Каниплш клйсақызы мәдібай хандық ДӘуір әдебиеті

тексін береді. 
Б
ү л
жыр 9 түйдекке бөлінген 133 жол өлсц. Жыр 
“Жолдасымды айтайын”,-деп басталады. Жырау өншен батыр 
арыстан атаған ерлер-Қоянак 
ү л ы
Қожак, Нәріх 
ү л ы
Шора, 
Көкшенін 
ү л ы
Қосай, Естерек 
ү л ы
Тарғын, Мүсанык 
ү л ы
Мамай сиякты жалпак казакха 
мәшьүр батырлар. Халык
эпосыныи хейіпкеріне айналған тарихи түлғалар. Жырда
айбынды Димас, 
Б
с х ім ү л ы
Жанай, Қараүлы Силах сиякты 
батырлар да аталады. Жыр осы срлергс мадак. Қазтуғанда 
кездесетін батырлар жырларындағы дәстүрлі тенеулер мүнда аз 
емес. Жырда Мүрат коскан сөздердін болуы да даусыэ. Соғыс 
сәтіндегі суретгер, кимыл-козғалыс шак косакабат өріліп 
отырып, бірінен бірі аскан өр түлғаларға масаттану, маркаю. 
Батырлар жырынын кек көсілген, алыска шапхан, үдайы үдете 
отырып, 
ү зд іх с із
түскен жыр ТҮЙдектері. Суырыла шалкан, 
жорык сәтіндегі батыр бүл жырда мьшадай суреттермен әр 
Кырынан, әр калыпта ашылады.
Алдынан пара хеше ген,
Артынан адам жстпсгсн 
Ту сыртынан қарасан,
Дөнен бүқа 
ш ү й д с л і
Карт бурадай кабақты,
Карт бірхазан таыакты...
Жаулы көрсс жайнаған 
Жай тасьшдай хайкаған...
Жауырыны жазык, мойны 
ү зы н
.
Манда йынын арасы 
Ехі
клрыс.екі 
c j o
,
Дауылға сыймас піекелі...
Адырнасын ала егіадей мөнірстксн,
Дүшпанын саулы інгсндсй енірстксн...
Қүйхылжыған күла жирен ат мінген,
Кұйрығын хслтссінен шарт 
т ү й г с н
.
Б
ү з
ү с т ін с
о т
жагып,
Б
ү э м
&
й
булан пісіргсн.
“Ер Шобан” - казак батырынын кайталанбас кырлары 
түрленіп түсхен окиғалы жыр. Үздіж влек. Жырдағы Жүмай, 
Султан, Қоян, Жылым сынды батырлар бірінен бірі өткен 
кереметгер.
... Ол тырысхан, тьфысқан,
К
ү н ін д с
м ы н
кісшен үрысқан, 
Жауырыиына канды кебе сыймаган, 
Жағасына адам колы тимеген 
Үйсіннсн Боэторғайүлы Баубек бар...
Шалкиіз сурсттегсн жеңілістін. ауыр 
к ү н і
кейінгі казак 
поэзиясында жаңғырып отырған сарын.Шалхиіздіц аза 
к ү н і
Махамбетгін мүнар 
к ү н і
...
30

Баллам, 
.
Бай 
а 
,
Орианбет 
6 апгсн 
.
.
... 
.
Жмырлыным жалкьпы,
Аткан оғим та6а алмай,
Жср сабалал калган 
кум
!
Махамбетге Исатай Батыр 
өлген 
k y h
. 
MvHap 
k y h
.
Шалкиіадін казак әдебиетінің тарихындағы өзгсше орны 
жайлы Мүхтвр Маяауин мынадай түжырым жасайды.
“Шын мәніндс жыраулык поэзияны жасаушы болған 
Шалкиіз осы поээиянын бар мүмкіндіктерін сарка пайдаланып, 
жеріне жеткіэе дамьггкан еді. Сокдыктан да кейінгі жыраулар 
дидактикасы көбіне Шалюгізді кайталау сиякты болып кана 
керінеді. Ал талант, сөзден маржан тізу жағьгаан тағы тайталаса 
алмайтын есксрсек, сонғы заман жырауларьшын Шалхиіз 
көленкесінде калагынын көреміз. Казак жыраулык поэзиясынын 
гүддену дәуірі Шалкиіз жырау Тіленшіүлыньщ атымен 
байланысты"1
ЖИЕМБЕТ ЖЫРАУ 
(ХҮІІ ғасыр)
Жиембет жырау Енсегей бойлы Ер Есімінін Кіші жүздегі 
ел баскарушы биі, әскербасы батыры. Ол ханнын көрші 
хандыктармен арадағы соғыстарына катысады. Жырау өмір 
сүрген дәуірде казак халкынын ен басты дүшпаны жоняар 
калмактары болды.
М.Мағауиннін айтуынша, Жиембеггін зргы атасы- 
Ноғайльшан шыккан атакты Алау батыр, тарихта аты белгілі 
түлға.
Жиембет-“Енсегей бойлы Ер Есім” жырының басты 
кейіпкерінің бірі. Сырым батыр жауға шапканда өз атасы 
Жиембеттін атын атап шапкан екен.
Жырау вмірбаянынан накты деректер жок. Жиембеттін 
кейінге жеткен 
ү зідік
-
ү зіх
жыр-тш Fa улары, свз жок, жыраудың 
жанын ашып, түлғасын тірілте тусер бірден бір айғак.
Сырт жауларға карсы курсе жырау өнернамасынын 
т ү п
казык негізі батғаны даусыз.
1 Магауии М-, Ғасыртар бедері, А-, 1991^ 55- 6.

Казак жыраулар поэзиясынын дәстүрлі үлгілері-ханға 
каратып сөйлеу: мін айту, сын айту, токтам айту, мадак айту 
Жиембет толғауларына да жат емес. “Әмірін капы Есім хан" 
жырында жырау Жолымбет батырды арашалап сөйлейді.
“Енсегей бойлы Ер Есімде" ханнын отырыкшылыкка 
көшкенін білдіреді.
Кдз мойынла ханьпиа 
Кдлада түрыл жыпаган...
Тал шарбакка мал сактал,
Таскан екен мыла хан!
...Кдйратъм канша кайтса да,
Мгныка, ханым шыламан!
Аркаш карай кешермін,
Алашыыа уран дсссрміс,
Ат КҮЙрығын ксссрмін.
Жырау ханға өзінін өкпесін, осал емесін білдіреді. Ежелгі 
жыраулар 
өнернамасындағы 
мскеннен 
айырылу 
азасы 
Жиембетге де бар.
... Кол-аяғъш бұшуда, 
Тарылды байтак ксң жсрім! 
... Ак ісінлі жасырмай,
Атка мінген ср сдш, 
Кдшырды бгйтіп слімнсн...
МАРҒАСҚА ЖЫРАУ 
/Х Ү І1 ғасыр/
Есім ханның жорык жырауы. 1627 жылы Түрсын ханның 
бүлігін басуға катыскан. “Енсеген бойлы Ер Есімді” (тарихи 
жыр, 7 мын жол) алғаш жырлаушы дсп шамаланады.
Ей, Кдтаганмын хдн Түрсын,
Кім арамды ант үрсын,
Жаэыксьп елді сніретіл,
Жср гәкірісіп жатырсын.
Хан емессін, касқырсын,
Кара албасты баскырсын,
А лш н такта жэтсан да 
Ажалы жеткен пакырсьщ!
Енсегсй бойлы Ер Есім 
Есігіндс ксліп түр 
Алғалы түр жаныкды,
Шашкалы түр каныңды!
Ханға карсы Сөз айту, мін айту, сын айту, сын көрсстіп, 
ксктенс, ссстсне сөйлеудін казак жыраулар поэзиясындағы 
дәстүрлі, ежелгі Үлгісін Марғаска жырау өткірлей, етімді етс 
32

т ү с е д і. К е й ін М а х а м б е т Ж э ғ іг ір г е т у р а о с ы л а й с ө й л е й д і. Д у л а т
К е к е с б а й д ы с о л а й ш а тү к ы р т а д ы .
А с а
б а й , 
к е р к е м д ік
к ү д ір е т -к ү ш і ж ө н ін е н ә л е м д е г і 
к а й с ь іб ір ә д е б и е т п е н д е т е р е зе с і т е ц , к а з а к к в р к е м с в з ә л е м ін ін
ү л к е н б ір к е з е н і, ө л м е й т ін , е ш п е й г ін , ғ а ж а й ы п
і у ы к д ы л а р
к а т д ы р ғ а н , 
ж ы р а у л а р
п о э з и я с ы н ь щ
м е й л ін ш е
т о л ы с ы п , 
т ү р л е н іп , г ү л д е н г е н д ә у ір і - Х Ү Ш ғ а с ы р .
Б
ү л
у а к ь п т а т а р и х т ы ң т а л а й
с о к п а ғ ы н а н к а ғ ы л ы л , 
с о ғ ы л ы п ө т іп к е л е ж а т к д н х а л ы к т а ғ д ь ір ы н а а с а б ір х и с ы л ш а н , 
к и ы н ш а к т а р т у т а н е д і. С о к а у , ә р ід е Ш ы н ғ ы с к а н за м а н ы н а
а л а р с а к , 5 ғ а с ы р д а н а с т а м у а к ы т х а , б е р ід е н а л с а к , б ір ж а р ы м
ғ а с ы р у а к ы т к а с о з ы л ғ а н к а з а к - к а л м а к ш а п к ы н ш ы л ы к т а р ы н ы н
д ү р іл д е п т ү р ғ а н к е з і еді.
1606 ж ы л ы Ж о ң ғ а р к а л ы а к т а р ы к а з а к д а л а с ы н а а с а б ір
ө ш п с н д іл ік л е н б а с т а ғ а н с о ғ ы с ү зд ік -с о а д ы к с о з ы л ы л к е л іп , 1750 
ж ы л ы ғ а н а а я к т а л д ы .
1718 ж ы л ы Ә з Т ә у к е к а й т ы с б о л ғ а н н а н к е й ін к а з а к
м е м л е к е т ін ін с а а с и а х у а л ы н а ш а р л а й тү с ті. О н ы к к е п т е г е н
ә л е у м е т г ік , э к о н о м и к а л ы к с е б е п т е р і б о л д ы . Ғ а л ы м М .М а ға у и н
в з ін іп “ К а з а к т а р и х ы н ы н ә л іп е с і" е ң б е г ін д е Ә з Т ә у х е к а й т ы с
б о л г а н н а н к е й ін г і к а з а к д а л а с ы н д а ғ ы ж е н іл іс т е р д і, ә с ір е с е ә й г іл і 
“ а к т а б а н ш ү б ы р ы н д ы , а т к а х ө л с ү л а м а ” к а с ір е т ін Ә з Т ә у х е н іц
б и л ік к ү р ғ а н у а к ы т ы н д а К а з а к м е м л е к е г ін ін , К а з а к х а н д ь іғ ы н ы н
н е гізгі а т р и б у т г а р ы н ы н б і р і- ә с к е р и
к ү ш т і ң
ә л с ір е п , о с к е р и
ә з і р л ік т іц б о с а н с ы п к е т у ін е н б о л ғ а н з а р д а п т а р е д і д с ге ң д і а й т т ы . 
Ә з Т ә у к е м ы к т а п ү с г а ғ а н е л б ір л іг і х а н к а й т ы с б о л ғ а н н а н к е й ін
ы д ы р а п к е т іп е д і д е г е н б ү р ь ш ғ ы с е б е іп е н е м е с д е й д і. Н е д е г е н д е
д е , 1723 ж ы л ы к а з а к д а л а с ы н б ү р ы н -с о н д ы б о л м а г а н а у ы р к ы с , 
ж ү т
к е л д і. К ө к т е м г е к а р а й а р ы п , а ш ы п ш ы к к а н х а л ы к к а 700 
м ы н о с к е р м е н ж о н ғ а р л а р ү л к е н ш а п к ь о ш ш л ы к ж о р ь іғ ы н
б а с т а й д ы . 1723 ж ы л д ь ің к а с ір е т і х а л ы к т а р и х ы н д а м ә н г і к а л д ы . 
Е л д ін д а с т а н ы - “ Е лім - а й ” туды .
Б
ү л
ж а т ы
х а л ы к а я у с ы з к ы р ы л л ы , А т а м с к е н ін е н
к у ы л д ы . К а р ы н д а с т а н а й ы р ы л д ы . Б
ү л
а л а л а т о п а т т ы н ш е ж ір е с ін
к е й ін г е к а д д ы р ы п , а й т ы п к е т к е н е ң ә у е л і ж ы р а у л а р . С о н ы н б ір і 
е м е с , б ір е г е й і 
К о ж а б е р г е н ж ы р а у еді. О н ы н е л д а с т а н ы н а , 
х а я ы к т ы н к а р а т ы к ү ң д е р і т у т а н Ә н а л е н ін е а й н а л ғ а н “ Е л ім - а й ” 
ц а с т а н ы с а т к ү ң д е р і т у д ы д а , т а р и х т а х а л ы к т ы ң , е л х а с ір е т ін ің
з а р - м ү ң ы б о л ы п к а л д ы .
Е к д і к а з а к е л д іг ш е а с а к а у іп т і 
ш а к т ү р ғ а н ед і. Б а с
а р а з д ы к т ы , б а с к а н ы к о й ы п , х а л ы к т ы к а й г а д а н б ір т у д ы н т ү б ін е
ж и н а у к а ж е т б о л д ы . К а р е ге н с а я с а т п ш л а р б ы л а й ғ ы т а р и х к х а
б а р л а у , б а ғ д а р ж а с а д ы . С о н ы н н ә т н ж е с ін д е а й д а ь а р д а й а у зы н
ш и к а н , ж е т і 
б а с т ы
ж а л м а у ь ш а й
ж а т а ң д а ғ а н
е к і 
а л ы й
33

империяның арасында жаткан казак еліне мүддем жана саясат 
кажет болды. Жанашырык кім, кайтсе бостандығымызды 
баскаға бодау етпейміз деген сүрахты казак тарихы квдценец 
тастады. Осыдан ксйін казак елінік Ресей колтығына енуі 
басталды. Кіші 
ж ү з
1731 жылы косылды. 1740 жылда Орта 
жүз
ешгі. 1742 жылы Үлы Ж
ү здін
бір белігі бірікті. Казакстаннын 
октүстік өлхесі, Жетісу өнірі, Сыр бойынын бір бөлігі XIX 
ғасырдыц екінші жартысына шейін өзге билікге, өзге тепкіде 
калды.
1750 жылы бір жағынан Қьггайдын ыкпалы, бір жағынан 
ондаған 
жылдарға 
созылған 
соғыс 
зардабы 
жонғар 
халмактарьшын бір жола 
жещлуіне себеп болды. Жокғар 
мемлекеті жойылды.
ХҮШ ғасыр-казак тарихындағы бстбүрыс кезен. Б
үл
ғасырдын вн бойында бірнеше ғасьір дербес мемлекет ретінде 
жасап келген казак калкынын ата жауды жойғанмен, бьілайғы 
тарихына мүлде жаңа бет, бағдар үсынған саяси актілер 
басталды. Кдзак мемлекетінщ іргесі шайкала бастады. ХҮШ 
ғасырда казах елінін дербестігін сактаймын, бір тудык 
астьіндағы түтастығын нығайтамын деп, ат үстінде ғүмыр 
кешкен батыр аз болған жок. Сонын басы-хан Абылай болды. 
Шартаралка шарк үрып, шайкала бастаған шаңырактың 
айбыныч кайта 
орныктыру жолыкда, халкынык тағдыр- 
тарихынада Абылай аткарған 
ү лы
істер Қазак мемлекетін ХҮШ 
ғасырдьін соңына шейін сактап калды. 1781 жылы Абылай 
кайтыс болғаннан кейін, Қазак Хаңдығы дербес 
мемлекет 
ретінде жасады деп айту-тарих шындығын бүрмалау.
Сол бір килы кеэең, киын тағдырдын көз көргені, 
халыктын дәл сол түстағы саяси ахуалын, әскери әзірлігін, 
мекені мен түрағын, кызығы мен куанышын, жаксысы мен 
жайсанын тізіп айтып, тірі шежіре жасап кеткен жыраулар 
мүрасына үңілген сайын акикатты арши түсерімп даусыз.
КОЖАБЕРГЕН ЖЫРАУ 
(1663-1762).
Орта 
ж ү з
Ашамайлы Керейдіи Бәйбіше Кешебе руыныи 
Таузар тайпасынан шыккан атакты батыр, өйгілі суырып салма 
акын Қожаберген жыраудык есімі ежелден еліне белгілі 
болғанмен, соңғы уакытгарға шейін түрлі себептермен әдебиет 
тарихына өнбей, кағаберіс калып келді.
Қожаберген хсырау 
С
о лтү с тік
Казахстан жерінде 
Гүлтөбе-Маманайда дүниеге келген. Әйгілі Толыбай сыншынын 
34

кенже 
у лы
. Бала кезден нағашылары Жалантөс батыр 
үрпактарынын колында болды, Үргеніш, Букара, Самарканнын 
медреселерінде окилы Имам атаған алады. Он 
ү ш
жастан елен 
шығарады. Аныз-әңгімелерді кисса-дастаита айналдьірып жыр 
етеді.
Қожаберген араб, парсы тілін жетіх білген. Әз Тәухенін 
сенімді елшілерінін бірі болған. Саяси, хоғамдык, елдін ішкі, 
сыртхы шаруасына көп араласкан.
Н.Әбутәлиевтін, Қ.Биғожиннін айтуынша, толып жаткан 
дастан-жырлар туғызған Қожабергеннін әдеби мүрасын жшші, 
сактатан-Сегіз Сері. ҚРҮҒА Колжазба корыңдағы Сегіз Сері 
шежіресінде Қожаберген жырау жайлы едэуір дерек бар.
Қожабергсннін “Ата тек”, “Баба тіл”, “Жеті жарғы", 
“Ер Көкше”, “Еңсегей бойлы Ер Есім”, “Қабанбай батыр”, 
“Асан ата”, “Ер Қосай”, “Ер Жәнібек”, “Коркыт баба”, "Ер 
Едіге”, “Орак батыр”, т. б. төлтума немесе кайталап жырлаған 
кисса дастандары болтанын жазушы Н.Әбугәлиев атап айтады1
“Елім-ай”- өлснмен жазылтан тарихи шежіре.
“Баба тіл”, “Ата тек”, дастандарында жырау казак 
шежіресіне, халыктын тарихына бойлайды. “Жегі жарғы” Әз 
Тәукеге арналған.
Кожабергенніц халыкка кен тараған әйгілі күйлері де
болтан.
Қожабергеннен сакталып жеткен мүранын аса елеулісі, 
әрнне, “Елім-ай”. Онын туу тарихы былай. 
1723 жылы 
көктемде Қожаберген екі баласын алып 
Сыр бойындаты 
кайын-жүртына, әйелі Айшанын еліне келеді. Осында жүргецде, 
калмактын үлкен шабулы басталып, елге карай шегіне кашуға 
мәжбүр болады. 
Шытарма ат үстінде туған. Кейіннен 
К.ожаберген өзі хатка түсіріпті.
Жырау көз көрген жайды баяндайды. “Елім-ай” 
дасаныында касіретгі шактын улы зары, шер-мүңы кяз кврген, 
ел үпгін, жер 
ү ш ін
халкымен бірге күрескен 
ү лы
жыраудьің 
түйін, түжырым, таразы бағасымен беріледі 
Орыс елі мен 
Қытай мемлекеті катдап, колпаштап, колына казак көрмеген 
дәу мылтыкты үстатып айдап салған канішер калмактын 
с ү м дык
соккысынан есеңгіреген ел ата конысьшан аутан, бет- 
бетімен бас сауға іздеп, ашык күңде аспаннан кан жауғаңдай 
кү й
кешіи есеңгіреген шактын шежіресі болтан бүл дастакда 
халыктын болашак хүнге сенімі, ызасы мен кегі, кылыш шапса 
да кыркылматан ар намысы, түтас түскен. “Елім-ай”- казак 
тарихындағы айтулы бетбүрыс кезеңнін көңіл 
к ү йі
, шьіндыты.
. Әбутәлнеі Н., Сеш СеріА-, 1991.
35

Жырау ата жаудың бел алытт, күшейіп кету себебі оны орыс пен 
кытайдың колдауы дегенді баса айтады. Халыкты бірлікке 
шакырады. Бас сауғаламай, атха кон дейді. “Елім-ай” жеті 
бөлімнен түратын 36 83 шумах, яғни 14732 жол өлең. Бізге 
жеткені сонын 2 ммң жолдайы ғана.
ПІығармада сол “актабан” өтксн түстағы елдің сырткы, 
ішкі жағдайы, соғьістың басталуы, беталысы баяндалады. Сыбан 
Рабтан кытай мен орыстын білгірлерш жалдап 5 жыл әскерін 
жаңа карумен соғысуға, жалпы соғыс өнеріне мыхтап үйретеді.
Болмаса, қдлмаққа өнср қайдан келсін,
Тегігіи эор мылтықтын қайдан білсін.
Осындай мол хабдыхпсн ксліл іпалты.
Дсгсндсй қайратьшлы қазақ көрсін.
... Қырғызыл к&задеарды калмақтарға,
Орыстар кдмалдярын салыл жатгы.
Дастанда сол кездегі Қазак мемлекетінің ішкі, сырткы жағдайы 
айкын көрінеді.
Жау болды ағайын сл Естек бізге,
Жасады ол да жорых слшізгс.
Қохан да күнгей бсттеи қоканлады.
Соқтыкпах ойғыр, қырғъп такы біэгс 
Мүсылман квмектеспей, мүсылманға,
Бермсді капу жәрдем хысылғаңдд.
Түрікпен, Кокам, Хиуа, Бүкар жау боп 
Жат болды өэбск, тэжік, дін исламға
Түріхлеңдер де кырғикабак. Жыраудыц айтуында хазактар Бұхар 
жакка елші жібереді. Тарту алған сон ол жак сәл тынышталды.
Шығармада сол түстағы казактыч белгілі адамдарының, 
атакты батырлары мен би-шешендерін, әйгілі жыраулары мен 
хандарынын аты аталады. “Елім-ай” Әз Тәукеге, Әнет бите, 
Қазыбеххе.Әйтехе, Малайсары бите, палуанға, Бөгенбай, 
Жайнах, Ахланбет, Байғазы.батырларға Юші 
жү з
ханы 
Әбілкайьірға арнаған хө» шумах бар.
“Елім-айда” негізгі бвлігі хара өлен Үлгісімен хслген 
дастан. Шығармада Қожабергеннін ахындык куатын айғактал 
жаткан әсхерлі шумактар, өзіндіх кодданыстар аз емес.
Бастарын Қаратаудын мүнар жапқан,
Сыддыраи Сырлын суы силам хаккан...
Атака кэлет ит калмлк,
Қүмапахтай корғасын...
Қазакта канатгы тіркеске айналып кеткен “Абылай 
аспас асу" деген бар ғой. К.ожаберген жырау:
Жалантөс аспас асудан,
Кәпір 
қалмак 
аскан 
к ү н
.
36

Дастаннын кайсыбір 
түс ьі
эпостык жыр үлгісімен кетер 
түстары бар.
Шығармада тарихи жер-су апары да мол үшырасады. 
Қаратау, Сыр, Сарыарка, Еділ, Жайык, Сарысу, Оралтау, Есіл, 
Мүғаяжар. Дастанда “актабандағы” соғыс барысы, кай жактан 
канша шығын болғаны, кім катысты, соғыс калай жүрді, егжей- 
тегжейлі айтыдды.
“Елім-ай” дастанын соғысты, аласапыранды айтгы деп 
айыгггаған, әдеби айналымнан ығыстыра тғскен саясатгар да 
болды. Қожаберген жыраудык әдебиет тарихында айтылмай 
келуінін түп-төркін себеіггері жалғыз осы жағдай болмағаны; 
жалпы сырт елдерінін ХҮШ ғасырдағы казак еліне деген ішғыл- 
ниетін тым аша жазуы, айтуы да себеп болған болар (жазды 
дсуіміз - дастан алғаш ауызша туып, ксйін Қожаберген өзі 'хатка 
тғсірген деген дерек жеткен - Қ.М)
Жырды жазба күйде сактаушы Толыбай үрпағы 
Шакшак батьір Көшекүлы. Шакшактан немересі Сегіз жазып 
алған. Онын колжазбасын 
сактаупш Тәштит Тәбеиүлы 
Барлыбаев. Тәштитген Сегіздік үлкен баласы Мүстафа көшіріп 
алған. Мүстафадан 1879 жылы Дәрібай Малыбайүлы дегсн жас 
шежіреші жігіт жатгап Үйренеді. Дәрібайдан онын баласы 
Қожахмеі жазьш алып жаттЪйды. Ол 1891 жылы туып 1979 
жылы 87 жасында кайтыс болған.
“Елім-айдык" Қожаберген мүрасы екенін даледдейтін 
дерек аз емес. Шынияз Жүбатғлы (1816-1889) 1840 жылы 
шьіғарған “Макпал-Сегіз” атш дастанында “Елім-айды" 
Кожаберген жырау шығарғанын айтады.
Кмзяарлык сгйгсн Сегіз кти мсн айын,
Г
ул
жайнар, кобыэ бен күй таргкан сяйьш.
Қольжа лоыбыра алыл онмсн айткан,
Бабасы Кожабсрген “Еяш-айын".
Сегіз Сері 1837 жылы “Колбасы жырау" аггы дастан 
шығарған. Онда “Елім-ай” әні, “Елім-ай" 
кү йі
, “Елім-ай” жыры 
Кожаберген жыраудікі екенін айтады:
Кожаберген бабамыэ,
Әріде өткен даялмш.
“Епш-айдай" киссасын 
Әнмсн шыркап саламыэ,
... Өз түсындл Қпжаекен 
Түлпар мініп ту алган.
1881 жылы 
Мәшьүр Ж
үс іп
Көпеев “Даналарға” атты 
алецінде:
37

К о л б а с ы , а к ы н , ж ы р а у ь э м с л ш і - б и ,
Ш ы г н р ғ а н , “ Е л ім - а й д а Я " т а м а ш а
к ү й
.
“ Е л ім - a f l ” : ә н і м с н е н ж ы р ы т а ғ ы
Ш ы ғ а р ғ а н Қ о ж а б е р г е н б а б а ң д ы
с ү й
.
1911 жылы Сүлтанмахмүт былай деп жазды:
К с р е й д с Қ о ж а б е р г с н , С е г і э ө т к е н ,
К а з а қ т ы н ш с ж і р е с ін ж ы р к ы п ш с р т к с н
. . . Т а р ю с т а с к с у ін ін б о л к а н ы а н ы х
Б о й ы н а
к ү і л
п е н ө н с р ж и ғ а н ы а н ы қ ,
... Ж ы р л а р ы с к е у і н і н б о л г а н а р т ы к
К с т с т і н с с т іг с н д с д с н с б а л к ы п ,
К а н ш а л ы х і л і м - б і л і м ж и с д к - т а ғ ы
С о л а р д а н к е т к е н ж о к п ы э
6
Ь д с а р т ы л .
Қожабергеннің туған жсріне 1936 жылы Б.Майлин, 
І.Жансүгіров, Ғ.Мүсірспов Қожаберген жырау, үрпактары жайлы 
материал жинауға барған. Бірак, 37 жыл ойраны олардың 
нәтижесін жойды. 1934 жылы Сәкен Сейфуллин Сегіз Сері мсн 
оныц бабасы Қожаберген жайлы жазбак болған. 1927 жылы 
материал жинастырған.
XIX ғасырда Ыбырай Алтынсарин көніл бөлген. “ Қазак 
хрестоматиясы” (“Махтубат”) (1870) енбегінде керей Қожаберген 
жыраудыц атын атап; өлеңдерінен 
ү зін д і
береді.
С
о л т ү с т ік
Қдзакстандағы Гүлтөбе Маманайға 1994 жылы 
ізденуші, Қожаберген мүрасы арнайы зертгеп жүрген Мәдина 
Дастанова Кдзак мемлекегтіх 
ү л т т ы к
университеті казак 
әдебиетінін тарихы мен сыны кафедрасы лабораториясыныц 
жолдауымен арнайы ғылыми іссапармен барып кайтгы. 
Кожабергеннің бүрын белгісіз толғауларын, үрпактарынык 
дерегін жазып алған; жалпы жырауға катысты біршама мәліметі 
бар. Ғьшыми ецбек жазуда.
АҚТАМБЕРДІ САРЫҮЛЫ
Әйгілі жырау Актамберді (1675-1768) толғауларынык 
кыры да сыры да көп.
Оның ертерсктегі “Жағалбай деген ел болар”, “Жағама 
колдын тигенін”, “Жел, жел есер, жел есер” сиякты шағын 
аіеңдерінің негізгі сарыны-жалғыздык мүңы, жетімдік 
зары, 
мен де ер жетіп ат тізгінін үстар шак туар деген көксеу, 
ү м і т
.
Аталан тудым жалкы бои,
Ж а к ы н н а н к ө р д ім т а л к ы к ө п ,
Ж а л ғ ы іл ы к ., с с н і к я й т с й ін ! - д с п
38

ah үрған Актамберді атадан алтау туғаинын жүрегінін басы 
алтьга мен 6у боларын, көнілі көтерінкі, ессбі түгел, еңсесі 
т ү с п с й
шалкак жүрерін, атадан жалғыз туғаннын жүрегінің басы 
сары жалким су боларын сары уайым басым, жалтактап
өсерін толғайды. Жалпы кеңіл 
к ү й
, apnaiucK.au 
тіршіліх 
сезімдерін беріп отыру, өз “Менін" аша отырып сөйлеу 
жыраулар мүрасыңаа әріден бар. Өзінін көз караси, катысы, 
бағасы мен сыны, сынык хенілі мсн куаныш шағы сонау 
Асаннан бар, Акын innd куатын, сезім селін косактамай 
шығарған дүние-өлек емес, күр Үйкас кой. Лирикалык сарын, 
макыштар жыраулар поэзиясында әу 
бастан бар. Асан, 
Шалкиізцін Би Теміргс арнауы, Жисмбетгің Есім ханға, 
Доспамбстгін өлеңдегі сөзі т. б.
Жырау 
жырларындағы 
келесі 
бір 
сарын-улкен 
толғаньістар өмірдін, тірліктін мәні, күнхеріс камы, жан иесі 
жасар әрекетгін апарып жеткізер мүраты жайлы.
Кек көгершін, көгсршін.
Көк кгтан үшар жем 
ү ш ін
.
Кек шскпекін көтеріл,
Ерлср жортар мал 
ү ш ін
,
Тгтас емшск би 
у ш іи
,
Кдтым- бала демы 
ү ш ін
Әркім өчі талпынбақ,
Басына бітср бағы 
үтпін
Акын өмір ағасында бір мүратка жетем деген жан 
әрекет, козғалыста 
болмактығын; тірліхтің бітпсс күрес, 
рахаты мен мехнаты алма-кеэек ауыс-түйіс, жаткан арпалыс 
әлем екснін бар шығармасында күлаккағыс стіп отырады. 
Акгамбердінін түйіндсуінде адам тірлігінің мүраты-жатка 
жакынынды талашай, ағайын-туған арасында береке-бірлікте 
ғүмыр кешу.
“Балпаң, балпаң кім баспас”, “Жауға шагттым ту 
байлап”, “От басар орны отаудаЙ”, “Ей, азаматгар, шорлар”, 
“Салпаң да, салпаң жортармын” толғаулары сиякты. жырау 
шығармаларының аса басым бөлігі, нсгізгі сарын - жорык, 
жортуыл жырлары. Соғыс суреті. Жорык сәтіндс өзіңізді былай 
да, былай ұста деген кеңес.
Актамберді ауыр женілістерді көзімен көріл, жанын 
к ө іі
жылатты. Жекістің 
ү л ы
куанышын да бастан аз кешхен жок.
Қынапган кыльпп суырмай,
Қырысқан жяу 6
ү лк
етпсс,
Жуылмай қастың қанымен,
Намысқа тмген кір кстпсс!-
дейді жаужүрек акын.
39

Актамберді өр рухтаң акыны. Намысы ел намысы Мені- 
елдін “мені”. 
Қазакта бағынышты болғанша, басым кетсін 
дейтін батыр 
үл
көп. Жырау солардык атынан сөйлейді.
Салпан да салпан жортнрмын,
Сары аСаанга хосымды артярмын,
Торлаусш өсксн хгланмьш.
МеэгілсЬ жусдп өрсрмін...
Айтканға көніп, айдағанға жүрмеймін деген өр рух! Ол 
Ахтамберді ерлігі ғана емес-елінін ерлік рухы.
Актамберді толғауларынын ен 
негізгі сарындарынык 
бірі-бостаңдыкты, бейбіт өмірді ансау. Үлт-азаттык сарын. 
Жырау еліме, қүг, жеріме береке орнаған сәтгі көзбен көрсем 
дейді. Өзі сол жолда жан берген күресте. Уакиғалы жыр, үзак 
дастаннык мәнін сыйғызып жаткан “Күмбір.күмбір кісінетіл, 
күренді мінер 
ку н
кайда!” жырында акын өз жырларыңдағы бар 
мүратын, барша касиетті түйіндей, топтастыра толғаған. Опасыз 
жалған кірімдерінен, 
м ү ң
мен уайымнан үміт пен сенімді, 
күрескер бостаңдык 
с ү йгіш
рухты дін аман алып шыккан. Үлы 
арманнын шуағына шомылып отырып толғаған. Ахтамбердінід 
“Күмбір-күмбір кісінетіп...” толғауы барша жаугершілік заман, 
жауынгерлік мүрат поэзиянын түйіні, пгтас түскен поэтикалык 
жыр тұлғасы!
Ахтамберді пеңделік ғүмырда опасыз, баянсыз жалған 
дүниенін етекген тартар түстарын да квлденен тастап отырады.
Т
үйыс
м о й ы и
т
хссер,
... Бүландап жгргеи жігітті,
Жомарт қолын жок кесср.
А к т а м б е р д і
т о л ғ а у л а р ы н ы н к ө р к е
м д і к
е р е к ш с л і к т с р і
ж а й ы н а
к е л с е к ,
ж ы р а у ө з і н е д е й і н г і д ә с т ү р л і ж ы р ү л г і с 
і H i t с ө й л е й д і . Сөйлегенде өзгеде жок.езіндік кана 
кайталанбас ғажайып сурет, тенеу, канатгы тіркестер туғызды.
Жырау аттың сынын келістіре келтіреді:
Ог басар орны отаудай,
Омырауы есіктей,
Ойынды сті бесіктей.
... Ор қояндай 
жү пнтіл
Аш күзеңдсй бүгілтіп
түмар мойын түлпар, кнған камыс қүлакты, т. б.
Көшке ілескен боз інгтнін кейпі: “жаралы кудай
ынырантып, жаоылған мүщай күкірентіп”. Дәстүрлі троитар:
40

Жагасы алтын, жекі жез 
Шығыршьіғы торғай квэ... 
Мунарлан іпықаам 
к
'
ү н
бстті.
Актамберді поэзиясында жыраулар өнернамасына тән 
тсрмс, тахпак туріндс келетін афоризм, накыл сөз айшыктары да
аз емес.
Кэрі аксайды ахылдан,
Ер ақсайды жакыннан
...Бүяакяап жүргсн жігігтін, 
Жомарт колын жоқ гссер. 
...Білімді тукан хаксылар 
Аз да болса көппен тсн.
Сары азпда қатар ма 
Кдйнардыч а*қан 
т ү н ы
*
ы
Кдп тгбіндс жатар ма.
Б о л т ы н 
асыл 
сынығы.
Жырау поэзиясы соғыс сәггін жанды кимыл-козғалыс 
сурстін де көп тусіргсн. Салпад да, салпац жорту, балпаң, 
балпан баскам жауынгер батыр, ту байлаи жауға шапкам, 
айғайлап шеп бүзған сәттер. Ақтамберді туындыларыңда ілгері 
Асан, Қазтуған.Шалкиіз, Доспамбст жыраулардан кслс жаткан 
дәстүрлі колданыстар, тірксс оралымдар аз емес: жел, жел есср, 

жүктеу/скачать 6,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: