
қайың»,  С.Агиштің  «Жағдайға  орай»  повестері,  Д.  Юлтыйдың  «Қан», 
А.Тагировтың  «Солдаттар»,  «Қызыл  гвардияшылар»,  «Қызыл  әскерлер», 
И.Насыридың  «Кедей»  романдары,  Х.Ибрагимовтың  «Башмақшы», 
К.Даянның  «Таңшолпан»,  Н.Кариптің  «Алма»  пьесалары,  С.Құрыштың 
«Бақыт  заңы»  (1935),  «Республика  жырлайды»  (1938),  Б.Ишемғұлдың 
«Отан»  (1936),  Х.Каримнің  «Салтанат»,  Р.Нигматидің  «Ақ  Еділдің  әсем 
айдыны»  (1940)  өлең-жырлары.  Отан  соғысының  қаһарлы  шындығы 
әдебиетте  жан-жақты  бейнеленеді.  А.Бекчентаевтің  «Аққулар  Оралда 
қаладысы»  (1956),  «Үлкен  оркестрі»,  Х.Дәулетшинаның  «Ырғызы»  – 
прозадағы;  Р.Нигматидің  «Большевигі»,  Х.Каримнің  «Алтын  масағы», 
С.Құдаштың  «Отаным  менің»  –  поэзиядағы  елеулі  шығармалар.  Ежелден 
іргесі  бір,  тілінде,  тұрмысында,  салт-санасында  ұқсастық  көп,  қазақ  пен 
башқұрт  –  туысқан  халықтар.  Башқұрт  жазуларының  шығармалары  қазақ 
тілінде көп аударылады. Үлкен ақын  әрі драматург Мұстай Кәрімнің «Ай 
тұтылған  түн»  пьесасы  қазақ  сахнасынан  көп  жыл  бойы  түскен  жоқ. 
М.Әуезовтің «Абай» эпопеясы, т.б. көптеген қазақ шығармалары башқұрт 
тілінде  жарық  көрді.  С.Құдаш  пен  Б.Майлиннің,  С.Мұқановтың 
творчестволық достығы үзілген емес.  

жүктеу/скачать 0,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: