К. М. Абишева, С. К. Омарова
жүктеу/скачать 2,13 Mb. Pdf көрінісі
|
Тіл-ғылымының-зерттелу-тарихы-Омарова-СК-1
| жарыс сөзінің де ат жарысы, жаяу жарыс деген мағынасы әлдеқайда
кеңіген (еңбек жарысы), тың сөзі де жаңа мағынаға ие болды (целина). Сапар, сапарға шығу, жол жүру мағынасы кеңейіп, ресми стильде қолданылатын, мемлекет, ұйым басшыларының өзге елдерге ресми түрде, қызмет бабымен немесе арнайы шақырумен баруы (визит) деген ұғымдағы саяси-қоғамдық ғылым терминіне айналған: Сапар барысында мемлекеттік хатшы Қытайдың Сыртқы істер министрімен кездесті (Е.Қ.) Тіліміздегі ақ деген сөз түсті білдіретін сын есім екені белгілі: ақ орамал, ақ жаулық, ақ көйлек сияқты қолданыстар әбден таныс. Осы ақ сөзінің тілде басқа да толып жатқан мағынасы бар: «Ақ» сөзінің қосымша мағаналары лексико – семантикалық тәсіл негізінде жасалған. Осы сөздің 47 мағынасы бар, мысалы: ақ (адал); ақ (сүт, айран, қатық); ақ (ақиқат, шындық). Ш. Құрманбайұлы өзінің «Терминқор қалыптастыру көздері мен терминжасам тәсілдері кітабында тіркестіру және қысқарту тәсілдерін қарастырады. Ш. Құрманбайұлының пікірінше, тіркесті атаулар – екі немесе одан да көп сөзден тұратын, әр сыңары бөлек жазылатын күрделі сөздердің түрі. Көп сыңарлы термин атауларды терминтану саласындағы еңбектерде терминологиялық сөз тіркесі деп те атайды. Терминологиялық сөз тіркесі – бұл арнаулы кәсіптік ұғымның атауы қызметін атқаратын екі (немесе бірнеше) толық мағыналы сөздердің мағыналық және грамматикалық бірлігі [24,136]. Терминологиялық лексика құрамындағы көп құрамды терминдердің едәуір бөлігі атаулық тіркестер мен күрделі сөздер болып келеді. Кейінгі жылдары бөлек жазылатын күрделі сөздер мен атаулық (номинативті) тіркестерді құрылымы жағынан тең дәрежедегі тілдік бірліктер ретінде тану қажет дейтін көзқарас басымдыққа ие болып келеді. Транспозиция тәсілі. Е.С.Кубрякованың пікірінше, транспозиция – зат пен оның қимылы, белгісі арасындағы ұғымдық қатынастарды байланыстыратын, сөз таптарының арасын жалғастырушы көпір. Сөздердің атаулық мағынадан қимылдық мағынаға, керісінше, қимылдық мағынадан атаулық мағынаға, сондай-ақ сындық-сапалық мағынадан атаулық мағынаға, керісінше, атаулық мағынадан сындық- сапалық мағынаға ауысуы адамның ойлауы, танымы, болмысы, пікірі негізінде іске асады. Транспозицияның бір түрі – заттану. Сөздердің туынды сипат алып, заттануы жайлы М.Томанов, Р.Әмір, Б.Сағындықұлы, Ж.Т.Сарбалаев еңбектерінде қарастырылған. Ғалымдардың пікірінше, қимылдық мәнге ие көптеген сөздер заттану процесін басынан кешірген. Бұл лингвистикалық және экстралингвистикалық 68 факторларға негізделуінен туындайды. Қазіргі қазақ тілінде семантикалық тәсіл арқылы дамып, сөздікте жеке бір сөздік ұяны иеленуге мүмкіндігі бар ор – ор – ор, бай – бай – бай, төс – төс – төс(е), без – без, жел – жел – жел, той – той, сүю – сүю, жаз – жаз – жаз, ою – ою секілді сөздер ғасырлар қойнауында қимылдық, сындық, заттық мағыналарды өз бойына жинақтаған [26]. Көне тілімізде – есім корреляттары молынан кездеседі. Қазіргі біздің тілімізде қолданылып жүрген семантикалық тәсілмен дамыған сөздер – сол байырғы, көне ғасырлар жемісі. Қазақ тіліндегі сөздердің транспозициялануы заттану, сын-сапалану, сандану, етістіктені, есімдіктену, үстеулену, шылаулану нәтижесінде жүзеге асады. Орта ғасыр ескерткіштеріндегі етістік және есім негізді сөздердің арасындағы мағыналық байланыстар Ә.Ибатовтың зерттеуінде беріледі. Зерттеуде семантикалық тәсіл арқылы жасалған сөздердің арасынан көп кездесетіні зат есім – етістік, сын есім – етістік; зат жүктеу/скачать 2,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|