К іта п та н у негіздері: о ку құралы. А лм аты, «Са нат», 1 9 9 1 7 6 бет
жүктеу/скачать 5,09 Mb. Pdf көрінісі
|
| басшылықкд алатын принцип. Ал жеке елдер кітабында
бұл принциптің сақталу, сақталмауы өрқилы. Кітап шыгару жөне редакциялык-баспагерлік білім методологиясы (жалпы редакциялау 一 общее редактиро вание) кѳп-кѳп проблемаларды алга тартады. Олардьщ ішіндегі ең бастысы — кітап шығарудың идеялық жөне үйымдастыру принциптерін белгілеуге, талдап шешуге байланысты. Бүдан бүрын бірінші орынға зерттелетін проблема жөнінде марксизм - ленинизм классиктері нендей пікір айт ты, Коммунистік партия мен Кеңес үкіметі каулы-қарар- ларында кітап бастыру жөнінде мөселенің қойылысы кан дай еді? — деген сүрактар шығатын. Күні кеше б а сп а орындары өз қызметінде маркстік- лениндік теорияны, партиялык таптык принциптерді н е г із г е алды. Коммунистік партияның саясатын жүзеге асыруга ат салысты. Қазір жагдай өзгерді. Тоталитарлык жүйе күйреді. Кеңес Одагы ыдырады. Еліміз төуелсіздікке ие болды. Ерікті Қазақстан демократиялык даму жолына түсті. Осыған байланысты идеология өзгерді. Ендігі жерде ұлттық жөне мемлекетгік идеология үстем. Үлттық иде ология казак елінің өркениетгі елдер қатарында а з а т өмір жолымен көркейіп гүлденуін максат тұтады. Сол үшін елімізде тұратын баска да халыктардың тең кұқықты жағдайда жаңа өмірді бірге жасасуын тілейді. Мемлекеттік идеология Қазақстан халықтарының барша- сының бостандыгын, бақытын камтамасыз е т у г е багыш- талган. Үлттык жөне мемлекеттік идеология өзге иде- ологияларга тиым салмайды. Кім не айтамын, не жаза- мын д е с е 一 еркіндік. Бұрынгыдай ауызға какпақ бола тын с а я с а т , соны жүзеге асырушы цензура атымен ѳшті. Біздің казіргі идеологиямыз тек үлттық һәм өлеуметтік 106 өшпенділікті қоздыруға г а н а қарсы. Мүның өзі, сайып келгенде, сөз бостандығына қайшы келмейді. Ел тыныштығы — нагыз адамгершілік идеяларды жүзеге асырудың мықты кеігілі. Міне, осы жагдайда біздегі мемлекетгік, ведомство лык жене жекеменшік б а с п а орындары әз кызметінде қандай принциптерді басшылыққа алады? Кітап ісінің бүгінгі мөнісі неде? Баспагерлік репертуар бейберекет жасактала ма, жоқ, оның жүйелі төртібі бола ма? Ғылым осы сұрақтарга айқын жауап беріп, кітап басу, редакци- ялык-баспагерлік істің идеялық жөне үйымдастырушы- лық принциптерін белгілеуі тиіс. Редакция де ген сөз латын тілінде төртіпке келтіру де г е н магынаны білдіреді. Редактор автормен т ізе ко са оты рып, қолжазбаны б а с п а г а өзірлейді. Бүл өзі көне заман нан бері келе жатқан мамандық. Қыш немесе тасқа, па пирус немесе пергаментке, кейінгі уакыт қдғазға түсірер алдында мөтінді дайындайтындар осы мамандық иесі. Ор хон ескерткіштері мөтінін жазған Иоллығ-тегін ақын ғана емес, сол ескерткіштердің редакторы да болган. Өлеңі мен кара сөзі араласып жымдасып жаткан мөтінді қдша- ту алдында тагы да бір карап дүрыстап өңдеу Иоллығ- тегін колынан өткені сөзсіз. Содан бері үнемі жетілдіріліп орныққан дөстүр еш бүзылмаган: баспаның тақырыптык жоспарын жасау, шығарма проспектімен (жоспарымен) редактордың таны сып жүмыс істеуі, автор шығармасы қолжазбасына ре дактор тарапынан баға беру, автор шыгармасы қолжаз- басын редакциялау, ягни редакторлык үстарту, өңдеу, баспагерлік түпнұсқаны өзірлеу, болашак кітап басылы мын полиграфиялык жэне кѳркемдік жагынан безендіру, яғни оның кұрылымын жасау, баспа нүсқдсын т е р у г е жіберу, баспаханалык жэне баспагерлік корректура жүмысы (верстка, салыстыру, қол қою үшін дайын кор ректура), т а з а беттер, сигнал даналары, кітап басылымы- ның тиражын дайындау төңірегіндегі жұмыстар 一 міне, мұның бөрі баспалық-редакциялық процестерге жатады. Бұлар қарапайым көрінгенімен, кыр-сыры алуан іс. Соның әдісін, теориясын анықтау — гылымның тікелей жұмысы. Редакциялау, өдеби өңдеу теориясы мен практикасы туралы гылым негізгі үш саладан тұрады. Біріншісі — редакторлык еңбектің тіл-стилистикаға байланысты төжірибесін жинақтайтын түйінді пікір қозғау. Сөйтіп, бұл 107 жүмыстардың былайғы бағытын белгілеу. Екінші 一 к е з келген қаламгер редактор бола алмайды. Терең білім, тіл шеберлігі үстіне, авторлармен жүмыс істей білу, т.б. қасиетгер керек. Бүл жөніндегі зе рттеу жұмыстарының ыңғайы редакцияның үйымдастыру жұмыстарына саяды. Үшінші, өдеби өңдеу жолдарын з е р тт ег ен де өзге ғылым- дардың көмегіне жүгіну. Редакциялық ішкі жұмыс ба рысында логика, психология, педагогика, информати ка жэне кітаптану ғылымдарының нөтижелері, ұсы- ныс-нүсқаулары кеңінен пайдаланылады. Мүны теория лык жагынан н е гіз де у баспагерлік ғылымның мойнын да. Тіл, стилистиканың практикасын өдемі қорытқдн, бас- пагерлерге мол септігі тиіп жүрген еңбектерден белгілі ғалым К. И. Былинскийдің «Очерки классической стилис тики» (1937) кітабын атау керек. Кезінде редакторлар- дың мамандығын жетілдіру курсында оқылған дөріс. Бы- линский кейін де осы секілді үлгілі кітаптарды дүниеге келтірген. Мысалы, •Практическая стилистика газеты» (1941), <Основы и техника литературной правки» (1945), жѳне «Литературное редактирование» (Д. Э. Розентальмен бірігіп жазган, 1957) атты еңбек- тері. Аталган кітаптарда б а сп а шыгармаларының тіліне койылатын талаптар, олардьщ стилін шывдау мэселелері жан-жақты талдап шешілген. Ѳр ғылым стиліндегі ерекшеліктер, өзге ғылымдар стилімен ішкі байланысы, колжазба материалының күндылығы, басылайын деп отырған дүниенін ішкі жүйесін қүру мөселелері Былинс- кий кітаптарында егжей-тегжейлі қарастырылады. Ғалым қолжазбаны кітап етіп басып шыгару творчестволык іс екенін б а с а айтады. Колжазба материалына сын кѳзбен кдрау керектігін, а в т о р г а жаңылыс кеткен жерлерін ес- кертумен бірге, о ган кол ұшын беріп кѳмектесу, к е с т е , диаграммаларра дейін құнттап карау кажетгігін үнемі е с к е салып отырады. Өдеби өңдеу, мәтіннің редакциясын жүргізу бейнеті көп қиямет қиын іс. Сондыктан редактор өз жұмысын жеңілейту жағын д а үмыт калдырмауға тиіс. Өрине, салғьфтгық, салактық е с е бін е н емес, жүмысты оңайлату төсілдерін ойластыру керек. Мүндай үлгілі төсілдер өр ғылымнан табылады. А. В. Западов «Логические основы редактирования текста♦ (М., 1959, стр. 76-98) деген кітабында формальды логиканың кейбір кағидалары 108 а д е б и өңдеуді өжептөуір жеңілдетуге колгабыс ететіндігін накты мысалдармен дөлелдеп шыққан. КГГА П САУДАСЫ Б ІЛ ІМ І Ж ҮЙЕСІ (БИБЛИОПОЛИСТИКА) Пайда ойлама, ар ойла, Талап кы л арты қ білуге. А ртьщ білім кітапта, Ерінбей окьш көруге . 一 дейді ұлы Абай. ♦Малқұмар көңіл — бек сокыр». Бүл д а Абай сөзі. Қазақ данасы халқына не дегелі отырғаны түсінікті. Ғылым, ар-инабат мектебі — бөрі кітапта. Ендеше, мал- күмар болма, кітапкүмар бол. Ал біз кітаптың нагыз бағасын біліп жеттік пе? Бүл сүрақтың жауабын кітап саудасы жайынан д а іздеуіміз керек. Ол туралы кітаптану ғылымы не дейді? Кітап саудасы туралы білім жүйесін з ер тт е г е н д е кітап өшмінің тауарлық құнын ғана емес, түтыну қүнын бірге кдрастыру керек. Бүл — киер киім, ішер а с емес, сонда д а адам боп өсіп толысуың үшін бірден-бір азық. Ми, рухият азығы. Дөлірек айтканда, рухани тауар. Кітапты тауарга айналдырып саудалау оның сонау па пирус бумасы, күйдірілген балшыкка, тақтайға не қайың кдбығына жазылган түрлерінен басталган. Жоғарыда аталған, бабаларымыз жасаган жазуы бар т а с ыдыс кұжаттар д а су тегінге ту спеген шыгар. Кол жазба кітапты кѳшіретін орын даяр ѳнімді, яки колжазба кітапты сататын дүкен де болган. Кѳне гректер кітап сатушыны библиопол деп атапты. Осы сѳзден француз кітаптанушысы Г. Пеньо «Библиоло гия жѳніндегі түсіндірме сөздік» (1802-1804) деген кітабында «библиополистика» атты термин тугызган. (Биб лиополистика — кітап жэне с а т у де г ен екі сѳзден кұрала- ды). Библиополистика кейін кітап саудасы деген мағынадан кітап саудасының теориясы, тарихы, ұйым- дастырылу негіздері д еген ұгымға ауысқан. Бұл білім жүйесі жогарыда аталған білім жүйелеріне ұқсас жалпы библиополистика, оның тарихы мен теория сы, кітап саудасы ѳдістемесінен тұрады. Жалпы библиополистика жөнінде бізде ѳдебиет жоктың қасы. Бұл гылым енді жасалуға тиіс. Оның шешетін мәселелерінің басы ашық. Алдымен жалпы 109 кітаптану принциптерінің библиополистикаға катысты тұстарына назар аударылуы керек. Кітаптың бүкаралық, коммуникациялық рөлін жүзеге асыруда кітап саудасы- ның рөлі қдндай? 一 міне, осыны анықтау керек. Кітап саудасын жүргізу, ерекшеліктерін зерттеу, библиополис тика объектісі, пөні, кұрылымы туралы түсінік беру, биб- лиополистиканың өзге кітаптану салаларымен байланы сын ашу 一 барлыгы д а көптен шешімін күтіп отырған проблемалар. Кітап саудасының ерекшелігі оның атында емес, за- тында. Атына карап бүл саланы шаруашылық мекемеге жатқызуға болар еді. Рас, шаруашылык мекемеге, жал пы са уда жүйесіне, елдегі с а уд а айналымына тіке қатысы жоқ емес. Бірак шын мөнінде бүл сату жолымен кітап тарататын ағартушы жүйе. Кеңес кезінде ол заңды түрде коммунистік насихат ісіне жегілді. Кітап саудасын идеологияға жатқызу сол к ездердегі ресми құжаттарда анық көрсетіліп отырды. 1949 жылы үкімет кдулысы бойынша КСРО Министрлер Кеңесінің жанынан Полиграфия ѳнеркѳсібі, ба спа жѳне кітап с а у дасы б а с басқармасы құрылған к е з д е оған жаңа мекеменін атынан көрініп түргандай, кітап саудасын басқару жөне кітап өнімдеріне дүрыс бага қойылуын қадағалау міндеттері жүктелді Ал КОКП Орталык Комитетінің 1960 жылғы 31 мамырда кабылдаган қаулысында жақсы жолга қойылған кітап саудасы жалпы мемлекеттік жұмыстың күрамды бөлігіне енетіндігі айрықша а т а п Аталған кұжаттардың жалпы рухына сөйкес библи- полистика гылымы талдап шешетін мөселелерді нақтылай түсуге жол ашылады. Халықтың кітапкд деген өскелең тілектерін өтеу, кднағаттандыру жолдары, кітап саудасы жүйесін маман кадрлармен камтамасыз ету, баспа, поли графия мен кітап саудасы араларындагы байланысты жолга кою, кітап дүкендерінен тыс с а у д а нүктелерін құру, қоғамдық кітап таратушылар қатарын көбейту, кітап саудасының материалдық-техникалық базасын ныгайту сияқты іргелі міндеттер қай қогамның түсында д а күн төртібінен түспек емес. Кітаптанудың маңызды міндетгерінің бірі библиопо листика тарихын жасау. Бұл са лада азды-көпті ілгері- легендік бар. А. А. Говоровтың «История книжной тор говли» (М., 1966) деген еңбегінде кітап саудасы мен ассортиментінің туу, даму жолдары жан-жақты кѳр- 110 с е тіл г е н . Ал жоғарыда аталган М. Коротовский мен Ж. Калиевтщ •Книгоиздательское дело Казахстана» (1992) кітабы Қазақстаадагы қазіргі кітап саудасы жайынан бірсыдырғы мағлұмат береді. Ресейде революцияга дейін кітап саудасымен негізінен арнайы фирмалар (үш жарым мыңнан аса), алыпсатар антикварлар, офени-тасымалдаушылар дейтіндер айна- лысты. Кеңес дөуірінде кітап саудасы мемлекет карамагына көшті- 1918-1921 жылдары Центропечать дейтін мекеме еңбекшілер арасына кітапты тегін тарат- ты. Бұдан соң кітап көдімгі саудаға түсті. Онымен Госиз д ат секторы, тұтыну кооперациясы, ал 1931-1949 жыл дары кітап бірлестігі (КОГИЗ) шұгылданды. 1949 жылы кітап саудасы мекемелері құрылып, 1959 жылдан Мэдениет министрлігінің, 1972 жылдан Баспа, полигра фия жѳне кітап саудасы комитетінің карамагына берілді. Кала д а кітап саудасының жүмысын «Союзкнига», вуыл- с е л о д а «Центрокоопкиига» үйлестіріп, бағыттап отырды. «Наука» сияқты баспалардың өз кітап дүкендері істеді. Кітаптың сырткы саудасын 4сХалыкаралык кітап бірлестігі* жүргізді. КСРО-да кітап дүкендерінің саны он б е с мыңнан асып жығылды. Казакстанда «Қазақкітап» атты республикалық бірлестік, Казақстан тұтынушылар одагының кітап сау дасы басқармасы, Байланыс министрлігінің «Союзпечать», Академкітап, Әскери кітап, «Транспортная книга» атты мекемелердің кітап дүкендері мен киоскалары істеді. Міне, осы жүйелердің кітап дүкендері 1970 жылы 1039 болса, 1985 жылы 1596 санына жеткізілді. Кітап киоскалары- нын саны 1829-дан 2416-ға дейін артты. Кітап жөне б а с к а тауарлардың айналымы 34 миллион сомнан 110 миллион сомға өсті. 1960 жылдары өр жан басына шыққанда 2 сомнан кітап сатылса, бұл көрсеткіш 1985 жылы кала бойынша 8 сомға, ауыл-село бойынша 4 сомға жеткізілді. Салыстыру үшін 幺 йтқанда, Америка Қүрама Штатта- рында 1960 жылдың б а с кезінде 8500, Үлыбританияда 6303 кітап дүкені болган. Республикамыз төуелсіздік алғаннан кейінгі жерде кітап саудасы саласында да ойластыратын мәселе жетерлік. Қазіргі Қазакстан б а с п а орындары кітапқа деген сан қилы сұранысты толық өтей алмайтыны түсінікті. Одақ кезінде қажетгі өдебиетгің басым бөлігі (70 проценттейі) орталык баспа өнімдері есебінен өтелетін. Қазақстан б а с па орындарының жалпы кітап сау- 111 д а айналымындагы үлесі 20 процент шамасында бола- тьш. Ѳзге азын-аулак бѳлігі «Международная книга» жэне букинистік жүйе есебінен түсетін. Қазақстан кітаптарына д е г е н сұраныс жылдан жылга артып отырды. Оны қанағаттандыру мақсатында «Книга — почтой» ат гь і республикалық кітап дүкені жұмыс істеді. Ол Ресей, Орта Азия, шет ел оқырмандарына тілеген кітаптарын жөнелтіп отыратын. Нарық жағдайында сырттан, өсіресе Ресейден түсетін өдебиет с а н жағынан ғана еме с , с а п а жагынан да төмендеп барады. Өсіресе техникалык өдебиет жөнді түспейді. Кітап базарын порнографиялык өдебиет жайлап барады. Қазір республикамызда кітап қднша мөлшерде сатылады, онда шет жактан түсетін өдебиет қандай мөлшерде, тауар ай- налымында қай ел кдншалықты мөлшерде үлес алады? Ғылым мен мөдениет Қазақстанда өркен жайсын д е с е к , бұл сауалдардың жауабын тауып, жаһан гылымы мен техникасы , көркем өдебиеті дамуынан тыс калмайтын шараларды дер кезінде жүзеге асырып отыру керек. Сауда де ген аты болмаса, кітап тарату шынында д а е л мөдениетінің шешуші көрсеткіштеріне жатады. Кітап с а удасы мекемелері б а сп а өнімдерін таратқандары үшін тиісті ақы алады. Бүл ақының алыс-жақындығына бай ланысты. Мысалы, Кеңес дөуірінде Ленинград қалалық кітап саудасы басқармасы барша таралымнан түсетін кдр- жының 12,5 процентін г а н а алса, сонау қияндағы Мага дан секілді кдлалардың, елді мекендердің са уда орында ры кітап сатудан түсетін қаржының 65 процентіне дейін алатын. Нарықтың бұл іс т е рөлі қандайлық? Кітап сатуды арзандатты ма, қымбатгатты ма? Кітап тасы- малдауға, таратуга жеке меншік баспалар қатыса бастағаны байқалады. Бөсеке нөтижесінде мүмкін кітап арзандар? Кітапты халық арасында көптеп таратудың бір амалы — жарнама. Кеңес тұсында жарнама, кітап насихаты ісімен көптеген орындар шұғылданды. Тиісті проспектілер, кітапшалар шыгарылып тұрды. Республикалық «Кітап жаршысы», «Друг читателя» бюллетендері шыккан кітаптардың жө болмаса қайсыбір жерлерде өтпей жатқдн әдебиеттің тізімдерін дүркін-дүркін жариялап тұрды, басқа да библиографиялык мөліметтер беретін мақала, заметкалар жариялады. Кітап насихаты халық ағарту, білім беру мақсатына пайдаланылды. Осы іс т е 1978 жылы 112 үйымдастырылган Кітап мүражайы айтарлықтай жүмыс істеді. Алғаш Баспа комитетіне қарайтын бұл мұражай кейіннен Мөдениет министрлігі кдрамагына берілді. Кітап мүражайын шын мөніндегі осы замангы мөдениет орны на айналдыруда ұзак жылдар б а с п а саласында басшы- лық кызмет атқарған белгілі б а с п а г е р М. Мамажановтың сіңірген еңбегі айырықпш. Кітап мүражайы — еліміздің мөдениет шежіресі іс петгес, шет елден келген туристер үшін таптырмайтын туристік объект болып табылады. Мүндай үлгідегі кітап мүражайы бүрынғы одак елдерінде жоқ дерлік. КГГА П Х А Н А Т А Н У Б ІЛ ІМ І Ж ҮЙЕСІ Кітапханатанудың үлкен бір саласы — кітапханатану ғылымы. Бұл ғылым библиографиятану секілді күжат- тық коммуникация жүйесі заңдылықтарын ашып зерттейді. Айырмалары да бар. Кітапханатану колжазба жэне б а с п а шыгармаларын ел-жүрт боп, қоғам боп пай далану жолдарын, принциптерін т е к с е р с е , библиографи ятану библиографиялык акпарат мазмүны мен түрлерін саралап пайымдайды. Кітапханатану іргесі X I X ғасырдың бірінші жарты сында калана ба с т а г а н . Неміс кітапханашысы М. Шрет- тингер 1908-29 жылдары «Опыт исчерпывающего руко в о д с т в а по библиотековедению, или Руководство к успеш ной деятельности библиотек» д е ге н екі томдық еңбек жазған. Орыс ға л ы м д а ры на н Н. А. Рубакин кітап- ханаларды демократияландыру, өздігінен білім көтеруді жолга кою, оқырмандардың талап-тілектерін өтеу ісіне көп күш жұмсап, көзге түсті. Рубакин кітапханалар сая с а т г а н тыс түруы керек деп е с е п т е ді. Сонысы үшін кеңес дөуірінде катты сынга алынды. Уакыт мөселені Рубакин пайдасына шешіп отыр. Кітапханаларда кұпия қор ұстау ғылым дамуына тұсау болып, зиянға шықты. Е с те болуга тиісті бір д а т а — 1908 жыл. Осы жылы ұйымдасқан Кітапханатану когамы 1911 жылы Бүкіл- ресейлік кітапханашылар съезін шақырды, «Библиоте карь» атты журнал шығара бастады. Кітапханатану жөнінде гылыми өдебиеттен алдымен атайтынымыз: А. Н. Ванеевтің «Развитие библиотековедческой мысли в СССР» (1980), К. И. Абрамовтың «История библиотеч ного д ела в СССР» (1970), И. М. Фруминнің ^Работа о читателями» (1970), О. С. Чубарьянның «Общее библи 5 - 3 3 5 6 113 отековедение» (М., 1968)，«Библиотековедческие и сс ле дования. Методология и методика» (1978) атты еңбектері. Кітапханатанушы галым Чубарьян О. С. өзінің «Об щее библиотековедение» (М., 1968) атты еңбегінде бұл саланын мақсат-міндеттерін негізінен дұрыс анықтаган. Кітапхана — қоғамдық орын. Ғылым-білім жемісін тергісі келетін жұрттың рухани сусындайтын кайнары. Кітап- ханатану галымы, міне, осы жүйені ел боп пайдаланудың тиімді жолдарын белгілейді. Кітапханатанудың негізгі с а лалары төмендегідей. Жалпы кітапханатану кітаптарды қоғам боп пай дала- нудың жолдарын, кітапхана ісінің қогамдағы орны мен рөлін, кітаптарды жүйелеп орналастыру жөне оларды типтендіру принцигггерін зерттейді. Оның теориясы мен методологиясы қоғам алдындағы міндеттерге қарай өзгеріп, жетілдіріліп отырады. Кітапхана ici — өлеуметтік қүбылыс. Оның қамтитын мөселелері с ан алуан. Бүлар — кітап қоры, кітап оқу және оқырман, оқуға басшылық, кітапхана жөне төрбие, кітапхана жөне ғылыми-техникалық прогресс, кітапхана жөне информация, т.б. Осының бөрі, сайып келгенде, зи ялы кдуымның уакытын тиімді пайдаланып, өнімді жұмыс істеуіне бағытталуы керек. Үлкен міндеттщ бірі 一 кітап қорын дұрыс калыптас- тырып ұстай білуде. Кітапханатану гылымы осы міндетгің бағыт-бағдарын анықтап береді. Кітапхана қоры — халық, мемлекет игілігі. Елдің гылыми-информациялық қдзынасы. Мұнда кітап жөне б а с к а д а б аспа дүниелері сақталып жинақталады. Соны калай ұйымдастыру керек? Қандай кітап қдншама дана дан жинақталуы тиіс? Кітапханатану ғылымының міндеті осы сауалдарга гылыми жауап табу. Мүнда кітапхана, типтері, олардың ұлтгық сипаты ең алдымен зерттелетін мөселелерге жатады. Кітапхана қорын қалың окырман жұртшылықтың пайдалануын жеңілдету максатында барша өдебиет ката лог, картотекаларға түсіріледі. Ғылым осы істің қыр-сы- рын ашып, баспа шыгармаларын хатгау жөне жіктеу (классификация) жолдарын шешіп, каталогтарды жасау өдістемесін белгілейді. Каталогтар — кітап қоры кұры- лымын, мазмүнын ашып беретін кілт. Каталогтар 一 ма териалына қарай өлденеше түрге бөлінеді. Систематика- лық, жүйелік каталогтары болады. Әдебиет бүларда 114 |