К., Искакова Ж. М

25 
 
ТАТАР ӘДЕБИЕТІ 
 
  
Татар халқының жазба әдебиеті көне дәуірлерден басталады. Шығыс 
классикалық  поэзиясының  дәстүрлі  сюжеттеріне  татар  ақындары  да 
көптеген  дастандар  жазған.  Солардың  бірі  –  ХІІІ  ғасырдың  бас  кезінде 
өмір сүрген Ғали ақынның «Жүсіп пен Зылиха» дастаны.  
Сондай-ақ  авторлары  бізге  беймәлім  «Кесікбас»  және  «Сопыларға 
өсет» деп аталатын діни-дидактикалық сарындағы шығармалар. 
Махмұт  Бұлғаридің  «Жұмаққа  жол»  (ХІV  ғасыр),  Мұхамедияр 
ақынның  «Жомарттың  сыйы»  (ХV  ғасыр)  атты  жыр-дастандары  кезінде 
халық арасында мәшһүр болған. 
Татар әдебиетінде ХVІІ – ХVІІІ ғасырларда сопылық бағыттағы және 
дидактикалық  сарындағы  көркем  туындылар  басым  болды.  Бұл  кездегі 
татар  әдебиетінің  көрнекті  өкілдері:  Мавля  Құли  (ХVІІ  ғасыр),  Утыз 
Имяни (1754-1834), Шамсетдин Заки (1825-1865). Исмоил Ағанидің (ХVІІІ 
ғасыр)  «Үндістан  мен  Арабстанға  саяхат»  деген  шығармасы  татар 
әдебиетіне  жаңа  түр  –  «саяхатнамалар»  жазу  дәстүрін  әкеледі.    Ал,  енді 
ХІХ  ғасырдағы  татар  әдбиетінде  ағартушы-демократиялық  бағыт 
мейлінше  кең  дамыды.  Бұл  әдеби  бағыттың  көрнекті  өкілдері  Әбунасыр 
Курсави (1776-1818), Қаюм Насыри (1825-1902) т.б. болды.  
Татар халқының жазба әдебиеті көне дәуірлерден басталады. Шығыс 
классикалық  поэзиясының  дәстүрлі  сюжеттеріне  татар  ақындары  да 
көптеген  дастандар  жазған.  Солардың  бірі    –  XIII  ғасырдың  бас  кезінде 
өмір сүрген Ғали ақынның «Жүсіп пен Злиха» дастаны.  
Сондай-ақ  авторлары  бізге  беймәлім  «Кесікбас  және  Сопыларға 
өсиет»  деп  аталатын  діни-дидактикалық  сарындағы  шығармалар.  Махмұт 
Бұлғаридың  «Жұмаққа  жол»  (XIV  ғасыр),  Мұхамедияр  ақынның 
«Жомарттың  сыйы»  (XV  ғасыр)  атты  жыр-дастандары  кезінде  халық 
арасында мәшһүр болған.  
Әдебиеттің  басқа  да  құбылыстары  сияқты  әдеби  байланыстың  да 
өзіндік  пайда  болу  процесі,  даму  жолы  және  оның  тарихи  кезеңдері 
болады. Бұл құбылыстар көбінесе әдебиетті жасаушы халықтардың тарихи 
байланысына,  саяси-экономикалық  және  мәдени  қарым-қатынасына 
негізделеді.  
Қазақ  пен  татар  халықтарының  тарихына  көз  жіберсек,  бұл 
туысқандық  тамырларының  тіпті  тереңнен,  сонау  көне  ғасырлардан 
басталатынын көреміз. Біріншіден, екі халықтың шыққан тегі бір  – тарих 
сахнасына біздің дәуіріміздің басында-ақ көріне бастаған сонау көне түркі 
тайпалары.  Екіншіден  бұл  екі  халық  көп  уақыт  бойы  әуелі  (V-VIII 

26 
 
ғасырларда) Түрік қағанатының, кейін (1Х-Х11 ғасырларда) Дәшті қыпшақ 
одағының,  ақырында  (Х111-ХV  ғасырларда)  Алтын  Орда  хандығының 
құрамына  кіріп,  бір  мемлекеттің  қол  астында  өмір  сүрген.Қазақ  татар 
әдебиеттерінің көптеген көне ортақ үлгілері көбінесе осы кезде жасалған. 
Үшіншіден бұл екі халық кейін сол көне түркі – монғол тайпалары құрған 
қоғамнан  бөлініп  шығып,  бірі  бұлғар-татар  одағының,  екіншісі  –  үйсін- 
қыпшақ  одағының  негізінде  өз  алдына  жеке  халық  болып 
қалыптасқан.Төртіншіден,  бұл  екі  ел  бірі-  қазақ,  екіншісі  –  татар  атанып, 
тарих  сахнасына  шыққанан  бері  негізінен  бір  өлкені  (Еділ-Жайық 
өзендерінің  бойлары  мен  Орал-Алтай  тауларының  арасын)  мекендеп,  көп 
ғасырлар көршілес қонып, іргелес тұрып өмір сүріп келеді.  
Осыған  байланысты  олардың  басынан  кешірген  тарихи  тағдырлары 
да  бір  болып,  ұлттық  мүдделері  үнемі  ұштасып  жатты.  Мәселен,  қазақ  –
татар  халықтары  Шыңғыс  пен  Бату  бастаған  монғол  шапқыншыларының 
шабуылына бірдей  ұшырады.  Кейін  Қазан,Астрахань,  Қырым,  Сібір  және 
Қазақ  хандықтары  болып  бөлінген  кездердің  өзінде  де  қазақ,  татар 
халықтары  өзара  экономикалық  байланыс  жасап,  бір-бірімен  сауда 
қатынастарын  жүргізді.  Тіпті  қазақтар  мен  татарлар  бір  кезде  Ноғайлы 
одағын  құрып,  бір  хандық  болып  та  тұрды.  Қазақтың  көптеген  батырлық 
және лиро- эпостық жырлары көбіне осы дәуірде пайда болған.  
Міне,  осы  түбі  бір  туыстық,  көне  көршілік,  тарихи  тағдырластық 
және  эконмикалық  қатынас  екі  елдің  мәдени  өміріне,  соның  ішінде 
әдебиетіне  де  елеулі  әсерін  тигізіп,  олардың  өзара  жақындасуына  себеп 
болды.  Мұны,  әсіресе  екі  халықтың  ежелгі  заманнан  бері  сақтанып  келе 
жатқан ауыз әдебиеті үлгілеріне көз жіберсек анық аңғарамыз. Бұл жөнінде 
белгілі  татар  ғалымы,  филология  ғылымдарының  докторы,  профессор 
Х.Усман  былай  деп  жазады:  «Қазақ  –  татар  әдебиетінің  қарым-қатынас, 
өзара  байланыс  тарихы  өте  ертеден  басталады.  Олардың  түп  тамыры, 
бастау  бұлағы  біздің  халықтарымыздың  ауыз  әдебиетінде  жатыр.Ескі 
Орхон-  Енисей  жазуы  мен  Махмут  Қашқари  сөздігіне  үңілсек,  олардан 
біздің тілімізде күні бүгінге дейін ортақ мақал- мәтелдерді каездестіреміз. 
Мұндай  туыстас  шығармалар  кейігі  замандарда  да  кем  түспейді.  Әсіресе 
эпос төңірегінде аса қызғылықты жәйттер бар...».  
Расында  да,  қазақ-татар  халықтары  жасаған  ауыз  әдебиеті  үлгілері 
үнемі өзара ұқсап, ұштасып жатады. Бұл жағынан алып қарағанда, олар бір 
көрікті  бақшаның  қос  гүлі  тәрізді.  Олай  дейтін  себебіміз:  Бұлар  бірігіп 
жасаған  ертегі-аңыздар,  тұрмыс-салт  жырлары,  мақал-мәтелдер,  жұмбақ, 
жаңылтпаштар,  батырлық  және  лиро-  эпостық  дастандар  бір-біріне  өте 
ұқсас.  Тіпті,  олардың  кейбіреулерінің  қай  халықтікі  екенін  де  айыра 

27 
 
алмайсың.  Мәселен,  «Көз  –қорқақ,  қол  –  батыр»,  «Ер  жолдасы  тәуекел», 
«Жатып  қалғанша,  атып  қал»,  «Бітер  істің  басына,  жақсы  келер  қасына», 
«Өнер алды-қызыл тіл», «Өнерді үйрен, үйрен де жирен», «Ұста – әруақ», 
«Жан  аямаған  жау  алар,  мал  аямаған  дау  алар»,  «Ат  аунаған  жерде  түк 
қалар» деген қазақ-татар мақалдарының мән-мағына жөнінен еш айырмасы 
жоқ. Өзгеріс тек жазылуы, оқылуы және айтылуында ғана.  
Сол  сияқты  татардың  «Шомбай»  атты  ертегісі  қазақтың  «Шық 
бермес Шығайбай мен Алдар көсе» деген ертегісіне өте ұқсас. Екеуінде де 
қу  кедей  жігіт  сараң  байды  алдап  кетеді.Ал  татардың  «Бай  мен  шаруа» 
деген  ертегісі  қазақтың  «Хан  мен  тазша  бала»  деген  ертегісіне,  татардың 
«Молда  мен  Мәзи»  деген  ертегісі  қазақтың  «Тапқыш»  деген  ертегі-
аңыздарымен  мазмұн,  идея,  тіпті  сюжет  жағынан  өте  сәйкес.  Ал,  «Есек 
дәме»,  «Екі  жалқау»,  «Ағайындардың  қаз  бөлгені»  деген  ертегісі  қазақ 
ертегілерімен тіпті сөзбе-сөз үйлесіп жатады.  
Жоғарыда  қазақ  пен  татарлардың  тіпті  бір  кезде  бірігіп  Ноғайлы 
одағын  құрып,  бір  хандықтың  қол  астында  өмір  сүргенін  айтып,  өткен 
болатынбыз.  Қазақтың  көптеген  батырлық  жырлары  мен  лиро  –  эпостық 
дастандары  міне  осы  Ноғайлы  дәуірінде  туған.  Бұл  жөнінде  қазақтың 
тұңғыш ағартушы-ғалымы, қазақ-татар халықтарының тарихи байланысын 
терең  зерттеп,  олардың  ауыз  әдебиеттерінің  нұсқаларын  көп  жинаған 
Ш.Ш.Уәлиханов  былай  деп  жазады:  «Туысқан  ноғай  мен  қазақ 
ордаларының  бірігіп  өмір  сүрген  кезі  қазақ  дастандарында  алтын  ғасыр 
есебінде жырланады. Жиренше шешен, Әз Жәнібек және ноғай философы 
Асан  қайғы  атына  байланысты  әңгімелер,  ертегі-  аңыздар  және  нақыл 
сөздердің көпшілігі сол кезде туған. Оларды дала тұрғындары осы уақытқа 
дейін  пайдаланады...».  Орталық  Азиядан  Еділ  бойына  жөңкіген  Жоңғар 
қалмақтары ноғай мен қазақ ордасына шабуыл жасап, жат жерлік жаулар 
оларды 
өздерінің 
туған 
жерлерінен 
ығыстырады,талан-таражға 
ұшыратады,қазақ  пен  ноғайдың  туысқандық  одағын  ажырытады. 
Қалмақтардан  ығысқан  ноғайлар Еділ  мен  Оралдың  ар  жағына  кетеді.Ал, 
қазақтар  оңтүстікке  ауады.Ноғай  мен  қазақтың  осы  екіге  айырылуы 
жөнінде  шығарылған,  бүкіл  дала  тұрғындарына  мәлім  жоқтауды  дала 
күйшілері  осы  уақытқа  дейін  ұмытпай  қобызда  ойнайды.  Мұны  естіген 
ақсақалдардың көзіне жас келеді.  
Ормамбет би өлгенде,  
Он сан тоғай бүлгенде,  
Қара орман күйгенде... 
деп  жырлайды  дала  Бояны  (жыршысы).  Ш.Ш.Уәлиханов  ноғайлы 
дәуірінде  жасалған  әдебиетке  татар,  қазақ  арасына  кең  тараған  «Едіге», 

28 
 
«Орақ  батыр»,  «Ер  Көкше»,  «Ер  Қосай»,  «Шора  батыр»  және  «Қозы 
Көрпеш – Баян сұлу» дастандарын жатқызады.  
Татар мен қазақ халықтарының бір кезде бір хандықтың қол астында 
өмір  сүріп,  көптеген  әдебиет  нұсқаларын  жасағанын  ауыз  әдебиетін  көп 
зерттеген  ақын  С.Сейфуллин  де  растайды.  Ол  өзінің  қазақ  әдебиет 
тарихына  байланысты  еңбектерінде,  тіпті  «Ноғайлы  дәуірінде  туған 
әдебиет» деген арнаулы бөлім енгізеді. Сәкен ертедегі ноғайлы дәуірі (ХV-
XVII  ғ  асырлар)  кезінде  жасалған  әдебиет  нұсқаларын  қазақ,  татар, 
башқұрт, өзбек, қарақалпақ тағы басқа халықтардың бірігіп жасаған ортақ 
әдебиеті  деп  есептейді.Бұған  ол  көбінесе,батырлық  жырларды  және  лиро 
эпостық  дастандарды  жатқызады.  Мәселен,  С.Сейфуллин  былай  деп 
жазады:  «Қазіргі  Қырым,  Астрахань,  Қазан,  Еділ  бойлары,  Башқұртстан, 
Өзбекстан, Қарақалпақ және басқа жерлердегі түркі монғол руларының ол 
заманда  ноғайлы  елі  атанғандары,  ертедегі  ноғайлы  батырлары  туралы 
айтылған  жырларды,  әңгімелерді  «біздікі  еді»  десе  айтуларына 
болады.Олай айтуға хақылары да бар. Ноғайлы заманындағы ноғайлының 
батырлар әңгімесіне бәрі де ортақ деуге болады. Оларға... қазіргі қазақтар 
да ортақ».  
Ал, енді, Алтын Орда ыдырап, оның қарамағында отырған ноғайлы 
елі  бытырап,  одан  қазақ  рулары  бөлініп,өз  алдына  халық  құрған  кездегі 
татар  және  қазақ  әдебиеттерінің  жайы  жөнінде  Сәкен  тағы  былай  дейді: 
«Қалың  ноғайлы  бірте-бірте  бытырап,  бөлек-бөлек  болып,  жан-жаққа  – 
«ұлы-ұрымға,  қызы-  қырымға»  тарасып  кеткенде,  қазақ  атанып  кеткен 
ноғайлылар  өзінің  ноғайлы  заманындағы,  ноғайлының  бытырай  бастаған 
заманындағы  батырлар  әңгімелерін  өздері  қазақ  болып  кеткен  соң  да 
ұмытпаған.  Қазақ  болған  елден  өзге  жерлердегі  ноғайлылардың  көбі  ол 
батырлар жырларының ұзын ырғаларын да ұмытып қалып, тек қана қысқа 
әңгімелерін ғана сақтап қалған. Тіпті кейбір ел қысқа әңгімелерінің өзін де 
ұмытып  қалған...  Ертедегі,  ноғайлы  заманын  дағы  батырларды  әңгіме 
қылған  жырлардың  қайсысын  алсаң  да,  қазақ  болған  елдің  ауыз 
әдебиетіндегісі өзге түркі –монғол руларының бәрінікінен де екі есе немесе 
талай  есе  көлемді,  талай  есе  толық  сақталып  келген...».  Мұнан  кейін 
С.Сейфуллин  ноғайлы  дәуірінде  жасалған  әдебиет  нұсқаларына  «Едіге», 
«Қобыланды»,  «Алпамыс  батыр»,  «Қамбар  батыр»,  «Ер  Тарғын»,  «Ер 
Сайын»,  «Жабай  батыр»,  «  Нәрік  ұлы  Шора  батыр»,  «Ер  Көкше»,  «Ер 
Қосай», «Қозы Көрпеш –Баян сұлу», «Қыз Жібек» дастандарын жатқызады 
да, өзінің бұл пікірін осы поэмалардан үзінді келтіре отырып дәлелдейді.  
Қазақ  ғалымы  Ш.Ш.Уәлиханов  пен  ақын  С.Сейфуллин  тарапынан 
айтылған бұл пікірлерді татар ғалымы проф.Х.Усман да толық қуаттайды. 

29 
 
Мәселен,  ол  былай  деп  жазады:  «Бір  кезде  Қара  теңіз  жағасынан  Алатау 
бөктеріне дейін созылып жатқан сонау Дәшті Қыпшақ дәуірінде көптеген 
ортақ  эпостық  жырлармыз  осы  аталған  аралықтың  Батысы  мен 
Шығысында бір үлгімен, құдіретті күшпен жаңғырып, айырмасыз, айна  – 
қатесіз айтылған да жырланған.  
Татар  халқының  тарихи  дамуындағы  одан  бергі  сан  алуан 
өзгерістерге  байланысты  олардағы  эпостың  даму  жағдайлары  да  өзгеріп 
кетті.  Татардың  халықтық  шығармашылығы  өзінің  бұдан  кейінгі  даму 
дәуірінде  бәйіт,  қысқа  жырлар  түріне  ауысты  да,  ал  қазақтар  болса,  сол 
эпостың  байырғы  батырлық  жыр  дәстүрін  одан  әрі  байытып  әкетті». 
Сөйтіп  қазақтың  тұңғыш  ағартушы-ғалымы  Ш.Уәлиханов,  ақын 
С.Сейфуллин,  сондай-ақ  белгілі  татар  ғалымы,  проф.  Х.  Усман  да  қазақ-
татар  әдебиеттерінің  түпкі  тектерінің  бір  екендігін,  олардың  алғашқы 
нұсқаларының  көбінесе  бірігіп  жасалғанын  айтады.  С.Сейфуллин  мен 
Х.Усман  оның  үстіне,  әлгі  бірігіп  жасалған  ортақ  әдебиет  үлгілерінің 
татарларға  қарағанда  қазақ  арасында  молырақ  және  толығырақ  сақталып 
қалғанын атап өтеді.  
Бұлардың  бұл  пікірлерінің  дұрыстығын  қазақтың  батырлық 
жырларымен  танысқанда  анық  байқауға  болады.  Мәселен,  есімдері қазақ, 
татар  халықтарына  бірдей  мәлім  Едіге,  Орақ  Мамай,  Қобыланды, 
Алпамыс,  Шора  жөнінде  екі  ел  арасында  да  көптеген  өлең-жырлар  мен 
ертегі - аңыздар бар. Бірақ қазақтың бұл батырлық жөніндегі өздерінің ой-
пікірлері  мен  ой-қиялдарын  ертегі-аңыз,яғни  қарасөз  түрінде  ғана 
жеткізген. Бұған мысал ретінде Алпамыс батыр туралы шығарманы алуға 
болады. Қазақ ішінде «Алпамыс батырдың» негізінен үш версиясы болса, 
соның  үшеуі  де  ұзақ  өлең-жыр,  яғни  батырлық  дастан  түрінде  сақталған. 
Ал,  татардың  «Алпамша»  атты  ертегісінің  әр  кезде  жазылып  алынған  екі 
нұсқасының  екеуі  де  ертегі,  аңыз-әңгіме,  яғни  қарасөз  түрінде  жазылған. 
Қазақ-татардың  «Алпамыс»  атты  батырлық  жыры  мен  көркемдік 
ерекшеліктері  мен  олардың  арасындағы  өзара  ұқсастықтар  мен 
айрмашылықтар жөнінде академик жазушы М.О. Әуезов, Қ.Жұмалиев, М. 
Ғабдуллин,  проф.  Н.С.Смирнова,  А.А.Валитова  мен  Т.Сыдықовтардың 
ғылыми-зерттеу еңбектерінде өте жақсы айтылған.  
Ал,  енді  татар  мен  қазақ  халықтарының  Алпамыс  жөніндегі 
шығармасын өзара салыстырып қарағанда көптеген ұқсастықтарды табуға 
болады.  Мәселен,  Алпамыс  туралы  қазақ  жыры  мен  татар  ертегісінде  де 
батырдың  қалыңдығына  үйленуі,  өзіне  лайықты  ат  таңдап  алуы,  өзіне 
қарсы  болған  ханға  сапар  шегуі,  батырдың  тұтқынға  түсіп,  зынданда 
отыруы,  жабайы  қаздың  қанатына  хат  байлап,  оны  өзі  өскен  өлкесіне 

30 
 
жіберуі, әйеліне басқа біреудің үйленбек оймен құда түсіп жатқан кезінде 
батырдың  еліне  қайтып  оралуы  т.  б.  жағдайлар  өте  ұқсас  келіп  отырады. 
Бірақ  бұл  шығарма  мазмұнының  ұқсастығы  емес,тек  сюжет  желілерінің 
жақындығы ғана деп түсіну керек. Өйткені, татар ертегісі мен қазақ жырын 
қатар 
салыстырып 
отырсақ, 
олардың 
арасында 
елеулі 
айырмашылықтардың бар екендігі байқалады.Мәселен,егер «Алпамыстың» 
қазақша  версияларында:  батырдың  ата-анасының  баласыз  болу  жайы 
әңгімеленсе,  «Алпамша»  атты  татар  ертегісінде  бұл  жоқ.  Сол 
қалыңдығының  ата-аналарының  аттары  да  аталмайды.  Сондай-ақ  татар 
ертегісінде  айтылатын  Алпамшаның  әйелі  үшін  бәсекеге  түсуі,  Алпамша 
мен  Сандуғаштың  бірігіп  патшаға  қарсы  тұруы,  батырдың  үстемшіл 
Қылтаппен  соқтығысуын  баяндайтын  эпизодтар  қазақ  версиясында 
басқаша  баяндалады.  Алпамшаның  қараңғы  түнек,  түпсіз  құдықтан 
босанып,  сау-саламат  еліне  қайтып  оралуы  да  басқаша.  Сонымен  бірге 
татар ертегісінде мыстан кемпірдің айла-амалы да айтылмайды. Қатысушы 
адамдардың  да  аттарында  да  атап  айтарлықтай  айырмашылықтар 
бар.Мәселен,  қазақ  жырындағы  Алпамыс,  татар  ертегісінде  Алпамша, 
Гүлбаршын – Сандуғаш, Тайшық – Қылтап, т.с.с. болып келеді.  
Татар  ертегісін  «Алпамыстың»  қазақша  версияларымен  қатар  алып 
қарағанда,  олардың  өмірдегі  құбылысты  беру  тәсілдерінде  де 
айырмашылықтар  кездесіп  отырады.  Ол  айырмашылықтар  көбінесе  қиял-
ғажайыптық  жайларға  байланысты  құрылған.  Алпамыс  жайындағы 
эпикалық  жырды  халық  Еділ  жағалауына  әкелгенде,  ол  татар  халқының 
өзіндік  төл  көркем туындысы  болып  саналып  кеткен.Ал,  бұлардағы,  яғни 
эпикалық  жыр  мен  ертегінің  арасындағы  айырмашылық  жайларды  қазақ 
пен татар халықтарының өмір шындығының әртүрлі болып келуі, елдердің 
бастан кешкен тұрмыс жолының әр қилы болуынан деп түсіну керек.  
Алпамыс батыр сияқты Қозы Көрпеш – Баян сұлу туралы да екі ел 
арасына бірдей тараған таңғажайып тамаша аңыз бар. Мұнда да, қазақтың 
«Қозы  Көрпеш  –  Баян  сұлуы»  екі  жастың  арасындағы  адал  махаббаты 
мадақтаған  лиро-эпикалық  дастан  түрінде  жетсе,  татар  аңызы  Қозының 
ерлігін  көрсетуге  бағытталған  шағын  ертегі  түрінде  ғана  сақталған.  Бірақ 
осы  дастан  мен  ертегінің  көтерген  тақырыбы.  Айтайын  деген  ой-пікірі, 
мазмұны мен сюжетінде де елеулі ортақтық пен ұқсастық бар. Мәселен, екі 
елдің  аңызында  да  екі  бай  (бірде  олар  хан  немесе  рубасы)  аңға  шығып 
жүріп,  далада  құда  болады,  кейін  бір  құда  өледі  де,  қалыңдықтың  әкесі: 
«Жетім ұлға қызымды бермеймін» деп, қоныс аударып көшіп кетеді. Жас 
батыр  Қозының  балалық  шағы  да  бірдей  суреттеледі.Баянға  аттанар 
жолдағы  оған  кездесетін  кедергілер,  қиыншылықтар  да  бір  тектес.Қозы 

