К іта п та н у негіздері: о ку құралы. А лм аты, «Са нат», 1 9 9 1 7 6 бет

басып шыгару ісін ойлап табу ѳнерін оқ-дөрі, құбылана- 
ма, механикалық сағат сияқты жаналыктарды дүниеге 
өкелген адамзат кемеңгерлігі жетістіктерімен бір катарға 
қойды. (Маркс K., Энгельс Ф. Соч. 2-е изд. 1.30. 262-бет.) 
В. И Ленин: «Кітап 
一
 зор күш* деген (Ленин и книга. М., 
362-бет.)
Қазіргі заман мұнарасынан 
Караганда марксизм-лени­
низм классиктері қдғидаларының дұрысы да，ѳмір шын- 
дыгына сэйкес келмейтш бүрысы да бар. Айталык, кітап 
атаулының бөрі бірдей тап кұралы  бола алмайды ғой. 
Халыктың барша топтары мен таптарына, тұтас ұлтка, 
қала берді күллі адамзаткд кызмет ететін кітаптар а
з
 емес.
Енді бір е
с
т
е
 болатын мөселе —  біз кітаптану ғылы- 
мынан баска ілімдерді жат деп аластап шықтық. Мыса­
лы,  діни  көзқарас мулде  есепке  алынбады.  Бір  гана 
дүниетаныммен шектелген адам ойлаудан қалды, жаттап 
алған бірнеше қағидаларға тұсалып, карилікке, догаат- 
шылықка үрынды. Ал діннін де кітап жөнінде айтары 
мол.
Аспаннан түсті дейтін, Мүса, Дөуіт, Иса, Мухаммед 
пайғамбарлар арқылы  дүниеге  табыс етілген Таурат, 
Зөбур, Інжіл，Күран кітаптары талай ғасырлардан бері 
адамзат рухани ой-өрісін дамытудың саркылмас кайнар 
көзі болып қьізмет етуде. Кітаптың зор қоғамдық мәнін, 
нөрін сөз еткенде, міне，осынау игіліктерді е
ске аламыз. 
Құран Көрим дөрежесінің ұлылығына байланысты хадисте 
мынадай мүбөрөк қағида тузілген; «Алланың сөзінен ар- 
тык кітап жоқ».  Хазірет Мүхаммед ғалайһыссаламның 
кітабында жазылған касиетгі сөздер Жебрейіл арқылы 
бүкіл адам баласына тура жол көрсету үшін араб тілінде 
бөлім-бөлім күйінде жиырма үш жылда түскен. Бакара 
сүресінін  екінші аятында: «Міне, осы Кітапта күдік жок, 
такуалар үшін тура 
ж о л
 көрсетуші»,—  делінеді.
Ислам үшін Құран Керим («кітат немесе «өл-кітап»)—  
құдайдың сөзі де, оның көп атын, есімін еске алсақ, өзі де.
Еврейлер  кітап  сөзінен  ғана  емес
，
сөзді,  санды 
таңбалайтын өріп, цифрльщ өзінен культ тугызған. «Се- 
фер Йецерия» трактаты бойынша Израил Құдайы бүкіл 
өлемді  бірден онға  дейінгі  санның  жөне жиырма  екі 
өріптен тұратын алфавиттің көмегімен жасап шыккан. 
Әр өріп өз саласында өмірін жүргізеді. Қайсы-біреуі от- 
суға, не ауаға, тағы біреулері адам мінездері, қасиеттеріне 
дейін билік етеді-міс. (Қараңыз
：
 «Книга творений»)* 
п
  Bip ой екіншісін түрткілеп оятады. Христиандар ас-
14

паннан түскен кітап идеясын дамыта келе, Хақ Тағала 
екі кітап жазды деген қорытындыга келген. Сол екеудің 
бірі —  өлем  (вселенная) болса керек.  X V I I  ғасырдағы 
ағылшын философы Фрэнсис Бэкон бүл кагиданы өзінше 
қорытады.  Адамзатгың адаспасы үшін Жасаған Ие екі 
кітап  жазған，
—
—  дейді.—  Біріншісінде  сілтер  бағытын 
уагыздайды, екіншісінде құдыреггі күшіне б
ас игізеді. Осы 
себепті көптеген ғұламалар табиғатты —
— Тәңірінін өнері 
санаған.  Адамзат тарихының  өзі кітап,  адамдар сол 
кітаптың жолдары, кдрпі, тыныс белгілері. Жаһан дүние 
— Жаратушының туғызған кітабы.
Қазіргі ең куатты бұқаралық акпарат құралы 
一
 теле- 
дидарды  мадақтаушылар:  телеэкранда  көрсетілмеген 
окиға болса да болмадыра саналады,—  десіп жүр.  Осы 
анызды шындыкка балағанның өзінде де кітап әлемімен 
теледидар  күш  сынаса алмақ емес.  Францияның X I X  
ғасырдағы ақын-символисі, казактың кемеңгер ұлтгык 
акыны Мағжан Жұмабаевтың рухани ұстаздарының бірі 
Стефан Малларме айтқандай’
 «Өлем кітап бетгеріне жа- 
зы лу
 үшін жаратылған». («Мир существует, чтобы войти 
в книгу».)
Вначале было слово. Ең ѳуелі сѳз болган
，
一
 дейді Інжіл. 
Казак халкыньщ: «тіл т
а
с
 жарады, т
а
с
 жармаса бас жара- 
ды»，*адам тіліне аспандағы бүлт айналады» деген мөтел- 
дері бар. Сол сөз куаты жазба, өсіресе баспа кітап пайда 
болғалы еселеп арпы.
Үлы  Абай  «Артық білім  кітапта» десе,  өлеуметтік 
кұралдың когамдык идеялар, көзқарастар, өмірлік төжі- 
рибе ұйткысы екендігін е
ске алған деп ойлауға керек. 
Сонымен бірге Абай кітаптың адам өміріндегі рөлін де 
безбендеген. Тіпті адамның адам болып калыптасуында, 
ішкі жан сарайын байытуында кітап, білім-ғылым қыз- 
метіне көбірек ден қойған. Абай малыңды сарып кылып, 
ғылым табу керек дейді. Акын «ғылымды окыса» деген 
тіркес колданадьь Яғни ол бұл тұста ғылым, білім, кітап 
деген сөздер арасына теңдік белгісін кояды. «Ғылымсыз 
ахирет те жок, дүние де жоқ. Ғылымсыз оқыган намаз
，
 
тұтқан руза，кылған каж ғибадат орнына бармайды»，
—
—  
делінген Оныншы қара сөзде. Кітапқа кандай ман бері- 
летіні Қырық төртінші кара сөзден де аңғарылады. «Кітап 
сөзіменен ізденген» талап тазалыгы гана көздеген мақ- 
саткд жеткізеді, дейді.
Кітап гасырлар бойы көбейіп қордалана келе, біздің 
заманымызда өзінше бөлек, тұтас, айдай өлемге айналды.
15

Көлемі көз  жеткізгісіз,  тереңі бойлатпайтын бұл әлем 
жөнінде, оның мөні мен қызметі хақында талай тұжырым 
жасалды, пікірлер айтылды, айтыльш келеді. Күні кеше 
елімізде үстемдік күрган марксизм - 
ленинизм ілімі кітапка 
анықтама  бергенде көбінесе оның идеологиялык кыз- 
метіне, таптық мөиіне айырықша назар аударып отырды. 
Бүгінгі  дөуір кітапқа деген өріс-аясы тар, түрпайы со­
циологиялык сипатты көзқарастан бас тартып, бүрынғы 
күрделі,  қыр-сыры мол өмбебап көзкарасқд қайта оралу- 
да.
Кітап дегеніміз не? Бүл сұраққа толыкканды жауап 
қайтаратын анықтама түзу қиын. Кітаптың бүрын-соңды 
жасалган  анықтамаларын  талдау  бұған аиқын дөлел. 
Кітаптанудың  өзі жөне  оның  салалары  түрғысынан 
жасалган анықтамалар негізінен дүрыс, шындықкд кайшы 
келмейді десек те, бүл күбылыстың барша қадыр-кдсиетін, 
белгі-сипаттарын толык, жан-жақты, жеріне жеткізе кдм- 
титындай қағида жасау мүмкін емес. Кітаптың мөні жөне 
оның өлеуметтік  қызметі  жөнінде  талдап  шешілген 
ігікірлерді, қағидаларды бір тұжырымның не анықтама- 
ның қауызына сыйғызбай-ақ, ретін тауып жүйелеу өбден 
мүмкін. Жүйелегенде, мүның мөнісі —  тексеріліп отырган 
объектінің, яки кітаптың бар қдсиетін, белгі-бедерлерін 
жіпке  тізе беру дегендік емес.  Одан пөлендей нөтиже 
шықпайды.
Кітаптың табигатын (мөнін) танып білу үшін оньщ бас­
ты-басты касиеттерін айырып алу керек. Өмір қүбылыс- 
тары сан алуан. Олар табиғат жөне қоғам қүбылыстары 
болып екіге жіктеледі. Кітап коғамдық күбылыстар қата- 
рына жатады. Кереметі —  кітап сол кұбылыстарды жара- 
тушы да. Неге десеңіз, баспа кітап жарық дүниеге кел- 
геннен  кейінгі  жерде  адамзат коғамы  жаңа  күшпен 
қаркындап өсті. Бүл даму каркыны доңгалақ, құбылана- 
ма, механикалық сағат ойлап тапқан кездегіден артық 
үдемесе, кем соққан жоқ.  Айтты -айтпады, кітап —  зор 
қозғаушы күш.
Барша ғылым кітапта. Ал ғылым —  өмір сырын ашып 
түйіндейтін жүйе.  Ол  —— рухани өмір көзі.  Арылшын 
акыны Мильтон (1608— 74) айткан екен: «книги заключа­
ют в с
ебе источник жизни столь же деятельной, как и т
а
 
душа, от которой они происходят. Скажу более: они со­
храняют, как в фиале, чистейший экстракт т
ого живого 
разума, который их родил. Я знаю, что они также живу­
чи и имеют такую же производительность, как баснослов­
16

ные зубы дракона, и будучи, рассеяны повсюду, они мо­
г у т  
воспрянуть в виде вооруженных людей...»
«Ер каруы б
е
с
 кдру» десек, кітап сол каруды асына- 
тын 
с
а
р
б
а
з
 боп сапқд түрады, тіреседі, күреседі, атысады, 
шабысады. Ол —  өзінше бір жауынгер.
Сонымен, ұлы адамдардьщ ұлагатты сөздерін түйін- 
дегенде мынадай қорытындыға келеміз.
— Кітап —  рухани, мөдени өмір қайнары. Білім көзі. 
Жан сарайыңды байытар нөр.
一
 Кітап ой мен ойды, ми мен миды  жалғайды. Ол —
—  
өлеуметтік, қоғамдық қдтынас қүралы.
— Кітап —  жасампаз күш.
Кітаптың адам мен қогам өміріндегі осы рөліне айғақ 
一
 онын даму тарихы. Қорытынды қағидаларға дөлелді 
алдымен содан іздеуіміз керек.
Енді  кітап  тарихына  сол  тұрғыдан  шолу  жасап 
көрелік.
Адамзат көкірегінде кітап идеясы сонау қадым зама- 
нында туған. Әрине, дөл бүгінгідей кітап күйінде емес. 
Соның сүлбасы есебінде. Адамзат рухи жатырына түскен 
сол 
идея үрығының қандай мақсатган туғанын киял кү- 
шімен шамалап болжауға болады. Ол отыз тістен шық- 
қан 
с ө зің  
қдйсыбір күнарлысын адам жадында сақтап қа- 
луды, ал жадының қауқары келмегенін басқа төсілмен 
е
с
т
е
 калдыруды көздеді. Қалайда жеке адам сөзі өлеумет 
сөзіне айналуы тиіс еді. Сол үшін таңбаланып, матөриал- 
дық киім кие бастады. Мұндай сөз енді мөңгілікке қол 
созды.
Бүл айтылғанға мысалды алыстан іздемей-ақ, өткен 
жолымызға көз жіберсек т
е
 болады. Көне Орхон ескерт- 
кішінен алынган мына бір арнаута кұлақ тосып көрелік:
— Түрік бектері, халкы, бүны естің...
Айтар сөзімді мөңгі тасқа жаздым. —  депті таскд қашап 
жазган сөзінде түрік ақындарының атасы Иоллығ-тегін. 
Қүлтегін ескерткішінде (Кіші жазу).
Иоллыг-тегін «Айтар сөзімді мәңгі тасқа жаздым» д
е
с
е
, 
бұл біздіңше —  кітап сөзі. Міне, сол мөңгіге калатын кітап 
сөзі туралы идея пісіп-толыса келе, гылым мен мөдениет- 
тің қуатты қозғаушы күшіне айналды.
Адамзат көп уақыт бойы бір-бірімен байланыс жасап, 
пікір алысуда кеңістікке теуелді болып келді. Ол кезде 
телефон, телеграф атымен жок. Бір-бірімен сөйлесу үшін 
олар бірін-бірі ести алатын қашықтыкта болуы тиіс. Міне,
осы төуелділжті
жо©и¥ішюаді«ЛДар
Павлодаре! toro 
п ОДй го ги ч ес КОІЧ) 
института
жазуды, яки жазба

тілді ойлап тапты. Қайнаған өмірдің барлык саласында 
кеңірек  катынас  жасауга,  тірлік  жолындағы  күресте 
тапқан  өдіс-айласын  есінде  сактаура,  жинакталған 
төжірибемен молырақ алмасуга толык мүмкіндік туды. 
Сөйтіп қолжазба кітап дүниеге келді. Колжазба кітап пен 
баспа  кітап  арасына  теңдік  белгісін  коя  алмайсың. 
Соңғысының салмағы, атқарған ici апдеқайда басым. Бірақ 
адамзат өзінің бүгінгі өркениет биігіне барлык кітап түр- 
лері арқылы баспалдақтап көтерілгені еш күмөнсіз.
ҚО Л Ж А ЗБА  КГГАП
Кітап  өз  дамуында үлкен тарихи жолдан өтті.  Дөл 
бүгінгі қалпына бірден ене койған жоқ. Өр заман кітабы 
өз бойына шақ. Мазмүны жағынан да, пішіні жагынан 
да. Кітаптың кітап болып көзге көрінуі, колға үсталуы, 
оқылуы ушін негізгі үш шарт орындалуға тиісті.1.Ауызе- 
кі тіл жазба тілмен толықтырылуы  кажет.  Мүның өзі 
жазу-сызудың (письменность) жүзеге асуына байланыс­
ты. 2. Жазуды түсіретін материал керек. 3. Жазылғанды 
көбейту, қолжазбаны көпшіліктің игілігі ету, яки топтық 
жөне өлеуметтік байланыс (коммуникация) қүралдарына 
айналдыру лөзім.
Жазу туралы. Дүние жүзіндегі барша халық дерлік 
жазу-сызудың негізгі үш сатысынан өткені байкалады. 
Бүларды бас-басына атайтын болсак, біріншісі —  пиктог- 
рафиялық яки бейнелеп жазу,  екіншісі 
一
 идеография- 
лык (логографиялық) немесе рәміздік (символдық) жазу, 
үшіншісі —  алфавитгік, өріп немесе дыбыс жазуы делінеді. 
Бейнелеп жазудың таңбалары, суреггері пиктограммалар 
деп аталады. Ол жеке сөздерге бөлшектенбейді, бүтіндей 
хабар білдіреді. Мысалы, осы жерден үш күндік кашық- 
тықта аю жүр дегенді хабарлау үшін аюдың суреті жөне 
үш сызык белгісі койылады деген сияқты.
Өз  өлкемізде,  Маңгыстауда,  Жетісу аймағында  т
а
с
 
жартаскд салган суретгер —  петроглифтер —  тұтас сурет 
галереялары  кездеседі.  Бүлардын  эстетикалык кұн- 
дылығы өз алдына жеке такырып. Петроглифтердің жөне 
бір кызметі —  белгілі бір хабар жеткізу болган. Жастар- 
ды  аңдармен  таныстырып,  қайсысын  қалай  аулауға 
керектігін үйреткен. Бағы  замандағы  бабаларымыздың 
күнге төңірі есебінде табынғандыгын басы күннен «жа- 
ратылған» адамдар суретінен білеміз.
Алғашкы  қауым  таска  қашап  сурет  салу  әдетін
18

токтатпағанымен, оны акпарат есебінде пайдаланудан б
ас 
тартуга мөжбүр болган. Жұрттың бѳрінін сурет сала білу 
қолынан келмейтіні белгілі. Онын үстіне жай хабар болса 
бір сарі，күрделірек хабар жеткізу үшін соншама көп су- 
рет салып отыра алмайсың ғой. Адам бүл тығырықтан 
шырудын амалын да ойлап тапты. Ол енді идеография- 
лык немесе логографиялык жазуга кѳшеді. Идеография- 
лык таңба, яки идеограмма не жеке сѳзді немесе оның 
бѳлшегін бейне жэне схема түрінде жеткізуге негізделген. 
Мѳселен,  арыстанды  ѳз  бейнесінде  суретін салса,  су 
магынасын білдіру үшін ирек сызық колданылатын. Қала 
белгісі —  ішіне крест салган дөңгелек.
Ал сонау Американың 
一
  батыс  жарты шарының 
байырры түррындары 
一
 майя халкыньщ иероглиф жазу- 
лары суретке үксас. Мұндай суреттер буын, сѳз, арнайы 
белгі орнына жүрген. Көне Қытайда өр иероглиф жеке 
сөз құраган. Алғашкы сөздер бір гана буыннан түратын. 
Кейін қытай 
т іл і
 күрделіленген кезде екі-төрт буынды 
косып жаңа ұғым жасайтын болған. Енді иероглифтер 
тұтас бір ғана сөзді емес, оның буынын білдіретін болған. 
Қазіргі кытай тілінде жеті мыңнан астам иероглиф бар. 
Олардьщ бөрін біле бермейтін кытай а
з емес.
Иероглифті пайдаланудың киындығы жүртты ойлан- 
дырмай койған жок. Ал кітап окығысы келетін, жазу- 
сызумен айналысатын кісі қатары  жиілей түсті.  Содан 
барып жазу-сызуды оңайлату ici қолга алынды. Әр түрлі 
елдерде бір дыбысты бір өріппен белгілейтін болды. Сөйііп 
өріп  жөне  олардың  жүйесі —  алфавит  колданылды. 
Тұңғыш  алфавит жасағандар —   Финикия елінің түр- 
гындары.  Финикиялықтар оңнан солға карай жазатын 
болған. Олардың алфавитінде дауысты дыбыстар жоқ, тек 
дауыссыз дыбыстар ғана өріп таңбамен белгіленетін. Фи­
никия алфавиті жазуға өте-мөте қолайлы жөне оңай бол- 
ғандықтан, Орта теңіз жағалауындары барлық ел бірте- 
бірте  осы  жазуға  көше  бастады.  Қайсыбіреулері оны 
жетілдіруге тырысты. Сөйтіп оның негізінде арамей (араб- 
тардын бір тайпасы) жөне грек алфавитгері жасалды. Ара­
мей алфавитін Шыгыс елдері колдана бастады. Одан ев­
реи, сириялык, иран жэне араб алфавиттері туран. Бұ- 
ларда ѳріп тек дауыссыздарды ғана бейнелейді, дауысты 
дыбыстар үшін арнайы белгілер колданылады жэне оңнан 
солга карай жазады.
Грек алфавиті финикиялық алфавиттін жетілдірілген 
түрі. Жетілдірді дегенде, гректер дауысты дыбыстар үшін
19

де  әріп ойлап  тапты.  Тек  жазу ретін таба алмай кѳп 
ѳуреленді. Басында оңнан солга карай, кейін бір жолды 
бүрынғысынша, екінші жолды солдан оңга карай жазып 
жүрді, ақыры соңгысына көшті.
Өзге Батыс елдерінің көбі грек алфавиті негізінде ла- 
тин алфавитін құраған. Мұның жазылуы тіпті оңай бол­
ды. Ежелгі Рим империясының тұргындары б
а
с
 өріп, жай 
өріп, курсивтерді енгізді. Рим империясының құзырын- 
дагы  ел көбейген сайын латин өрпін пайдаланушылар 
көбейе берді. Орта ғасырда бүл алфавитті Римнен өзге, 
Англия, Франция пайдаланып үлгірді. Кейін латин алфа- 
витіне германдықтар көшті.
Біз бүгіндер пайдаланып жүрген кириллицага келетін 
болсақ, бүл алфавитті бүдан мың жылдан а
с
а
 бүрын бол­
гар священнигі, оқымысты, ағартушысы Кирилл өзінің 
шөкірті Мефодиймен тізе коса отырып, славяндар үшін 
(орыстар, сербтер, болгарлар) арнайы өліппе ойлап тап­
ты. Византия империясы жазу-сызуын грек алфавитіне 
негіздегені белгілі. Міне, осы Византия алфавиті үлгісімен 
Кирилл мен оның шөкірттері глаголица жөне кириллица 
өліппесін шығарды.
Глаголица иероглифке көп үқсас-тын. Жазуға онша- 
ма оңтайлы емес еді. Ақыры глаголицаны койып, сла­
вяндар кириллицага түбегейлі көшті. Кириллицадагы 43 
өріптің 24-і византиялық, 19-ы славян тілінің ерекшелік- 
теріне байланысты жасалган.
Қазақ халқы  бертінірек араб ѳрпін, ал  1929 жылы 
латин графикасына сүйенетін жаңа алфавит кабылдады. 
1930-жылдардың аягы,  1940 жылдың басында, дѳлірек 
айтқанда 1940 жылы біз кириллицага кѳштік. Орыс алфа- 
витіндегі 33 ѳріп түгелдей кдбылданып, оның үстінде орыс 
тілінде жоқ дыбыстарды таңбалайтын тогыз ѳріп алын­
ды, сѳйтіп ѳріп саны 42-ге жетті.
Сурет, рөміз жөне өріпті таңбалайтын материал сан 
рет өзгеріс тапты.  Кітаптың алғашқы беттеріндегі ілкі 
жазулар  жартасқа, кыш пен мөрмөр таска, папирус, яки 
қамысқа, пергамент немесе теріге, қайың қабыгы орам- 
дарына, қағаз беттеріне түсірілген.
Қазақта  «тасқа  басылган*  деген  ұғым  бар.  Осы 
ұғымның төркіні кайдан шыққан? Баспа машинасы, ба- 
сьшым нысаны (формасы) металдан жасалатынын білеміз. 
Сөйте түра баспа машинасынан шыққан өнімді, г
а
з
е
т
 не 
кітаптағы жазуды тасқа басылған дейміз? Неліктен?
Қазіргі қазақ өдебиеті өз тарихын VII ғасырдан яки
20

Орхон ескерткіштері жазылды дейтін уақыттан б
а
с
 ала­
ды делініп жүр. Біздің аргы ата-бабаларымыздың тари­
хы жазылган «Күлтегін» (.Түркі қағанаты туралы сөз*) 
ескерткішінен:  «Мынаны оқып біліндер, түріктің ендігі 
халқы  мен бектері», Тоныкөк ескерткішінен:  «Түріктің 
Білге  қаган  еліне арнап  жаздырдым  мен,  данышпан 
Тоныкөк» деген үндеулер оқимыз. Бұған Караганда, көне 
тарихымыздың авторлары Иоллығтегін мен Тоныкөк жы- 
рау-акындар тасқа қашап жазған ескі түрік жазуларын 
түріктердің оки алатыны яки хат танитындыгы айкын- 
далады.
Тасқа  ойып  жазу  —   ежелгі  дөстүріміз.  «Тасқа 
басылған» деген тіркес сол көне дөуірдің саркыты болуы 
хақ. Казак даласының рухани ордаларының бірі —  Тараз 
қаласынан  X I   ғасырға  жататын  тассуат табылды. 
Өткеннің таскүжаты есепті осы мұрадан мынадай жазу­
лар оқимыз:
♦Бұл тассуатты Әбді өл-Мөлік Күтлықтың (жергілікті 
өкімдердің бірі болса керек) қызы Фатима қатын Алла- 
ның нүрлы шапағатына бөлейтін жолга түсу үшін жөне 
оның рахымы мен жомарттығына үміт е
т
е
 жасатгы. Оның 
өзі жөне ата-анасы һөмм күллі мүсылман (жамағаты) Ал- 
ланың кешіріміне жолықсын!..
♦Бүл (тассуат)  төрт жүз… жылдың рабил-л-ахууал 
айында бітті».
Тассуаттың нендей мақсатпен жасалғандығын Ө. Дер- 
бісалиев «Казак даласының жүлдыздары» атгы кітабында 
(Алматы, «Рауан». 1995, 133-бет.) былай деп түсіндіреді: 
«Шамасы, Меккеге қажылықка баратын жолда  жолау- 
шылар аялдап, сусындап тамақтанатын орындар жасала­
тын қайырымдылық дөстүрі болган».
Тарихты  өрі  үңгілеп  кетсек,  ыдысқүжат  сияқты 
жиһазымызды е
с
к
е
 алуымыз керек. К. Акышев бастаган 
казак археолог-ғалымдары  1969— 1970  жылдары  Есік 
қорғандарының бірінен алтын киімді адам тапқанын бүкіл
[алты]
элем біледі.  Міне,  сол алтын киімді адамның кдсынан 
табылган ыдыстағы жазу Казақстан жерін  мекендеген 
көне заманғы  бабаларымыздың  біздің  заманымызга 
дейінгі IV— ПІ ғасырларда-ақ хат білгендігіне бұлжымас 
айгақ.
Енді тасқа ойып жазылатын жазулар жөнінде бірер
сөз.
Жоғарыда біз таска  сурет салған  бабаларымыздың 
өнегесіне тоқталдық. Таадаулысына алтын киім кигізіп
21

жүрген сак коғамы өлеуметтік-мөдени үйымдасуы жагы­
нан жоғары деңгейдегі қоғам санатына есептеледі. Нак­
тылы мүның кандай деңгей екендігін мөлшерлеу  үшін 
көне замангы басқа мемлекетгердің жазу-сызуымен са- 
лыстырып көрелік.
Адамзат өркениеті тарихын да Ассирия патшасы Аш- 
шурбанипалдың есімі (б. з
. д.  669— 633 жылдар) алтын 
өріптермен жазулы. Жасаган канды жорықтары  үшін 
емес, көне заманның діни жөне ғылыми мөтіндерінен ул­
кен бай кітапхана ұйымдастырғаны үшін. Сол кітапхана 
1849— 54 жылдары Ниневия қаласының орнынан (Ирак) 
қазылып алынды.  30 мыңдай текше мөтін сол күйінде 
сақталған. Өйткені бұл кітаптар күйдірілген балшықтан 
жасалган еді.
Көне Вавилонда  хат түсіруге с
а
з
  балшык жүрген. 
Балшықтан арнайы текшелер жасап, катпаған жүмсақ 
күйінде үшкір таяқшамен жазу түсіретін болган. Саз бал­
шык иректеп отыруды көтермейді. Тура сызық жүргіз- 
генді  қалайды.  Сол  себепті  вавилондық иероглифтер 

жүктеу/скачать 5,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: