Каниплш клйсақызы мәдібай хандық ДӘуір әдебиеті

Б
үл
жырларда хан мен бекгін сән-салтанатына кошамет 
басым Жарыкка келеңхе түсіріп, жаксынын басын кішірген 
материалдык тәуелділік.
...Су плесе, бал бсріл,
Сыргш скен бәйбшіс,
Калдияеы жүртына 
Өрнегті екен бэЯбіше...
Бүхар шығармаларын такырыпка белу, әрине, шартты. 
Оның алені біртүтас. Өмірдін бар сәуле, хиямст-кайым, кьізык- 
щыжығы т. б. тіл жетпес күбылыстар тгтас сыйып жаткан үлы 
поэзия. Түтас жыр ғүмыр. Ғасырлар 
тезінен өткен хария 
даналых. Белшектеп, белуге, жіліктеп, жіктеуге келыейгін түгас 
жарык. Поэзия.
Сонца да болса, сол гүтастыкты тануға жехе ағымдардын 
арнасымен жетеріміз даусыз. Сол ссбеяті де поэзияны негізгі 
сарындарға, басьім ойларға харай бейімдеп, балшектеиміз. Ол 
әрине, кажетті, шартты белу. Бүгінді, түтасты тани түсудін 
сатылары.
Бүхар шығармаларын үлхен 
ү ш
арнаға тоғыстырьш 
караған жөи сиякты.
I. 
Жыраудын дүние, хірятылыс жаіын козғаған 
толғаулары . Мүңда тіршіліх зандары, өмірдін шартгары, адам 
ғүмыры-азен нысанасы. “Ай не болар күннен сон”, “Айиаласын 
жср түтхан”, “Алла деген ар болмас”, “Жакын жерден шөп 
жесе", “Жар басына конбаныз", “Көкіе бүлыт сегілсе”, “Қара 
арғымак арыса”, “&гермеден кетер ме”, “Жал-күйрығы каба 
деп”, “Мырзалык конакха пайда, малға кас", “Аскар таудын 
алгені”, “Әлемді түтел 
көрсе де", “Биік тауға жарасар”, 
“Қүбылып түрған бәйшешек”, “Көк көгершін, кегершін”.
II. 
Абьілайға арналған жыр-толғаулар. Жырау 
ханға кошемет айтады, мадактайды, елінді былай үста, сырт 
дүшпанға былай бол дегендей акьіл-кеңес береді; Жаман ісген 
сактандырып, ескерту айтады; туралылыктан бүра тартхан 
түсында мін айтып, сьш айтады, тохтатады... 
Әсіресе, көп 
айтары: дүние өтпелі, жаулык жолын кума, өлетүғын тай үпгін, 
калатүғын сай 
ү ш ін
соғыспа; күдайдын бергеніне тоймасан, бүл 
кылыкты коймасан, ағаш Үйдегі кәпірден көресін... беген елмен 
үйір боп, іргеңізді коспакыз...
“Ал, тілімді алмасап!” арнауында Абылайға тиісе 
сөйлейді. Ашынып айтады.
Өклекысн қабииба,
Өгіхменен жарылма.
Орыспснен соғысып,
Басына мүнша котсрге 
Жүртына жаулык сакыиба.
47

Жыраудың Абылайға арнаған толғаулары: “Ей Абылай, 
Абылай", “Ханға жауап айтпасам", “Қалданменен үрысып”, 
“Басыңа біткен күшніз”, “Эй, Абылай, сен он бір жасыіша”, 
“Кдйғысыз үйкы Үйктаткан, ханым-ай", 
“К
ү п ш с к
сынды 
күрецді”, “Ай, айтамын, айтамын”, “Ал, тілімді алмасан!”, 
“Бөгембай төлімен есгірту”.
III. Отаршылдыкха 
байланысты 
туған х ы р -
толғаулар. “Шашырап жаткан кандар көп”, “ИІүршіт келем 
деген сөз бар ды", “Көкшетаудан салдырған”, “Кеше, кара 
калмак бүлінді”, “Ханға жауап айтсам", т. б.
Жырау үлггык-азатшғын, төуелсіз түрмысын жоктайды. 
Жан-жактан анталаған жаулыктын беталысынан шошынады. 
Жаксынды ауызға үрып, канынды бауыздамай ішер жамандык 
келе жатыр; барыннын есебі еңді баскада болмак деи 
аласапыран заманнын азалы 
к ү й ін
шертеді.
Көкшстауяан салдырған,
Қара уңгір холд&ры..
Өзім қонған Көкшетау,
Кәлір 
қ д л і
салды, ойл*!
Жаркайын дегсн жерлерге,
Шашылып шеті барды, ойла!
Атбасар мсн Кдлкүтан,
Баянауыл, Кызылтау,
Берскелі хсрлсрлен 
Көкорай шалғын көре алмай,
Шүбырып каэақ хетгі, ойла!
Бүхар поэзиясынын тіл өрнегі өзгеше. Жырау жыраулар 
внернамасьгндағы дәстүрлі шарпардың бірі-ескіден келе жаткан 
белгілі колданыстарды өз еленіне коспай лесе де болар. Бүхар 
толғаулары 
дүние 
шартын 
іүгендегенде 
көркемдіктін, 
шеберліктін ешбір 
к ү ш
бүзьш өте алмас тас камалына, 
афоризмге айналып жүре береді.
Жырау тілінде бүрын-сонды еппсімде кездеспейтін взіндік 
ғажап тіркестер, сурет мол.
Арту арту бел «лее,
Атан тартар бгтіліл,
Алыстан қара көрінсе,
Арғъшақ шабар лгіліп.
Алыстан жаижап сөэ келсе,
Азулы 
сөйлер 
ж ү г ін іп
...
Жырау 
дүние КҮбылыстарын зіл жетпес, ой жетпес 
сикырмен үстап калады. Көктегі бүлтгын влгені, ай иүрын reran 

жүктеу/скачать 6,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: