К. М. Абишева, С. К. Омарова
жүктеу/скачать 2,13 Mb. Pdf көрінісі
|
Тіл-ғылымының-зерттелу-тарихы-Омарова-СК-1
| бойшаң, баласыз, білімсіз, сәнқой, жәдігөй, қызба, шыдамды, былжыр
және т.б. Ал заттың белгілі бір қалпын, күйін сипаттайтын сын есімдер жансыз ұғымды білдіреді. Мәселен, тұнық, суық, жазық, ыстық, қашық, құрғақ, құмды, жылжымалы, үюлі, аспа, көшпе (құм) және т.б. Кейбір жағдайларда жанды және жансыз деп сипатталатын сын есімдердің мағыналарын бұлайша ажырату қиындық туғызады. Мысалы, көңілді кеш - көңілді бала, белгілі кітап - белгілі ғалым деп екі түрлі қолданысқа түседі. Қазақ тілінде жанды және жансыз ұғымдар жанама түрде тілдік контекс пен сөйлеу жағдайына байланысты ажыратылады. Мәселен, Бет-аузының күйесіне қарамай дала исі аңқыған қызын аймалап сүйе бастады. Тала! Өрте! (жанды). Үш жерде шам жанып тұр еді, сөніп қалды. Екеуі де жолдың шығыс жағында ғой. Бір жарым шақырымнан артық болмас (жансыз) (Ғ.Мүсірепов. Жат қолында). Жанды есімнің функционалды-семантикалық өрісі (ФСӨ) неміс және қырғыз тілдері материалдарының негізінде салыстырмалы түрде 2002 жылы зерттелген. Лингвистикалық талдау кезінде неміс тіліндегі жанды есімнің ФСӨ тек (род) категориясы арқылы грамматикалық жолмен берілсе, тек категориясы жоқ қырғыз тілінде жанды есімнің ФСӨ лексикалық құралдармен берілетініне көңіл бөлінген. Зерттелетін тілдердің материалдарына салыстырмалы түрде лексика – грамматикалық талдау жасаған кезде, екі тілде де жанды есімдерді 128 тікелей білдіруші - бұл зат есімдер яғни тірі заттардың атаулары болса, ал жандыны жанама түрде білдіруші үғымдарға дене мүшелері мен сезім органдарын, адам мен жан – жануарлардың психикалық және физикалық қасиеттерін атайтын есімдер, тірі заттар мен оның ішінде адамның қызметімен байланысты ұғымдар жататынын атап кеткен [61;10]. Жанды және жансыз зат есімдердің зерттелуін қорытындыласақ, ғалымдар бұл екі ұғымды кім? және не? сұрақтары арқылы ажыратқан. Тіл білімінде жанды-жансыз деп бөлу табиғаттану ғылымдарына сай келе бермейтіндігіне көңіл бөліп, орыс тілімен салыстыра отыра қарастырған. Зат есімдерді жанды және жансыз деп бөлудің негізгі қызметін тек (род) әмбебап категориясы атқарады. Бұл ұғымдар жақты және жақсыз категорияларды ажырататын қосымша қызметке ие. Себебі жанды зат есімдер (адамзат атаулары) жақ тұлғаларымен түрленіп, жақтық мағынаға ие болады, ал жансыз зат есімдер (ғаламзат атаулары) жіктік жалғауларын қабылдамағандықтан (ерекше жағдайларды ескермегенде) шартты түрде жақсыз есімдер деп аталады. Жанды және жансыз ұғымдарды жанама түрде білдіретін тілдік белгілер қатарына есімдіктер, адамға қатысты және зат, құбылысқа қатысты сын есімдер жатқызылады деп есептейміз. Контекс мазмұнынан да жанды-жансыз заттар жайлы айтылған ойды аңғаруға болады. Морфология саласының зерттелуіне қатысты тарауда қазақ тіліндегі етіс категориясының тілдегі көрінісі мен зерттелуі мәселесіне келеміз. Дәстүрлі грамматикада етіс термині белгілі бір грамматикалық формалар жүйесіне (морфологиялық және синтаксистік) негізделген грамматикалық категорияны белгілеу үшін қолданылады. Қазақ тіл білімінде етісті алғаш рет ғылыми тұрғыда зерделеген А.Байтұрсынұлы. Ол етістің он түрін анықтаған еді: сабақты, салт, ортақ, өздік, өзгелік, беделді, ырықсыз, шығыс, дүркінді, өсіңкі. Профессор С.Аманжолов “Қазақ тілінің ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы” атты зерттеуінде етістің үш түрін бөліп көрсетеді: жүктеу/скачать 2,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|