31 
 
мен  Баян  арасындағы  дәнекердің  –  бозторғайдың  әрекеті,  тағдыры  ұқсас. 
Екі  аңыздың  да  екеуінде  Қозы  Баянға  тазша  бала  болып  келеді.екі 
нұсқаның  екеуінің  де  соңы  кейде  қайғылы,  кейде  бақытты  болып 
аяқталады.  
Осы  аталған  негізгі  ұқсастықтарына  қарағанда,  «Қозы  Көрпеш  – 
Баян сұлу» жырының о бастағы нұсқасы біреу-ақ екені сезіледі.Өйткені екі 
жастың арасындағы мөлдір махаббатты жыр еткен бұл тамаша әр елдің өз 
топырағында  туа  қалған  күннің  өзінде  осыншалықты  бірін-бірі 
қайталайтын  ұқсастықпен  жырланбаса  керек  еді.Сонымен  қатар  бірнеше 
ғасырлар  бойы  жырланып,  айтылып  келе  жатқандығы  себепті,  бір  тілден 
екінші  тілге  ауысқанда,  сол  халықтың  қасиетін  бойына  сіңіріп  те 
отырған.Ал,  келе-келе  қалыптасып,  сол  елдің  дербес  бір  шығармасына 
айналуы  әбден  ықтимал.Бұл  ретте  жырды  қабылдаған  ел  өз  басынан 
кешірген  тарихи  кезеңдерді,  өз  елінің  ұлттық  дәстүрлерін,  әдет-ғұрып, 
салт- санасын, тұрмысы мен психологиясын асқан шеберлікпен шығармаға 
дарыта да,  оны  дамыта  да білген.  «Қозы  Көрпеш  –  Баян  сұлу»  дастанын, 
оның  идеялық-көркемдік  қасиеттері  мен  толып  жатқан  версиялары, 
варианттарын 
салыстыра 
зерттеп, 
олардың 
әрқайсысына 
тән 
ерекшеліктерін  ашқан  академик  М.О.Әуезов,  Қ.Жұмалиев,  проф. 
М.Ғабдуллин,  Ы.Дүйсенбаев,  Ә.Қоңыратбаевтардан  бастап,  бұл  дастанды 
татар, 
башқұрт, 
алтай 
нұсқаларымен 
салыстыра 
талдаған 
М.Жолдасбековтерге дейін осы пікірге саяды.   
Сондай-ақ  татар  арасында  көп  жырланған,  сюжеті  шығыстан 
ауысқан  «Жүсіп-Зылиқа»,  «Таһир-Зуһра»,  «Ләйлі-Мәжнүн»,  «Сейфіл-
Мәлік», «Боз жігіт», «Шәкір-Шәкірат» дастандары қазақ арасында да ерте 
кездің  өзінде-ақ  белгілі  болған.  Ал,  «Қожанасыр  әңгімелері»,  «Тотының 
тоқсан  тарауы»,  «Қырық  уәзір  хикаялары»,  «Мұңлық-Зарлық»  жырлары 
қазақ даласында қандай құрметпен айтылса, татар ноғайларында да сондай 
сүйіспеншілікпен  жырланған.  Бұл  эпостар  мен  дастандардың,  ертегілер 
мен аңыздардың бүкіл Орта Азия халықтарына, соның ішінде қазақтар мен 
татарларға  да  етене  болып  кеткені  соншалық,  кейде  бұлардың 
кейбіреулерінің түп төркінін табудың өзі де қиын.  
Татар халқының жазба әдебиеті көне дәуірлерден басталады. Шығыс 
классикалық  поэзиясының  дәстүрлі  сюжеттеріне  татар  ақындары  да 
көптеген  дастандар  жазған.  Солардың  бірі  –  XIII  ғасырдың  бас  кезінде 
өмір сүрген Ғали ақынның «Жүсіп пен Зылиха» дастаны. 
Сондай-ақ  авторлары  бізге  беймәлім  «Кесікбас»  және  «Сопыларға 
өсиет» деп аталатын діни-дидактикалық сарындағы шығармалар.  

32 
 
Махмұт  Бұлғаридің  «Жұмаққа  жол»  (XIV  ғасыр),  Мұхамедияр 
ақынның  «Жомарттың  сыйы»  (XV  ғасыр)  атты  жыр-дастандары  кезінде 
халық арасында мәшһүр болған. 
Татар  әдебиетінде XVII-XVIII  ғасырларда  сопылық  бағыттағы  және 
дидактикалық  сарындағы  көркем  туындылар  басым  болды.  Бұл  кездегі 
татар  әдебиетінің  көрнекті  өкілдері:  Мавля  Құли  (XVII  ғасыр),  Утыз 
Имяни (1754-1834), Шамсетдин Заки (1825-1865). 
Исмоил  Ағанидің  (XVIII  ғасыр)  «Үндістан  мен  Арабстанға  саяхат» 
деген  шығармасы  татар  әдебиетіне  жаңа  түр  –  «саяхатнамалар»  жазу 
дәстүрін әкеледі.  
Ал, енді XIX ғасырдағы татар әдебиетінде ағартушы-демократиялық 
бағыт  мейлінше  кең  дамыды.  Бұл  әдеби  бағыттың  көрнекті  өкілдері 
Әбунасыр Курсави (1776-1818), Шигабутдин Маржани (1813-1889), Қаюм 
Насыри (1825-1902) т.б. болды. 
Дәл осы дәуірде өмір сүрген Загир Бигеев (1870-1902), Ғабдірахман 
Иляси  (1856-1896),  Фатих  Халиди  (1851-1923)  шығармаларында 
адамгершілік,  ізгілік,  инабаттылық,  имандылық  т.б.  гуманистік  идеялар 
бейнеленген.  Әсіресе,  Қаюм  Насыридің  новеллалары,  Загир  Бигеевтің 
«Сұлу  Қадиша»  романы,  Ғабдірахман  Илясидің  «Бақытсыз»  деген  атпен 
шыққан  пьесалар  жинағы  татар  әдебиетіне  кеі  өріс  ашып,  тың  тыныс 
әкелді. 
Қаюм  Насыри  –  татар  прозасының  негізін  салушы,  татар  балалар 
әдебиетінің ірге тасын қалаушы, халық әдебиеті нұсқаларын жинаушы.  
Қаюм  Насыридың  «Бос  уақыт»  (1860),  «Қырық  уәзір»  (1868), 
«Әбдуғалисина»  (1872),  «Әдебиет  жөніндегі  әңгімелер»  (1884)  атты 
еңбектері  татар  әдебиетінің  дамуына  мол  үлес  болып  қосылды. 
«Қабуснама»  (1886),  «Қазан  татарларының  наным-сенімдері  мен  ырым-
салттары» (1880), «Қазан татарларының халық әдебиетінің үлгілері» (1896) 
деген шығармалары кезінде орыс тілінде жарық көрді. 
Татар  халқының  ауыз  әдебиеті  тұрмыс-салтқа  байланысты  туған 
өлең-жырларға  бай  болып  келеді.  Сондай-ақ  ертегінің  сан  алуан  түрлері, 
батырлар жыры, лиро-эпостық жырлар, мақал-мәтелдер, т.б. татар көркем 
сөз өнерінің алтын қорынан кең орын алған. 

жүктеу/скачать 0,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: