К. М. Абишева, С. К. Омарова

126 
 
белгі сияқты бөлініп шықпайды, ол жеке сөздердің белгісі болып қала 
береді, тек қана осы категорияда әйел мен еркек жынысының мағынасы 
сақталып  қалады.  Қазіргі  қазақ  тіліндегі  жыныс  категориясы  осы 
негізімен,  тек  қана  жанды  категориясының  негізгі  көрсеткіші  бола 
алады»,- дейді [57;64]. 
О.Есперсен  ағылшын  тіліндегі  жанды  және    жансыз  
категорияларын    ажырату    есімдік  жүйесінен  байқалатынын  көреміз 
деген [58;273]. 
Қазақ  тілінде  де  мұндай  құбылысты  есімдіктер  жүйесінен 
кездестіреміз.  Мәселен,  мен,  сен,  сіз,  біз,  кім?,  кімге?,  өзі,  әлдекім, 
ешкім  есімдіктері  жанды  атаулардың  орнына  жұмсалады.  Ал  анау, 
мынау,  бұл,  осы,  сол,  ол,  барлық,  бәрі,  әрқайсысы,  неше?,  қалай? 
есімдіктері  жанды  және  жансыз  зат  атауларының  орнына 
қолданылатын ерекшелікке ие болса, тек қана жансыз ұғымды беретін 
есімдіктерге  не?,  әлдене,  ештеңе,  бірдеңе,  сонау,  әлдеқайдан  сөздерін 
жатқызуға болады деп есептейміз. 
Жанды    және  жансыз  категориялары    бар  тілдердің  бірі  –  орыс 
тілі.    Ғалым  В.Н.Перетрухин  жанды  және  жансыз  категориясының 
пайда  болуы  жайлы  (Введение  в  языкознание,  1972)  еңбегінде  айтып 
кеткен. Көне үндіеуропалық дәуірде барлық есімдер екі класқа бөлініп, 
алғашқылары  «жанды»  деп  аталып,  актив  қимылды    субъектіні 
білдірген. Екінші класына «жансыз» есімдер жатқызылып, әдетте олар 
актив  қимылды  объектіні  атаған.  Соңынан  «жанды  класс»  мужской 
және  женский    деп  екіге  ажыратылады  да,  ал  «жансыз»  средний  род 
сияқты  қолданылған.  Соңғы  ғасырларда  жеке  тілдер    тек  (род)  
категориясынан  айрылып  (ағылшын,  армян  тілдері),  басқалары  (роман 
тілдері)  үш  мүшелі  тек  жүйесін  екі  мүшеліге  ауыстырған,  үшіншілері 
(славян  тілдері)  есімдердің  родтық  классификациясын  сақтай  отыра, 
«жанды  -жансыз»  деп  аталатын  жаңа  категорияны  ойлап  тапқан  [59  ; 
266] . 
Заттардың  жанды  және  жансыз  атауларға  бөлінуі  жайлы  
Ж.А.Сергеева  «О  семантической  основе  качественных  наречий  в 
современном русском языке» деп аталатын (1979)  мақаласында құнды 
пікір  айтқан.  Көпшілік  қабылдаған  классификацияға  негізделіп, 
сапалық  сын  есімдерді  олардың  білдіретін  қасиеттеріне  қарай 
органикалық  (жанды  заттарға  байланысты)  және  неорганикалық 
(жансыз  заттарға  қатысты)  деп  бөлген.  Сапалық  сын  есімдердің  
әрбіреуінің  қасиеттер  жиынтығының  өзі  тірі  және  өлінің  табиғи 
айырмашылығы  сияқты  ажыратылады  екен.  Егерде  жансыз  заттардың 
негізін,  заттар  мен  құбылыстардың  қасиеттері  мен  сапасын  білдіретін 
белгілер (терең, қалың, үшкір, ауыр, қызықты, қалыпты, улы, түсінікті, 
түйінді,  берік)  құраса,  жанды  заттар  белгінің  екі  түрімен:  физикалық 
(ұзын,  шымыр,  саңырау,  кәрі  және  т.б.)  және  психикалық  (көңілді, 
ашушаң, мазасыз және т.б.) қасиетпен  ерекшеленетінін анықтаған.  

127 
 
Заттарды тірі мен өлі деп табиғи бөлудің арасында белгілі шектің 
болуы, сол сияқты зат есімдерді жанды және жансыз деп ажырату, зат 
есімдердің  әрбір  тобына  тән    сын  есімдер  мағыналарын  қарама-қарсы 
қою  үшін  негіз  болады  деген.  Көбінесе  сапалық  сын  есімдердің 
кейбіреулерін  жанды  зат  есімдермен,  екіншілерін  –  жансыз  зат 
есімдермен сипаттау тән екендігін айта кеткен [60;14-15]. 
Үстеу  сын  есімдердің  семантикалық  негіздерін  сақтай  отыра, 
олардан  физикалық  және  психикалық белгілер  сипатын  да  қабылдаған 
деп  жазады  Ж.А.Сергеева.    Физикалық  қалып  пен  қасиетті    білдіретін 
үстеулер,  жанды  мен  жансыз  зат  есімдерді  білдіретін,  іс-қимылды 
субъекті  (тұлға  немесе  зат)  жасайтын  қолданыстарда  болуы  мүмкін 
дейді.  Дәлелдеме  ретінде  мынадай  мысалдар  келтіреді.  Мысалы,  “Күн 
жарқырап  тұр”,    “Құстар  қатты  ән  салып  жатыр”.  Ал    мағынасы 
психикалық  белгіні  білдіретін  үстеулер  әдетте  жанды  зат  есімдерді 
білдіретін  субъект  –  жақ  конструкцияларында  қолданылады  екен. 
Мәселен,  “Ол  ашуланып  қарады”,    “Ол  мұңайып  кірді”,  “Ол 
жабырқаңқы күлді” [60;17-18]. 
Қазақ  тілінде  де  сын  есімдердің  өзін  жанды  және  жансыз 
ұғымдарды білдіруші деп екіге бөлуге болады. Бірінші топқа - тек қана 
адамға  қатысты  қолданылатын,  адамның  мінез-құлқын,  адам  бойына 
тән  белгі,  қасиетті  сипаттайтан  сөздерді  жатқызамыз.  Мысал  келтіріп 
көрейік:  момын,  жалқау,  еңбекқор,  уайымшыл,  жылауық,  сөзшең, 

жүктеу/скачать 2,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: