К іта п та н у негіздері: о ку құралы. А лм аты, «Са нат», 1 9 9 1 7 6 бет

к іт а п   ж а р ы к   к ө р ге н   емес.  К іт а п т ы   те х н и ка л ы к  безен-
д ір у д ің   ө зі  с у р е тш іс із  а тқа ры л м ай д ы .  К іт а п   авторы ны ң 
а т ы -ж ө н і, ш ы гарм а сы ны ң а та лы м ы   мүкабада ш ри ф тім ен 
ж а зы л ға н н ы ң   өзінде  де  т и іс т і  э с те ти ка л ы к талгам   ке р е к. 
С оны м ен  б ір ге   к іт а п   кө р ке м д е у   ту ы н д ы н ы ң   и д е я л ы қ 
м азм үны на да тіке л е й  қд ты сты . К іт а п қ а  салы нган не т ү р л і 
сур е т  ш ы ға рм а ны ң   и д е я л ы қ-эс те ти ка л ы қ  а ж а р ы н   аш а 
тү с п е к.  Г р а ф и ка л ы к  сурет  проблем алары н  ка р а сты р уга  
к іт а п т а н у   м е н   ө н е р т а н у д ы ң   б ір д е й   а р а л а с а т ы н ы  
сонд ы кта н.
К іт а п   ө не р і  ха қы н д а   ғы л ы м и   еңбек  к ө п   ж а зы л д ы . 
О лардан  ауы зға  ж и і  ал ы наты нд ары   —  А .  А .  С идоровты ң 
«И стория  оф ормления  р у с с ко й   кн и ги »   (19 4 6),  «Русская 
граф и ка  начала  X X   века»,  В .  Н .  Л яхо вты ң   «О черки  те о­
р и и   искусства  кн и ги »   (1 9 7 1 )  а тты   еңбектері.  А л   осы  е к і 
га л ы м н ы ң   е к е у ін ің   а та л га н   к іт а п т а р ы   к іт а п т а н у   м ен 
ө нертануға  а р т ы к-к е м і  ж о қ   бірдей  каты сты .  В .  Н .  Л яхо в 
—
— өнертану  гы л ы м ы н ы ң   д о кто р ы .  Солай  бола  түр са  да, 
о н ы ң   кіт а п т ы ң   те о р и я л ы к  м од е л і  тур алы   а ны ктам асы  
к іт а п т а н у  ғы л ы м ы  та лапта ры на да сай келеді.
В .  Л яхов к іт а п қ а   м ы надай а н ы қтам а береді.
«—   к н и г а   к а к   с р е д с т в о   о б щ е н и я  
между 
л ю д ь м и , 
к а к  
о р у д и е   м а с с о в о й   и н ф о р м а ц и и ;  к н и г а   к а к   с и н о н и м   п р о и з ­
в е д е н и я   л и т е р а т у р ы ,  п л о д   а в т о р с к о й   р а б о т ы ;  к н и г а   к а к  
произведение 
искусства; книга 
к а к  
издание —
—продукт из­
дательской полиграфической деятельности; книга как осо­
бая  форма  издания,  отличная от  газеты,  журнала;  книга 
к а к  определенная ко н с тр у кти в н а я  форма организации л ис­
тов  (наприм ер,  ко н то р с ка я   к н и га );  кн и га   к а к  форма о р га ­
ни за ц ии   письм енного  сообщ ения».  (Л яхов  В .  Я .  О черки 
т е о р и и   и с к у с с т в а   к н и г и .   М .,  1 9 7 1 ,  6 -б е т.)  В .  Л я х о в т ы ң  
к іт а п   м о д е л ін е   б е р г е н   а н ы қ т а м а с ы н   с ы н а у ш ы л а р   о н ы ң  
к іт а п т ы   т е к   к іт а п   б а с ы л ы м ы   д е п   т ү с ін е т ін д іг ін   а й т ы п  
ж а з ғ ы р а д ы .  Б ү л   с ы н ғ а  қ о с ы л у   қ и ы н .
Ж а л п ы   к іт а п та н у д ы ң   те о р и я л ы к  м оделі  бойы нш а, 
« кіта п   д егенім із  к іт а п   іс ін д е гі  кіта п » .  К іт а п т ы ң   те ор ия­
л ы к   м оделін  кө р се ту  ү ш ін   өрдайы м   бұл  ка гид ан ы   то л ы к 
а й ты п   ш ы гу   м ү м к ін   емес.  Л я х о в   « кіта п   — адамдар  қа ты - 
насы ны ң  құр а л ы ,  б ү қа р а л ы қ  инф орм ация  қаруы »  д еген­
де,  б ұл   аны ктам асы н  ж а л п ы   кіт а п т а н у   деңгейінен  ж асап 
о ты р.  М үнда  к іт а п   б е л гіл і  б ір   ө н д ір іс   н ө ти ж е сі  есебінде 
көр се тіл ген.  А л   н ө ти ж е ге   бар  про цестің   бөрін,  к іта п ты ң  
қа нд ай   саты -салалардан  ө т е т ін д ігін   к ір гіз у д ің   еш   к а ж е т і 
ж о қ .  Қ айта  ө н д ір іс тің   сы р т  б е л гіл е р ін   гана  ж е т к із е т ін
1 3 4

ка ги д а н ы   м а зм ұн ға   ка ты с ты   белгілерм ен  то л ы қты р ы п  
отыр.  « К іта пты ң  газет пен ж ур нал ға үкса м а йты н а й р ы кш а  
б а сы л ы м   н ы с а н ы »   д е ге н   т у ж ы р ы м д а м а   да  ж а л п ы  
кіта п та н у ға  ка ты сты .
Қ а л ға н   баска  тұ ж ы р ы м д а р   ж а л п ы   к іт а п т а н у га   ж а т ­
пайды.  Солай е ке н деп Л я хо в  аны қтам асы на сы н та ғу д ы ң  
ж ө не ж ѳ н і ж о қ .  « К іта п-ө н е р  ш ы гарм асы » немесе  « кіта п  — 
б а с п а ге р л ік ,  п о л и гр а ф и я л ы к   қ ы з м е т   ж е м іс і»   д е ге н  
кдғидаларды  алайы қ.  А та л ға н  кдғидалар ж а л п ы  кіта п та н у  
деңгейінде емес, оны ң  р е д а кц и я л ы қ-б а сп а ге р л ік ж ө н е  п о ­
л и гр а ф и я л ы к  саты лар ы н,  о га н  коса  өнертануды   ка м ти  
ж асалы п  о ты р .  К іт а п т а н у  ғы л ы м ы н ы ң   өр саласы  к іт а п қ а  
өз  түр ғы сы н а н   а н ы қта м а   б еруі  та биғи  нөрсе.  О ған  өнер- 
та н у   ү л е с ін   ко с с а ,  еш   с ө к е т т іг і  ж о қ .  Б ұ л а р   ж а л п ы  
кіта п та н у   ғы л ы м ы н ы ң   к іт а п   туралы   те о р и я л ы к  м од елін 
ескере  о ты р ы п ,  өз  е р е кш е л ікте р ін е   ка р а й   к іт а п   ха қы н д а  
тұ ж ы р ы м  ж асайды .
Р е д а кц и я л ы қ-б а сп а ге р л ік салаға  ж а та ты н   ғы л ы м н ы ң  
о б ъ е ктісі,  я к и   зе р тте й тін і  —
— к іт а п   басы лы м ы .  Ол  соны ң 
те о рия л ы к  м оделін  ж а сайд ы .  М үнда  кіт а п т ы ң   дара  сана­
ны   қ о ға м д ы қ   са н а ға   а й н а л д ы р а ты н   и н ф о р м а ц и я л ы қ 
қа сие тін  н е гіз ге   алады .  О б ъ е ктісі  солай  болганда,  п ө н і  — 
кіта п ты ң   и д е я л ы қ-эс те ти ка л ы к  дөреж есіне  байланы сты  
мөселенің  қа н д а й   қо й ы л ы с   та п қа н д ы ғы   болм ақ.  М ү н ы  
ш еш ке нд е  ол   өзге  гы л ы м д а р д ы ң   байлам дары на  а р қа  
сүйейді.
Өсіресе  к іт а п   басы лы м дары ны ң  кө р ке м   н а қы ш та л у ы  
сөз етілгенде  өнертану м ен  ж а л п ы   полиграф ия  гы л ы м д а - 
р ы ны ң   гра ф и ка   ж ө н е   баспа  саласы ндагы   ж е т іс т ік т е р ін  
пайдаланы п оты рады .
К іт а п   ө н е р і  ко л ж а зб а   ж ө не  басылым  тү р ін д е   талай 
қи л ы -қи л ы   ж о л д а н   ө т ті.  К іт а п т ы ң  іш і-с ы р т ы н   н а қы ш та п  
б е з е н д ір у   с т и л ін д е   ө р қ а ш а н   за м а н   та б ы ,  к іт а п т ы  
ш ы га р уш ы  х а л ы қты ң  ө д е м іл ікке  кө зка р а сы  айнадағы дай 
к ө р ін іс  та у ы п  о ты р ға н ы   байкдлады .  Б ұ л   өнер ж а зу -с ы зу - 
дан басталады.  К іт а п   ж а зу ы   о қу ға   қо л а й л ы , ж е ң іл  болуы  
үстін е   сы м баты м ен,  к ө р к ім е н   кө з  та р туы   ти іс.  Қ о л ж а зб а  
кіта п ты   ш ы ға р у ш ы л а р , 
一
  сонау  бума,  пергам ент  ко д е кс 
ne, — алды м ен ка л л и гр а ф и яга   назар аударған.  К а л л и гр а ­
ф ия сѳзі г р е к т ік і.  Ѳ дем і ж а з у  деген м агы на б іл д ір е д і.
Ка л л игр аф ия  ѳ н е р і  ѳр  елде  ш риф т пен  ж а зу   құ р а л ы - 
на  сѳйкес  д ам ы ган.  О рта  Ш ы ғы с   елдері  қа л а м ы н   қа м ы с- 
тан  ж о н ы п   ш ы ғарса,  Е уропа  кә ш ір м е ш іл е р і  қол д а р ы на  
қа уы р сы н   қа л ам   үста ға н .  Қ и ы р   Ш ы ғы с   и е р о гл и ф ін  к ы л
1 3 5

кдлам м ен  т ү с ір ге н .  А л   араб  граф икасы   ай м агы нд агы   ел­
дерде  ж а з у   о р н а м е н тке ,  о ю -ѳ ш е ке й ге   а й н а л ы п   к е т іп  
о ты р га н .  К а л л и гр а ф и я   ш еб ерл ері  ж а зу л а р ы н   б е л гіл і 
рѳ м ізге  а й н а л д ы р уга ,  ш ы гарм а  м а зм үн ы н,  т іп т і  ѳз  кө ң іл  
кү й л е р ін  б іл д ір у ге  ты ры сқд н.
А р аб   зе р ге р л е р ін ің   даңқы   к іт а п   авторлары   даңқы нан 
кем   болм аган.  Б а ғд а т  ш аһары нда  ко л д а ны л а ты н  насхи 
ш р и ф тін ің   ш еб ерл ері  И бн  М у кл а   (Х ғ.),  И б н   Бавваб  (X I 
г .),  Я к у т   М у с т а с и м и   ( X I I I   p .),  н а с т а л и к   ш р и ф т ін ің  
м ін іс ке р л е р і  М и р  Ә ли Тебризи  (Х Ү І  р),  С ултан  Ә ли  М еш - 
хеди  (Х Ү   ғ.)  М и р   Ө ли  Х арави,  Ш а х   М а хм уд   Н и ш а п ур и , 
А хм ед  ө л -Х усе й н и   (Х Ү І р.) есім дері ж азба к іт а п  та р и хы н ­
да а л ты н ө р іп п е н  ж а зу л ы .
К іт а п   ж а з у ы   б ір т е -б ір т е   х а т   не  іс   ж а зу л а р ы н а н  
б ө л е кте н іп ,  ө с е м д ігім е н ,  баданадай  а й қы н д ы л ы ғы м е н  
ерекш еленетін.  О рта ғасьфда к іт а п  к о д е кс т ік п р и н ц и п  бой­
ы нш а тү п те л д і.  Б ү р ы н гы  таспалы  бум аны ң тү та с қа н  ко м - 
позициясы н  өр  беттен  ке р е к  ж а зуы ң д ы   оңай  та п қы за ты н  
т ү й ы к   бетгер  ко м по зи ц и я сы   ауы сты рд ы .  О рта  ғасы рды ң 
ко д е кс  т и п т і  к іт а б ы   бұры н-соңды   ш ы қ қ а н   кіта п та р д ы ң  
бөрінен  ө з ін ің   сөнд і  сипаты м ен  ай ры қш ал анад ы .  М у ка - 
басы  те р ім е н   ты ста л ға н   не  м еталм ен  ө д іп те л ге н   ж өне 
не б ір   қ ы м б а т  а с ы л   та старм ен  ө ш е ке й л е н ге н   м үнд а й  
кіта п та р  қо л ө н е р л ік қасиетім ен, қд л ы ң д ы ғы   көлденеңінен 
асып түсе тін  зілдей а уы р  салм ақты лы гы м ен ерекш еленеді 
К іт а п   беттерін  парақтағанд а  кестеш е  тө гіл ге н   ө ш е кей л і 
и н и ц и а л д а р ,  за с та в ка  л а р  е р ік с із   к ө з   та р та д ы .  О ган 
к о с ы л ға н   с ү л у   ж а з у   б ұ л   к іт а п   б е т т е р ін   д а усы ң д ы  
мөнерлеп, созы п о к у га  икем дейтіндей.
Б а сп а   к іт а п т а р ы ,  ж а зб а   к іт а п т а р д а н   ө з ге ш е ,  а т 
төбеліндей  ш а гы н   то п қа   емес,  қа л ы н   к ө п ш іл ік к е  арнала- 
ды.  Сол  себепті о н ы ң   безеңдірілу  м ө не р і де  өзге рд і.  К іт а п  
о қ у   ж е ң ілд е н е   т ү с т і.  Қ а ға з 
一
  а к ,  ш р и ф т  —  қд ра.  Осы 
кө р ің а л а ң д ы қ м ө т ін  а ж а р ы н  аш ады .
Т үсін д ір м е ,  к ө р с е ткіш   ке р е к  ке зін д е  о п-оңай  табы- 
ла кдлады .  К іт а п т ы ң  ти ту л д ы қ беті а ны қта м а га  толы .  А л - 
л е го р и я л ы қ  тұ л га л а р   бейнеленген  ф ронтисписте  (ти тул - 
ды ң оң ж а қ  б е ті) а р ка   суреттелген. Ол к іт а п  іш ін е  бастай­
ды.
X X   гасы р   өз  ж а ң а л ы ғы м е н  ке л д і.  Е н д і  ти тул д а н  гө р і 
м ұқаб аны  өспеттеуге кө б ір е к кө ң іл  б ө л ін е тін  болды.  Сөзді 
н а қт ы   бейнеге  а й н а л д ы р у  ө н е р і  ту д ы .  Б аспа ха наны ң  
м ү м к ін ш іл ік т е р і  а р тқа н ы   сондай,  ш ы ға р м а н ы ң   идеялы к 
м азм үны н  ж е ткізе т ін д е й   кандай  т ү р л і  т ү с т і  сур е т  салын-

са  да,  оны   ка й та л а п ,  айны тпай  қа га зға   т ү с ір у ге   п о л и гр а ­
фия  т іл і  ѳбден  ж е те д і.  Оны  баспахананы ң  кө р ке м   те хни ­
к а л ы к  т іл і десең де сы йы м ды .
Е н д і  к іт а п т а   о н ы ң   с у р е т ш іс ін ің   дара  қо л таң б а сы н 
а й қы н   ж е т к із у г е   ж а ғд а й   бар.  К іт а п   безендіруде  твор- 
чествоға ке ң  ө р іс  аш ы лды .
Кеңес  ке зін д е   м үка б а ны ң   ү гіт -н а с и х а т т ы қ   сипаты на 
а й р ы қш а   назар  аудары лды .  Гравю ра,  ко л д а н  салы нган 
суретке қо са , ф отосурет, ф отом онтаж ,  ко л л а ж д а р  түр л е р і 
ж и і кол д а ны л д ы .  1950 — 1980 ж ы л д а р ы  к а з а к  кеңес гр а ­
ф икасы  ж а ң а  белеске кө тер іл д і. Б ұ л  саладагы  дөстүрлерді 
тез  и ге р іп ,  б ір а з  ж е тіс тікте р ге   ие  болды.  Е .  С и д о рки н,  И . 
Исабаев,  Н .  Гаев,  М .  Рахм анов  с е кіл д і  к іт а п   граф икасы - 
ны ң  а й тул ы   ш еберлері  ү з д ік   ш ы ға р м а ш ы л ы к  табы ста- 
ры м ен кө зге  т ү с т і.  О ган кѳптеге н  х а л ы кд р а л ы к көрм елер 
мен  ж ө рм еңкелер д е,  ко н кур ста р д а   к а з а қ   кіта б ы н ы ң   б и ік  
мө 
медальд арға, диплом дарга ие болуы  а й га қ.
[алантты   сур е тш і,  өм ірден  ерте  а тта н ы п   ке тке н  
аяулы   М а хүм   Қисам единов  М а ха м б е тгің   ^Е р еуіл   а тқа   ер 
салмай»  а тты   өлеңдер  ж и н а ғы н   (1 9 7 4 )  з о р   ш аб ы тпен 
безеңд іріп,  а қ ы н н ы ң   а с қа қ,  ө р ш іл ,  ж а у ж ү р е к   бейнесін 
ж асады .  Сол  та бы сы   ү ш ін   ол  «И скусство  кн и ги »   атты  
б ү к іл о д а қ т ь ік   к о н к у р с т ы ң   арнайы   д и п л о м ы н ы ң   и е ге р і 
болды, Қ а за қста н ком сом олы  сы й л ы ғы н ы ң  лауреаты  атан­
ды.
Осы  ж ы л д а р ы   Е л и н  П е л и н н ің   болгар  т іл ін е н   ка за к- 
ш а га   а у д а р ы л га н   «Я н  Б и б и я н »   д е ге н   к іт а б ы   С оф ья 
каласы нд ағы   кө рм е-ж өр м е ңке д е ѳ т к із іл ге н  х а л ы кд р а л ы к 
ко н ку р с та   (с у р е тш іл е р і  Е.  К уд и н о в ,  Б .  Л у ч а н с ки й   ж эне
С. И саев) б ір ін ш і о р ы н га  ж ѳ не  а л ты н  м едальга ие болды.
Д ѳл  сол  ж ы л д а р ы   Қ а за қста н  ѳз  та рихы нд а  тү ң ғы ш  
р е т  ү л к е н   қ о ға м д ы қ -с а я с и   т а қ ы р ы п т а р ға   а р н а л ға н  
(♦С оветтік  Қ а за қстан»   се кіл д і)  алуан  бояулы   ф отоальбом- 
дарды  өз  п о л и гр а ф и я л ы к  кө сіпо р ы нд ар ы нд а  дайы ндау 
д ө р е ж е с ін е   ж е т т і.  Б ұ л   б асы л ы м д ард ы   ш ы ға р у д а   X . 
Б айм үратов, В .  Б е зе лю к, А .  С м агұлов, Р.  Ю лдаш ев се кіл д і 
сур е тш і-д изай не рл е р  өз  ш е б е р л ікте р ім е н   к ү л л і  өлемге 
таны лды .
Б а с п а ге р л ік  іс   тур а л ы   ғы л ы м   өз  ізд ен істе рін д е  заң, 
эко н о м и ка ,  к а р ж ы   (ф инанс)  ғы л ы м д а р ы ны ң   табы стары ­
на д ейін зер салы п оты рады .
К іт а п т а н у га   етене  ж а қы н  гы лы м дардан  о кы р м а н та н у 
гы л ы м ы н а й р ы кш а  атау кер ек. Э р окы р м а н  кіт а п т ы  ө зін ің  
б іл ім   парасаты на,  мѳдени  ѳресіне  ка р а й   о қ ы п   түсін е д і.
1 3 7

О сы ган  ж э н е   к іт а п т ы   ка н ш а л ы қты   ж и і  о қи ты нд ы ғы на , 
б е т ін   п а р а қ т а й т ы н   ө д е б и е т т е р ін ің   т ү р - т ү р ін ің   ара 
сал м а гы на ,  о қ ы ға н ы н   қа л а й   то қи т ы н ы н а   байланы сты  
о қы рм анд а р  то п -то п ка , ти п ке   ж ік т е л е д і.  О қы рм ан  психо- 
л огия сы   к о га м   мен  ж е ке   адам ны ң  р у х а н и   ө м ір ін ің   бай- 
к е д е й л ігін е н   хаб а р  береді.  Б ү л   м әселем ен  қо ға м та н у  
р ы л ы м д а р ы н ы н ы ң   ш ү ғы л д а н б а й ты н д а р ы   ке м д е -ке м . 
О к ы р м а н т а н у   а д а м н ы ң   р у х а н и   т а л а п -т іл е г ін   ө те у  
м өселесім ен  ш ұры лданады   десек,  м үн ы   зе рттем ейтін  гу - 
м а н и та р л ы қ  б іл ім   дүниеде  бар  ма?  А д а м   ж ұм ы сы н а н  
ко л ы   бос  у а к ы т ы н   қалай  пайдалануы   ке р е к?   О сылардың 
б ө р і  ө л е у м е т т ік   м ө с е л е л е р .  О л а р д ы   т а л қ ы л а у д а н  
б ұ ка р а л ы қ  а п па р а т  қүра л д ар ы ,  со ц и о л огия ,  психология 
ғы л ы м д а ры   е ш қд ш а н ты сқа р ы  тұр а  а л м а к емес.
К іт а п т а н у   ғы л ы м ы   окы р м а нта нуд ы   к іт а п   ж өне  к іт а п  
іс ін  гы л ы м и  түр ғы д а н  баскару кы р ы н а н  зерттейді. Н а р ы к 
эко н о м и ка сы  ж агдайы нда к іт а п  ө н д ір іс ін ің  т и ім д іл ігі алга 
ш ы қты .  П айда  таба  алм аған  баспа  немесе  полиграф ия­
л ы к  кѳ с іп о р н ы   —
— б анкрот,  я к и   қ ү м   кабады .  Осылай  екен 
деп,  қо га м ,  м ем л екет к іт а п  ш ы ға р уд ы   бетім ен ж іб ере ала 
ма?  М ы салы ,  ғы л ы м и   ѳдебиет  кд й   елде  де  рентабельді 
бола алм айды .  Осы іс т ің  ж ү й е с ін  кд лай  та б у керек?
О қы р м й н н ы ң   рухан и   сусы ны   қа й тке н д е   дүры с  ѳтел- 
м ек?
М ін е ,  б ұ л   с ұ р а қта р ға   к іт а п   ту р а л ы   ғы л ы м   о к ы р - 
м анта нум е н  бірлесе  оты р ы п   ғы л ы м и   ж а у а п   қд й та р уға  
м ін д е тті.  Ізд е н у ге   ж о л   сіл те й тін   әдебиет  оры с  кіта п та н у  
ғы л ы м ы нд а ж е те р л ік. Б иб лиопсихологияны  зертгеуш ілер 
осы ғы л ы м н ы ң   н е гіз ін  салған Н . А . Р уб а ки н  еңбектерімен 
таны са  алады .  Кеңес  кезінде  о кы р м а н та н у   та кы ры б ы на 
ж а зы л га н   еңбектерден алды м ен  а та л а ты ны  
一
 В.  П .  Та- 
л ововты ң 
читательской  п си хо л о ги и   и  теоретических 
основах  ее  изучения»  (JL,  1973)  атты   к іта б ы   ж эне  И .  Е. 
Б аренбаум ны ң  ж е т е к ш іл ігім е н   ѳ зір л е н ге н  «И стория  р ус­
с ко го   читателя»  деген  1973,  1976,  1979,  1982  ж ы л д ары  
ж а р ы к   к ѳ р г е н   ж и н а қ т а р .  О с ы л а р ға   с ү й е н іп ,  к а з а к  
о кы р м а н та н у  гы л ы м ы н  ж о л га  қо я ты н  у а қ ы т  ж е тті.
К іт а п т а н у д ы ң   өзге  гы л ы м д а р м е н   байланы сы   оны  
іл ге р і  басты руд ы ң  маңы зды   ш а р тта р ы ны ң   б ір і болы п  та ­
былады.

К Г Г А П  ІС ІН   Ғ Ы Л Ы М И  Т Ү Р Ғ Ы Д А Н   Б А С Қ А Р У  
Ж Ү Й Е С І
V
I   Т А
Р
А
У
Қ а з ір   б ізд ің   е л ім із  ж оспарлы   со ц и а л и стік  э ко н о м и ка - 
дан стихиялы  н а р ы к эконом икасы на кө ш у д і а я қта п  келеді. 
Социализм  ж а ғд а й ы н д а   қоғам д ы   тұтаста й   алғанда  ж ә не 
оны н  б уы н -б уы нд а р ы н,  сала-салаларын  ғы л ы м и   басқару 
саналы  түр де,  а л ға   б е л гіл і  бір  м ақсат  қо й ы п   ж а салаты н. 
Ж оспард ы ң ор ы н д а л уы  бірде с ө тгі, бірде свтсіз ш ы ға ты н . 
Е нд і  к а з ір г і  кө ш е р ін   ж е л ,  ко н а р ы н   сай  б іл е д і  дейтіндей 
эко н о м и ка н ы ,  р у х а н и   ө н д ір іс іі о б ъ е кти в тіл ікп е н   зерттеп, 
қо га м ,  м ем л екет  тарапы нан  ғы л ы м и   тұ р ғы д а н   басқару 
м ү м к ін  бе?
Б ұ л  с ұ р а кка  берілер ж а уа п  кы с ка : өбден  м ү м к ін . Олай 
деуге  е к і себеп  бар.  Б ір ін ш іс і,  Қ а за қста н   ж а ғд а й ы нд а   өл і 
де  м е м л е к е т т ік   баспа  о р ы н д а р ы   б ұ р ы н ғы   қа л п ы н д а  
сақтал уы   ү с тін е ,  е к і есе  көбейді  де.  М е м л е ке т  ха л ы қты ң , 
б ү к іл   қо ға м н ы ң   р у х а н и   қа ж е т ін   өтеу  бары сы нда  өз  баспа 
оры ндары на  б е л гіл і  б ір   багы т  беріп,  іс ін ің   оңға  басуы на 
ка м қо р л ы қ  ж а са й ты н ы   сөзсіз.  Кеңес  ке зін д е гід е й   басш ы - 
л ы қ,  б а қы л а уы н   ты м   ка та й ты п   ұстамаса  да,  іс   ж ү з ін д е  
ж ү м ы с ы н   қа д а ға л а м а й ,  ш а р уа -ж а б д ы ғы н а   кө м е кт е с іп , 
кол габ ы с етгіей о ты р ға н  ж о к .
Ж е ке   м е н ш ік   баспалардың  іш к і  ж ү м ы с ы н а   ж а л п ы  
е ш к ім   а р а л а с п а й д ы .  Д е ге н м е н ,  м е м л е к е т   о л а р д ы ң  
ойдагыдай кы зм е т е т у і ү ш ін  ти іс т і заңды қ, к ү к ы л ы к  тө р тіп  
ж асап  беруге  м ін д е ггі.  О ның  бер  ж а ғы н д а   ж е ке   м е н ш ік 
баспа  ор ы н д а р ы ны ң  иелері баспа, полиграф ия ж ө н е  к іт а п  
саудасы  салалары ны ң  іш к і  заңдары мен  санаспай  оты ра 
алмайды .  М е м л еке т, ко га м  баспаларга  маман  ка д р л а р  да- 
ялау ж а гы н а н  да кѳ м е кте с у і ти іс.
Ғ ы л ы м и   б а с ш ы л ы к  е ту д ің   м ін д е т і  —  өр   сал аны ң 
дам уы ндағы   о б ъ е кти в т іл ік  за ңд ы лы ктард ы   ескере  о ты ­
ры п,  сол  за вд ы л ы қтар д ы ң   ж үзе ге   а суьін  ка д а га л а у,  өм ір 
алга  қ о й ға н   проблем аларды ң  ш е ш ім ін   та б у  деген  сөз. 
К іт а п   ж ө н е   к іт а п   іс ін ің   ойдағыдай  ал ға  басуы   ү ш ін   не 
іс те у   к е р е к .  Б а спа  іс ін ін ,  ж а л п ы   к іт а п   ө л е м ін ің   ө сіп -
1 3 9

ө р ке н д е у ін ің  қ а ж е т  а л ғы ш а р тга р ы  кандай? Б үларды  бас- 
басы на  а та га нд а   төм ендегідей  боп  к е л е д і:1 ) Баспасөз 
б о станд ы ғы .  Ж а л п ы   баспа  іс ін   ж ү р г із у д ің   за ң д ы л ы қ, 
қ ұ к ы л ы қ   н е гізд е р і.  2.  Баспа  іс ін   замана  талаптары на  сай 
кө те р е тін   м ам ан  кадрлар  даярлау.  3.  Ғ ы л ы м и -те хн и ка - 
л ы қ   р ево л ю ция  ж е т іс т ік т е р ін   баспа,  полиграф ия  ж ѳне 
к іт а п   саудасы   саласына  е н гізу ге   а т  салы су.  4.  Ғы лы м и- 
зерттеу ж ү м ы с та р ы н  ж о л га  қо ю .
Е н д і  осы   а та л га н  п р ин ц ип те рд ің ,  ж е т е к ш і  ш арттар- 
ды ң ө рқа й сы сы на ж е ке  то қта л ы п  к ө р е л ік.
1.БАСПАСӨЗ ВОСТАНДЫҒЫ
К іт а п т ы ң   адам  мен  қо ға м   ө м ір ін д е гі  м аңы зы н  ж ете 
тү с ін ге н  елде оны   ө к ім ш іл ік  саясатты ң ө кте м д ігін е  қүрбан 
етпейд і.  Т іл і  кіс е н д е у л і  к іт а п ,  сайы п  ке л ге нд е,  гы лы м  
ө р іс ін   та ры лтад ы ,  елді руха н и   м е ш е у л ікке ,  м ө ң гү р т гікк е  
ө к е л іп   с о қты р а д ы .  И д е я л ы қ-са я си ,  гы л ы м и   ө р іс і  ке ң , 
е р ік т і  ө д е б и е т  ж а с а у   —  ө л е у м е т т ік -э к о н о м и к а л ы қ  
п р о гр е стің  басты   ш ар тта ры ны ң б ір і.
Баспасөз бостанды ғы  д е ге нім із не? Б ұ л  ж ө н ін д е  М аркс 
бы лай  деп  ж а зы п ты :  «Свободная  печать  —
— это  зоркое о ко 
народного  д уха ,  воплощ енное  доверие  народа  к   самому 
себе,  го ворящ ие  узы ,  соединяю щ ие  о тдельную  личность  с 
государством   и   с  целы м  м иром ;  она  —   воплотивш аяся 
ку л ь ту р а ,  ко то р а я   преображ ает  м атериал ьную   борьбу  в 
д ухо в н ую   и   идеализирует ее  гр у б у ю   м атериал ьную   ф ор­
м у.  Свободная  печать —
— это откро венн ая   исповедь народа 
перед  самим  собой,  а  чистосердечное  признание,  к а к   и з­
вестно,  спасительно.  Она 
一
  д уховное  зе рка л о ,  в  котором  
народ вид и т сам ого себя, а самопознание  есть первы й п р и ­
зн а к  м уд рости.  Она  —  д ух  государства,  ко то р ы й   достав­

жүктеу/скачать 5,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: