Каниплш клйсақызы мәдібай хандық ДӘуір әдебиеті

мінсе де, шашырап жаткан кандар көп, калжырап квңіл 
48

карайыл, күрсағы 
к үш э х
 
байлардан, кұландар ойнар 
к үр
такыр... жатка тізгін бержеңіз...
Күбыдып ГфПН бөйшсшск.
Курс* болжр солғанда.
Ахнык бүрют тяыенлер,
Ьгі хднат ппгандя...
...Көк квгсршін, гвгсршін 
Квк кептер үшар жеы 
ү шіи
Кек ш кдлхан жамылып...
Жыраулар поэзиясынын нсгізгі арна, басты сарындары 
жыраудыд өз коғамында кандай орны болғанын 
айкьждай 
тү с с тін
; жалпы жыраудың әлеуметтіх түлгасы дейтін жайдын 
танстырмас айғағы.
Асан, Кдзтуған, Доспамбст, Шалкиіэ, Жиембет, Марғаска, 
Қожаберген, Актамберді, Тәтікара, Үмбетей, Бүхар жыраулардан 
жстксн жыр өрнсктсрі өздсрі жасаған дәуірдің тарихын ксйінгіге 
жеткізді: сол коғамныд сырткы-ішхі саясатын ашты; әдст- 
ғүрыпы мсн адамгсршіліх кағидаларын жетхізді; Ел корғаған 
батырдын бейнссін тірілтгі; коғамда, ортада ғүмыр ксшксн 
ненде баласының 
х ө ң іл
-
к ү й
к ү п и я с ы н
, 
арманы мсн 
ү м іт ін
, 
куанышы мсн касіретін квлденсң тартгы. Жыраудың түлғасын, 
түтас бітімін жыр калыбьгна 
к ү й д ы
. 
Жырау дсгсн-мснмін. Мен- 
осындаймин дегсн айғактарьш топтаны.
Сонымсн жырау:
Ец әуелі-акын.
Шығарган туындыға 
к ү й
косыл, әуен косып, аспалта. 
(Қобыз, домбыра) орындаушы. Сазгер.
Мемлскет кайратксрі саяси көрсгсн. Шсшім, кссім 
айтушы. Ханның касында отырған көсем. Мінші, сыншы. 
Қошамстті. Сырт елдермен бітістіруші, тілдестіруигі. Елші. 
Колбасы батыр. Жауынгср. Жаугершілік заман перзенті.
Жауынгсрлік эпосы туғызушы, жырлап тартушы.
Коғамнын 
ү п т ш іс і
, 
Үйьпып өнсге айтар абызы. Елдіи 
акылгөй ағасы. Бітімші биі.
Жырау сөзі-толғау.
Толғағанда дүниенің шартын, жаратылыстын заддарын 
да түгеңдсп, тауысады, өз коғамыныд үлхсн әлсумстгіх 
күбылыстарын козғайды, тәлімі мән тәрбиссін тсрмслсйді. т.б.
Өткен тарихты, өз дәуірінід шежіресін жасаушы, 
жетхізуші.
Сәусгей әулие, білгір. Баксы, ешпі.
Жаугершілік заман перзенті. Нсгізгі басты сарын-үлт- 
азаттык рух, бостандык арман.
Казак мемлекетінің жасау, жойылу тарихымен біргс
49

жасаган өнер иесі.
Ол 
туғызған поэзия-көркемдік 
негіздері, 
өзіндік
шарггары, бүлжымайтын заңдары бар өнер. Жырау өнері 
негізінен жыр үлгісінде келеді. Ол терме де айтады. Эпостык 
жыр 
да 
шығарады. Жырауларда 
к ө н іл
-
к ү й
сезім елені де аз емес.
Жыраулар толғау макамымен арнау, жоктау, естірту 
үлгілерінде де жыр тікті. Мактау, датгау, үгіт-өнеге, үгіт, акыл 
кеңес айзты.
Жырау өз коғамында тек акьшдык өнер 
ү ғ ы м ы н ы ң
шеңберінде, сол акындык аркалар жүкгік денгейінде ғана емес, 
әлдекайда кен максатгы, кен калыпты, кеи өлшемдегі зүлға 
болды.
ЖЫРАУЛАР ПОЭЗИЯСЫНЫҢ КӨРКЕМДІК 
НЕГІЗДЕРІ, ДӘСТҮРЛІ АРНАЛАРЫ
Қазак поэзиясынын бейнелеу үлгілері, көрксмдіх
туғызудың әдіс-амалдарын үшан-теніз. Сонын ішінде жыраулар 
өнернамасы 
өзікдік 
бүлжымас 
зандылыкзар, көркемдіх
негіадерімен жеке-дара түр.
Сонымен, ғасьірлар бойы жетіліп, түрленіп, терендеп, 
өзгеріп келе жаткан жыраулық өнердін жасау тарихы, 
көркемдік-теориялык тіректері неде?
Жырау поэзиясыңыц жасалу ерекшеліктері каңцай 
негіадерге тіреліп жатыр?
Жыраулар поэзиясын туғызудағы көркемдік әдістердік 
түп-төркіні, әрине түркі поэзиясында жатыр.
Параллслизмдер, троптаир, дыбыс куалау, буын, үйкас, 
тармах, шумак, түйдек жөніндегі ерскшеліктердін бастары сол 
ілгері дәуірлерде. Уакыт озған сайын олар өзгеріске үшырап, 
дамып жегіліп; солғындап, жойылып отырды. Мәселен, ергеде 
жырау поэзиясынын көркемдік сипатында баскы үйкастың орны 
белек еді. Кейіннен ол ығысын, аяккы Үйкас бекіп, орныкты. 
М.Мағауиннік атап көрсетуінде, бүл күбылыс ХҮІІ ғасырда 
шешімін 
тапкан 
Көие 
жыраулык 
поэзиянын 
өзікдік 
ерекшеліістерінік бірі-елен жолдарында а;іғашкы сөздердін, 
кейде тііггі, сол алғашкы сөздердің баскы буыңдарыныи 
кайталануы. 
‘Б
ү л
кайталаулар толғаудын күлак 
к ү й і
іспепттес.
“Алан да алан, алак жүрг"
50

“ТоғаА, 
n > r * f l , п м л Ш , 
су" - 
Қ а т і ү ғ а н .
“Сере, сере, сере кар" - Доспамбет.
Жырау туындысында тармахтар буын саны жағынан 
үнемі бірхелкі емес. Б
үл
да-жырау поэзиясы ерехшеліхтерінін 
бірі. Жыр 
ү н с м і
7-8 
немесе 
11 
буыды болын келіп отырмайды. 
Батырлар эпосындагыдай 
8-11,-10, 7-10-9-11-12-7...
Кдзтуған жыраудын “Мадах жырын” карастырып 
көрелік. 
Б
ү л
16 тармахтан түратын буъш саны 9-7-12-13-8-10-12- 
13-7-7-10-11-8-8-7-11-8 болып келген аралас буынды жыр. Үйкасы 
ерікті: аа-бб-вв-гг-джз-и-хас-лх-ы. Дыбыс хайталау 2-3 тармахтан 
аспайды. Бүд-бір деммен шыккан, батырдын суретін ашкан ой 
түйдегі. “Белгілі биік хөк секгір” жыры-нахыл, тахпах түрінде 
хелген өлен. 16 тармахты 5 шумахты. Шумахтағы тармах саны 
бірдсй емес:
1- 4
2- 3
3- 3
4- 3
5- 3 тармахтан. 
түрагын 
жыр. 
Үйхасы жслілі. Буыны аралас. 8-8-7-8-9-8-8-8-8-8-8-10-8-8-7-8.
Дыбыстых Үйлесім 3 тармахха шейін холданып отырады.
Белгілі биіх хөк сенгір 
Басынан кара үшырмас 
Ел карауыл карар деп,
Алыстан каре талар деп;
Баллагы алтын кгрыш болат 
Ашылып шапсам дем тартар 
Сусынып кжнға канар деп 
Аркыыактын баласы 
Арыған сайын тын хортар.
Арка мен косым кал ар деп
Ак дария толкын кушейтер,
Қ ү й р ы к ы н
к ү н
шалмаған 
б а л ь н ы м ,
Ортам нан ой ран с ал ар деп;
Азамат ердін бдласм 
Жабыкханын біддірмсс 
Жамандар мала к кылар деп!
3.Ахметов түжырымыкда влек тармахтарының үйлесімін 
туғызудың бүл тасілі (желілі үйхас жасау-Қ.М.) негізгі, басты 
үйхасха жанама үйхастарды хосарлап отыру архылы жасалады. 
Желіпі Үйкас тармахтардын соцындағы дыбыс үйлестігін 
туғызатын жыр түйдегінін тірегі. Ол хөп хайгаланып, жыр 
51

тҮЙдегі аякталғанша созылады. Бүлай сөйлсу сол өленнін шаргы 
Тармактағы буын саниның әркели болып келуі жырау 
поэзиясынык мазмүнын жепгізудін өзіндік формасы. Ежелгі, 
көне түрік поэзиясьшан кслс жаткан ерекшелік ехеніне 
М.Мағауин түнғыш рет назар аударды. Б
үл
күбылыс - көркемдік 
кажетгіліх. Буын саны канша өзгсріп жатса да, өлен шартынын 
басты ерекшелігінің бірі ьірғак сакталады.
Жырау туындысына төн және бір сипагт: “басы озып 
түрған тармактар ерехше ехпінмен айтылады. Жалпы, жыраулар 
лоэзиясындағы екпіннін алатын орны ерскшс.
Жырау колданған хөркемдіх әдістер, әрине олардын 
заманына, олар негіз етхен ілгерідегі дэстүрлерге байланысты.
Жыраулар өнернамасында канапы тірхес, накыл сөз аса
мол.
Дәстүрлі кодданыстардын болуы да бүл өнердін, вз 
шартынын бірі. Біреудін айтканын кслссінін, одан үшінші бір 
жыраудын айнытоай келтіріп отыруы-мін емес, біреудін 
мсншігін сншілсу емес. Ол-жырау поэзиясынын өзіндіх бір 
екершелігі. Міндетті шарты.
Жыраулар поэзиясынын негізгі өлен Үлгісі-жыр. Терме 
көнілді, куаныш сәттерде туған. Иә, көнілді, куанынггы сәт 
казак халкынын гүрмыс-тіршілігінде, тарихыкда аз болмаған. 
Үлы женістер, ағайын-туыстың, үй іші от басынын кызыктары. 
Жалпы, өмірдін әр сәтіне, әр күбылыска, өзінше, мән беріп 
караған, азғангайдын езіне шүхір, тәубә жасап кызык-куаньпп 
етхен, дүниеауи астар берген дәл казактай сән-салтанат сәті көп 
халык аз снякты. Адамнын жарык дүниеге көзін ашып 
карағанынан көз 
жү м ып
мәнгіліхке аттанар шағына шейінгі 
ғүмырында атап өтер, бастан хешер ірілі-үсакты уакиғасы көп. 
Тірліхтін әр сәтія аялап кастерлеген, кадірін сезген, куатын 
мойындаған, харатылыстын 
ү лы
х ү шін
танып табынған соны 
кастерлеген дәстүрлер. Осы қүбылыстар жыраулар поэзиясына 
адамнын сезім 
х ү йі
, күштарлык куаты, мүмкіндік өлшемдері 
болып 
тү с ті
. Жырға айналды
Ежелгі түріхтер 7-8 буынды және 11-15 буыңды жазылған 
өлендері де , ауызша өлеңі ле “йыр" деп атаған. “Йыр 
айтушыларды” “йырағу” дейді. ИЫРАҒУ - әнші, кобызшы, ягни 
жырау-жырау кобызбен ән сазына келтіріп, әңдетіп йыр 
айтушы. Олар айтатын жырлар:
1. Соғыс жыры; ерлік жырлары;
2. Өсиет-үлгі жырлары 3/ Жоктау жырлары, естірту 
жырлар.
Иыр (жыр) - көне дэуірде әнге, әуенге күрылған поэзия 
жанры. Мүнан өзге шешендік сөз, макал-мәтел сиякты ырғакка 
52

күрылған сөз үлгілері де болды. М.Кашғари “йыр” сөзін ғазал, 
макам, 
кү й
деп түгінціреді.
Жырау поэзиясынын негізгі өлең түрі жырдык табиғатын 
тануға үмтыльіс, онын өзіндік шарттары мсн көркемдік 
негіздерін карастыру Ш.Уәлкханов, В.Радлов, Х.ДосмҮхамедүлы, 
А.Байтүрсынов, 
М.Әуеэов, 
С.Сейфуллин, 
С.М
ү х вно в
, 
Ә.Марғүдан, 
Қ.Жүмалиев, 
Х.Сүйікшәлиев, 
Б.Кенжебаев, 
Р.Бердібаев, 3 .Ахметов, Ә.Дербісәлин, Қ.Өмірөлиев, М.Мағауин, 
Ө.Күмісбаев, М.Жармүхамсдүльі, Б.Әбілкасымов, А.Бүлдыбаев, 
С.Негимов, Р.Түрысбеков т. б. ғалымдар зертгеуінде удайы 
карастырылып келгенін; белгілі бір ғылыми жүйеге түскен; 
әдебиетгану ғылымымызлағы анағүрлым анык, ғылыми негіадері 
мығым арна болғаньі айтуға тиіспіз,
Жырау поэзиясындағы айрьишіа бір назар аударарлык 
КҮбылыс теоретик З.Ахметовтын айтуыкда жырда өлек 
жолынын аяғында тек 
ү ш
буынды сөз тіркесінін ғана 
колданылуы.
Соған 
орай, 
жыр 
бунағы 
үнемі 
ү ш
буындьі 
бо;іғандыктан, үйкасы да көбінше 
ү ш
буынды бодды. Әуездшігі, 
үңцілігі 
к ү ш т і
сөздерді осылай үйкастару жырау поэзиясынын 
бір сыры.
Үйкастағы ең сонғы Үйлесетін 
буыннын дыбыстын 
үңдестілігі өте-мйте толык болуы шарт.
Жырау поэзиясында үйкас мүмкіндігі аса мол. Бір үйкас 
кейде 50-60 жолға дейін кайталанып отарады.
1. Егіз-аа
2. Шалыс (кезекгі)-абаб,
3. Аксак Үйкас-адба,
4. Қаусырма үйкас -абба,
5. Жыр үйкасы - шубыртпалы үйкас.
Үйкас - өлек жолдарындағы сонғы сөадердін бір-бірімен 
үйлес, үңдес болып келуі. Өзара киыстырылған сөэердегі сәйкес 
дыбыстардын,әсіресе дауысты дыбыстардын, бірдей немесе үксас 
болып келуі-үйкастың жасалу шарты. Бірак үйкас тек кана 
дыбыс үңдестігі емес, соиымен катар бір немесе бірнеше 
буыннын өзара үңдестігі де.
Үйкастағы ең соңғы буыннын Үйлесетін буынмен 
дыбыстык үндестігі вте-мете толык болуы шарт.
Жырдын сонғы бунағы үнемі 
ү ш
буынды болғандыктан, 
үйкасы да көбінше 
ү ш
буыкды. Жырда 
ү ш
буыннан үйкастығын 
үңдшік, әуеаділік өзіндік шарттарынын бірі.
Он бір буынды өлен мен жыр елшемі, ежелден келе 
жаткан өлең үлгілері. Саллабикалык, буынға негізделген өлең 
күрылыс.
53

3.Ахметов он бір буынды өлшем мен жеті буынды 
алшемнің ырғактых, КҮрьілыс тіліңде туыстык, бірлестік 
барын; он бір буынды өлен жеті буындьщан туғанын айтады.
Сонымен, жыр аса көне, ежелгі хсыр өлшемі.
Жыр туралы, онын кандай көремдік 
жү к
квтергені 
жайлы бүрынғы-сонғы жасалған аса хисынды түжырымдар аз 
емес.
Өлең свздің білгірі, теоретик З.Ахметоа аныктамасында: 
жыр деп әдетге эпостык жырлар мен толғау терме секілді 
ыкшам желдірмелі әуенмен айтылатын, тармактары жері-сегіз 
буынды болып, түйдектеліп келетін шығармаларды айтады.
Жырда тармактар әдетте белгілі мөлшерде топтаспайды, 
тармактар шумакка бөлінбей, түйдек түйдегімен түседі... Түйдек 
шумах тармак саны жағынан әлдекайда көлемі, үзак.
Туйдектін 
казак 
поэзиясында 
ертерек 
заманда 
калыптаскан байырғы түрі Бүхар жырау жырларында жиі 
кездеседі.
Айналасын жер гүгхан 
Айды Батлас дсмеңіз...
деп басталатын толғауларында жырау ай, кол, бай, жарлы, 
жалғыз т. б.тізбектейді, бірак осылай үзілмей өрбіген тұтас бір 
ойды білдіріп түрған жок. Накыл свздерге тән параллелизм 
тасілін колданып, бір-бірімен катарласкан, жарысып отырған, 
бір арнаға келіп саятын бөлек-бөлек, 
ү зік
-
ү зік
т ү й ін
, пікірлерді 
бір жерге әкеп тізген.
Жыр туйдегінін осы композицияяык күрылысы өмірде әр 
түрлі өзгеріс болуы 
м ү м к ін
, 
бір калыпта түрмак жок деген 
филасофиялык ойды катар-катар келіп жаткан көп мысалмеН, 
нактылы жайлармен дәлелден көрсету максатына сәйкес туын 
отыр. 
Сөйлем 
күрылысыкдағы 
біркелкілік, 
үксастык 
(синтаксистік параллелизм) және осының үйкас күрауға әсері 
күштілігі, үйкаста үнемі бір сөэдін (демеңіз) кайталанып 
отыруы-міне, бүл суырып салма, акындардын терме, толғау 
түріндегі көптеген жырларына айрыкша хас ерекшеліктер 
жасайды.
Т
үйдс к
жырға ширактык әкеледі, сатылап дамытады, 
тарау-тарау 
ғып айтуға 
м ү м к ін д ік
береді.
Жалпы жыраулар ноэзиясын, онын жыр ерекшелігін 
тануға дәл осылай, ЗЛхметов талдауыкдай накты келу міндет 
Көбіне 
жыраулар мүрасы мазмүн мән, такырыптык аяда 
қатастырыдды; көркемдік кисын негіздерін танып-табу жөні 
кағаберістеу калып келді.
54

К,улмат Өмірәлиев, Мтатар Мағауин жехе жырау. Р 
мүрасыиың өэіндік көркемдіх сипатын ашуда іргеш зертгеул р 
жасады. Бірак бүл жалғаса беруге тяіс процесс. стр жыраудын 
шығармаптылык мүрасын буын, тармах, еклін, ұйкас, r&acit, 
параллелизмдер, символ икалык троптар жағынан айырып 
карастыра түсу; сөйте отырып жыраулык енердін езгешелши, 
оныц взгеріс, дамуын айғахтай беру-ғылым мүраты.
Жырау поэзиясындағы басты өлең түрі-жыр үлгісін 
буын, бунак зацдары, үйкас түрлерінік жасалу шарттары, тармак 
туғызу тәсілдері, жыр түйдегінде дыбыс үйлестіпн келістіру 
сияктьі негіздер аясыноа карастырудын, жыр үлгісниік басты 
ерекшеліктерін ашудыд жөндері, кисындары аз емес.
Казак жыраулар поэзиясыныд стилі мен жанрын арнайы 
зертгеген ғалым К.Өмірәлиев “жыр” свзінін арғы тарихын 
карастыруда мынадай байламдар жасайды.
Көне дәуір әдебиет үлгілері бізге үзілссіз келіп жеткен 
жок. Қазіргі өлең сөзге катысты терминдік мәкді атауыш 
свадердін жүзеге шиту кезеңін біле кою өте киын. ҮШ-ХІ ғасыр, 
ХІ-ХІІІ ғасырлар “жыр сөзі жайлы голык дерек берсе, XIII 
ғасьір мен ХҮ-ХҮІ ғасыр арасьіндағы жазба ескерткіштер бүл 
сөз жайлы анык мәлімет бермейді.
“Жыр” сөзі ХІ-ХІІІ ғасырларда кандай мағынада 
колданылса кейінгі ХҮ-ХҮІ ғас. сол ыағынада жүмсалған, екі 
аралыкта туған жаца жанрлар да “жыр” сөзімен аталады.
Бүхар жырауға дейінгі жерде 
6
ү л
дәстүр бүзыпған жок. 
XY-XY1 ғасырларға тан свз үлгілеріңде “жырла" сөзімен катар 
“толға", 
“сарна” сөэдері де кездеседі. (ЫАлтынсарин, 
А.Байтүрсынов, 
М.Әуеэов, 
ХДосмҮхамедүлыныд 
әдебиг 
үлгілерін жіктеуінде олар көрсетілген-КМ) Мүңда жыр үлгісі 
ежелгі калпында. Екді осы үлгіде әр алуан такырыпта, әр алуан 
мазмүңда сөз туды. Халык осы сөздерді мағынасына карай жік- 
жікке бөліп, оларға ат беріп отырды.
Соңда өз көңіл калауын ариай айту, арғы-бергіні козғай 
Сөз айту, ой айту үлгісін Толғау деп, іштей тебіреніп, күйіне, 
ашына Сөз айтуды Сарнау деп, өз ішкі мүң-шерін, кайғысын 
айтуды Зарлау (кейде Сайрау) деп атады.
Б
үл
өлең жырлардын б ө р і-’ мек-акынныа" свзі, 
“мсн" - нід свзі, лирикалык поэзия. Б
үл
лирикалык 
поэзияныд жеке-жеке жанрлары (астын сызған біз -К..М) вте-
чете ерте заманда-ак тупы. Олардыц өз ізін ауызша поззияда 
айкын калдырған дәуірі -ХҮ-ХҮІ ғасыр мен одан бергі дәуір.
ХҮ-ХҮІ ғасыр мсн ХҮІІІ ғасьір арасындағы ауызша 
поэзияны, онын ішінде лирикалык еденді бағдарлай, шола, сүэе, 
карасак, бүл дауірде сол лирикалык поээиянын: сарнау, толғауі 
55

зарлау, такпак.естірту, жоктау, коштасу сиякты әлеуметтіх- 
түрмыстык филасофиялык мазмүңға ие жанырлары болды. Б
үл
дара акындардын бір тобы айтыс жырларын жасады. БҮлардын 
бәрі негізінен (7-8 буынды) жыр түрінде туды:
Қүдмат Өмірәлиев “Жыр” сөзімен мәндес, термин 
мағынасында “Сөз” атауын карастырады. М.Қашкари заманыкда 
“Сөз” атауы “Өлен” 
атауынын орныш жүргенін келтіре 
отьгрып, “Свзді” әдеби жанр дейді- Акыл саз, сес көрсету свз, 
өкініш сөз, к ап алану сөз, болжау сөз, басу свз, өюіе, жауап свз, 
мадак сөз, копгтасу сөз, 
к ө н іл
-
к ү й
толғау сөз, т.б.
Казак поэзиясьгада, жыраулар өнернамасьшда акьінның 
“Мсні" айтылатын, онын мүддесін, көніл-күйін, баскаға бағасын 
бшгіретін “Сөз” үлгісі үшан-текіз.
Асаннын, 
Қазтуғаннын, 
Шалкиіэдін, 
Жиембетгін, 
Бүхардын, Махамбетгін, кек свзі, серт сөзні, анг сөзі, сес сөзі, 
айбар свзі, өкпе-вкініш свзі, өсиет-өнеге сөзі-жыраулар 
поэзиясының дәстүрлері арнасы. Өзгеше дара түрі, жанры. Осы 
“Сөз” әрі карай тармакталып, немесе топтальш, жеке жанрлар 
түрінде көрінеді. Толғау, терме, такпак, т. б.
А.Байтүрсынов жіктеуінде: Тсығау-іш казандай кайнаған 
уакытга шығатын жүректік лебі, көкіл 
к ү с ыны н
сайрауы, 
жаннын тартатын 
к ү й і
;
Герме 
бір нәрсенін жайынан сейлеп түрғанда көп 
нәрсені теріп, сөз кылу.
Такпак 
салт 
санаға сәйкес пікірді келтесінен 
келтіріп, өлен түрінде үйкастырып айту...
Түрлі 
зертгеулердін 
негізінен 
келгенде 
жырау 
поэзиясыныц басты жанры толғау. Тағы бір жанры-арнау 
Жырау терме де айтады. Эпостык жырлар туғызады. Оларда 
кеніл-күй, сезім влендері де кездеседі.
Мүрат акын туралы сөзінде Х.Досмүхамедүлы атаған 
мына түрлер жырау поэзиясынын еншісі.
“...Мүраттын тілі әдебиетімізге негіз болған 
ел 
эдебиетінін 
тілі. 
Мүраттын 
өлеіиерінде 
казактын 
ел 
әдебиетіядегі жыр, толғау, айтыс, мактау, хат, аскак, жоктау 
секілді өлеңдерінің бәрі бар. Әдебиет тарихына Мүрат сеадерінің 
кереюігі шексіз нәрсе" ("Аламан", 105 б.).
Жыр; жыр өлшемі деп келетін 7-8 буынды өлшем 
казактын байырғы ауызша поэзиясьінда бірнеше жанрға кызмет 
еткен. Ғалымдарымыздык түжырымдауында жанр бір жағы 
такьтрып, мазмүн, бір жағы буын өлшемі, ырғак үйкас түрі, 
тармактын белгілі мвлшердегі жік тобы сиякты шарттардын 
катысымен айкындайтын өзгешелік.
Жыраулар ноэзиясынын негізгі жанры толғау: ой толғау,
56

сыр талғау, ой талгау-коғам, 
д ү н и с
, 
жаратылыс, түрлі тарихи 
уакиға жайлары түйіндейтін филасофиялых асырлар.
Сыр толғау 
адамнык сезім хөңіл-ХҮЙІ; 
м ү н
, 
хуаныш, 
үміт, 
ку діх
, секім, жалпы тіршілікпек 
үкдестік каіпынык 
толып жатхан көзге көрінбес көііілімсн ғана сезінегін 
тылсымдарда күпия жырларға бойлау.
Жыраудүңие, жаратылыс, коғам мен адам ғүмыры, т. б. 
жайлы толғау, термелерінде хөркемдіх нахыштарды Үйііі-төгіп 
пайдаланады. Қамшынык өріміңдей сүлу, сихыр жыр туғызуда 
теңеу, салыстыруларды топтап колданады. Б
үл
суырып салып 
айтып, үдеп отыратын өленге хажет халып. Осы жағдайды 
ахадемих Зәкиі 
Ахметов Бүхар жыраудын"Бүл дүниенін 
мысалы" толғауын талдап келіп, мынадай 
тү йін
түйеді: “Мүңда 
теидеулерді 
топтап холдану тәсілі 
де, сөйлемдерді үнемі 
бірынгай хүрып, тиянахты ойды біддірстін күрделі әр сөйлемді 
теңеумен аяктап отыру да, теңеулердін бәрін жасалу, айтылу 
жағынан үхсас етіп алу да (
күс пс н
тек, түспен тек, іспен тек 
т.б.) термелеп айтылатын 
ауызша өленнін үлгісіне сәйкес 
шығады”("Өлек сөздік теориясы”, 1976, 48-6 ).
ЗАхметовтын түйін-түжырьшы камтитын арна хек. 
Халык ахын-жазушыларынык терме, толғауларында көрхем 
сипаттардын алуак түрін кездестіруге болады.
Арту-арту бел кслсе.
Атан тяртар бүгіліп,
Алыстан кдра көрінсс 
Арғъшак, шабар тігіліп,
Алыстан ЖАМжал сөз кслсс,
Азулы сөйлср ЖҮТІНІП.
Бүл-Бүхар жырау поэзиясындағы терме үлгісінце айтылған 
бір сөз 
нүскасы. 
Осында кездесетін бүгіліп, тігіліп, 
ж ү г ін іп
деген 
сипатгама сөздердік өзі-ак 
6
ү л
хысха влеиде өмірдегі 
шындыкты, әр түрлі химыл-әрехет, тіршілік белгісін үтымды 
мүсіндейтін шеберлік бар екеніне айғак бола алады.
Махамбет өз жайын баяндаи, өзінін бейнесін суреттеген 
жырларында халых әдебиетінде мол орын алған дәстүрлі 
ахындардык взін, 
өз 
басын 
ү ш м д ы
, 
өрнекті 
тенеу, 
салыстыруларды хөп найдалана отырып сиііаттайтын дәсіүріи 
ете хыэыхты пайдаланады, 
6
ү л
дәстүрге көп жакалых хосып, 
жандандырааы”,1 - дейді З.Ахметов.
Жыраулык өнердік көрхемдік негіздерінік сөзді ойнату, 
ояту тірілту тасілдерінде жатханы даусыз. Буыннык шартын
1 . Ахметов 3. Өлең свхаін теориясы. А-, 1976, 51-6.
57

сактау да, Үйкастыд үйлесімін жасау да, дыбысгың жанғьірығын 
жеткізу де, бәрі-бәрі сол кара сөзге кан 
к ү й ы п
, жан берудін; 
отка орап жалындатудын жолындағы әдіс-амалдар.
Казак жыраулар поэзиясьінык тілі жайлы зерттеулер 
жыраулар мүрасыньщ шеберлік кисындарының сырын аша 
ТҮСТІ.
Ілгеріде атапған ғалымдарымыз негізін салған сол таным- 
талдаулар кейінде де жүйелі жалғасуда.
Жыраулык өнер теориясы жайлы арнайы тілдік- 
көркемдік зертгеулер жасаи жүрген ғалым Серік Негимов 
троптар колданысы төнірегінде көп бағалы 
түжырымдар 
жасады. Роджерс дейтін білімпаз метнафораны күштарлыктын 
тілі дейді екен. Керемет!
Поэзия 
кұштарльік! Одан өзге сере сыйғызу, жеткізу 
м ү м кін
емес.
Жыраулардын Сөэ символ, Сөз 
образын жасау
китуркылары ғажап-ак.
Сен-алтынсын, мен-пүлмын, алтын тоннын жеңі, 
кайыннын катгы безі, еленнін аккан көзі, мен-акбауыр кара 
жорға, шым жібектін көгені, дәулет 
к ү с ы
, 
көкіл 
к ү с ы
, 
т
, 
б. 
метафора - ауыстыру; лашындай, жасындай, бүэаудай, от басар 
орны отаудай, омырауы есікгей, күлжадай айбар 
м ү й ізд і
, 
толғамалы алтын балта, коғалы катдер, ком сулар, сайгөз ок, 
сере кар, калайжаған касты орда, мүздай үлкен кебе, күректей 
м ү зд ы
тоңцырып, т. б. эпитет-тенеу...
Жыраулар поэзиясында түлеп, 
ү ш ы іі
, 
жанып, өртеніп 
жатпайтын сөз аз, ксшданыс жок. Жаугершілік замандағы соғыс 
сәтін суреттеу 
ү ш ін
, 
шындыкты өленге айньгтпай көшіру 
ү ш ін
түрлі бейнелі колданыстар арпалыска түседі. Енді сауыт- 
сайманмен күрсанған жауынгер жасағын; жауынгердік айбынын 
да, айдарын да, куат-күш кісілігін де квзбен көресін, колмен 
үстайсын. Дүниенін түткасы колында түрған Батыр түлға-тірі. 
Корғаныш, пана да, жарылкаушы да, жайсан да өзі.
Суырылып нысанаға үшкалы түрған октык суылын 
еститін; сусыным канға канардын сырын сезіп, жан шошытасын.
Балдағы алтын кұрыш болат 
Ашыльш шапсам дсм тартар,
Сусыным кан га канар дсп...
(Кдэтуган)
Ашыльш шабу - 
ү д с й
т ү с к с н
, 
с к п ін д і
, 
»еайтпайтын 
үшхырлык. Жауынгердін бітімі, мінезі, болмысы. 
Б
ү л
-
ү зд ік
өлен. 
Сурет.
Казак жыраулары өнер шартын сактаи, өлен занын бшш, 
үйлесім мен үңдестікген күралған, сынғырлаған өнкей
58

келісімнен туратын жыр алемін, калдырыи кетгі. Қара сеигі 
өлецге көшірудін биік бакытына бөленген ғүмыр кешті
Туған жердін суреті 
жырау жырында бар бояуымен, 
кимасымен ашылады; перзенгінін жан жылуымен тербеледі. Ата 
коныс 
кү т
мекеннін кадірі-жыраулар өнсрнамасьіндағы желілі 
сарын Қазтуғаннын “Алан да алан жүрт” атгы мына бір 
жырында калай-калай ктйкылжиды десенізші!
Алан да алан, алан жүрт 
Ағжла орлам калган жүрт,
Агамъп бізкін бг СҮйініш 
Kvftey болы іі бвизд жүрт,
Анамыэ біздін Бозтуган 
Ксліншск болып 
т ү с к с н
хүрт,
КдргалаЯ мынау Кдзтугаи 
батыр туған жүрт.
Кіндігшді кескеи хүрт,
Кір-қонымды жуған жүрт,
Карағайдан салак будырып,
Кьілтаныхды сары 
ж ү н
окка толгырып,
Жжнға сактау болтан жүрт.
Салп-салпыншак анау 
ү ш
өэсн,
Сжлуалы менік орлам конған жср,
Жабағилы жас таАлак
ардай гган болтан жср,
Жагып калып бір токты,
Жайылыл мын кой болтан жер. .
Жжрлысы мсн баЯы тсң,
Жабысы мсн тайы тек.
Жары менен слйы тсң,
Ботташығы бгиудай,
Боз сазаны токтыдай,
Баяығы тайдай тулағам,
Бакасы койдаЯ шулағжн,
Шырмауығы іпөкхсн ттйс тапсырмас,
Балығы көлгс жылкы жалтырмас,
Бакасы мен шаяны
Кежідегі адамта
Т
ү н
г й к ы с ын
таптырмас.
Кайран мснін Еділіы,
Мсн алмадьш, ссн аллыч,
Кдйырлы болсын сіадерге 
Мснсн канган мынау Еділ жүрт4...
Жырау туған жерге текеу талпай арпалысады; жүрек 
жылуьш оран 
с ү й с ін іп
, 
с ү й іп
отырын толғайды. Кіндігш 
кескен , 
кір-коңын жуған мекені. Оганы. Жыраудын жаны жылайды 
Қимас сезіміи тегеді. Алан көңілін 
жеткіэеді. 
Ата коныстан 
ажыраған ал тарихы, сол киын кезеңдерін өксігі, сығынышы 
шөкксн жыр.
Сонын жетуінде жырау небір тенсулер таскынын төгеді. 
Жырау толғауларындағы “ак дариянын күйрығын 
кү н
шалмаған 
балығы” сиякты тірхестерде ойран салған кимыл-козғалыс та, 
сүлулык та, сурет те бар.
59

Қазак жыраулар поээиясын 
с ү зіп
отырып табатын 
“кьгзык” аз смес. Соның бірі-жырау лоэзиясыныц 
ү зд ік с із
жетіліп, өзгеріп, жанарьш отырғандағы Ол ерскшеліктсрді, 
жырау 
өнернамасындағы 
көркеңдік 
нсгізцердін ауысып, 
•пгрленіп, жетіліп, немесе жоғалып отыру күбылыстарын 
тауысып айта салу, таба кою оңай шаруа емес. Бұл-жалғасын 
таба беретін, токтап, токырамайтын ізденіс арна.
Үйкастағы, буын, бунак, шумактағы түрленулер туралы 
негізді, ғылыми 
ж ү й с
бар. Жыр үлгісі, жанрлык ерекшелік, 
өзгешелігі жайлы да: көркемдікгегі сөз колданыстар туралы да 
толымды зерттеулер бар.
Бірак ашыла ттсер КҮбылыс та аз болмаса керек. Мьша 
бір жай сондай ойларға еріксіз бастайды. Жырау мүрасындагы 
дүние шартын түгендегсн дәстүрлі үлгі, ежелгі сарыннын айтылу, 
бсрілу формасында да өзгерістср өтіпті. Мәселен, ілгері 
жырауларда 
6
ү л
скі тармакка коса төрт немесс үш тармактан 
болыл келеді.
Бслгілі биік көк сснгір 
Басынан карға гшырамас 
Ел карауыл қарар деп,
Алыстан кара шалар дсп.
Балдаш алтын қүрыш болат 
Ашылып шапсам дем тартар,
Сусыным канға канар дсп,
Арғъшахтын баласы 
Арыған сайын тын жортар.
Арка мсн косым калар дсп,
Ал Бүхар, Актамбсрді, Үмбстейлердін заманында 
6
ү л
шарт кос жолға сыйғызылады.
Аскар таудың өлгені,
Басын бүлъгг шалғаны...
Жаманка сьлрын айтпаньп,
Жаламснен бас кетср...
(Бұхар)
Жыраулар 
иоэзиясындағы 
бір 
срскшслік-міндстгі 
дәстүрлі 
сарындарын, коданыстардың болуы. Сарынщлар 
жөніңде ілгерідс айтылды. Олар-бостандык рухы, ерлік пен 
батырлык, жаугершілік заман сипаты; сл баскару, 
ү л г і
өнеге, 
өсист, ата коныс, мекенмен коштасу, оны 
с ү ю
, 
адамнын жас 
шамасы, 
д ү н и с д с
нс жаксы нс жаман, жаратылыс КҮбылыстары, 
жоктау, сстірту, ханға мін, мадак, т. б. сарыңдар.
Н.Кслімбетов Ежелгі 
түркі поэзиясы және казак 
жыраулары арасындағы байланыс жайын козғай отырып

мынадай деген, дәйектерді алға тартгы.
“Махмүг Қашкаридін” “Диуани лүғат ат-түрік" аггы 
сөздігіне батырлар бейнесін сипаттайтын, ерлікті мадактайтын, 
жоктау, мактау өлендерінің ғажайьш үлгілері бар. ХҮ-ХҮІІІ 
ғасырларда өмір сүрген казак жырауларынын поэзиясында 
мүндай модельдік формалар біршама 
жетілдірілген түрде 
кайталанып отырады'
Ғалым Ер Тона батыр өлгенде айтьілған үзак жоктауды 
келтіреді.
Шеңгелін ажял салды ма,
Ер Тонаны аллы ма,
Сүлу дүние артта кдлды ма,
Кдйкылы жүрек жыртылады-ау.
С
үм
ажал 
6
ү п н
хылатгы 
Кгрыьан садып қүлапы,
Бектердін бегін сүлатты,
Кыршында pw up кыркылды-ау.
ХҮ-ХҮШ ғасырларда вмір сүрген жыраулар мүрасыкдағы 
әлеуметгік дидактикалык сарындардын да бастауы ежелгі түркі 
әдебиетінде. Үлгі-өнеге, 
ү г іт
насихат мәнді толғаулардын дәстүр, 
стиль, түр жағынан туыстығы даусыэ.
Жыраулар поэзиясындағы арыдан жеткен-үлгі, негіааердін 
бірі-дәстүрлі 
колданыстар. 
Тілдегі 
колданыстар-ежеліі 
дәстүрден 
6
ү л
сонғы кезендегі мүраға шейін үзілмей, жоғалмай 
келе жаткан, түлеп, түрлене 
т ү с ііі
отырған сөз өрнектері.
Айналайын Ак жайык, Еділ-Жайык екі су, толғамалы ак 
балта, ала балта, тоғай, тоғай, тоғай су, енку, енку жер шалу, 
түлпар мініп ту байлап, жауға шаптым айкайлап, күмбір, күмбір 
кісінетіп, коғалы көлдер, ком сулар, аскар, аскар, аскдр тау, 
жалп-жалп үшкан жаиалак, ор, ор коян, ор коян, балпак, 
балпаң баскан 
к ү н
, 
салп, салпыншак анау 
ү ш
өзен, карадан 
катын алу, жем, жем 
ү ш ін
, 
жем үдгін, балығы тайдай тулаған, 
бакасы койдай шулаған, карағайға карсы біткен бүтак, хан 
емессік-каскырсын, арғымакка ок тиді, т. б.
Асан “Еділ деген киян” дейді. КеИн Мүрат акын осы 
киян сезін пайдаланады.
Свз жок, ілгерідегінін сөзін жакғыртып, түлетіп отыру- 
жыраулык өнер мүратынын бір шарты болды. Түрлі жыр- 
дастандарды кайта жырлан жанғыртып, таратып отыру міндетін 
жырау күр орындаушы емес, шығармашылык, өзінін табиғи 
дарын мүмкіндігін косын отырып, жеткізу міңдеті деп те 
кабылдады.
Кслімбстов Н. Ехс/тгі дауір әдсбисті, А., 1991, 252-6.
61

Ол-айып емес, мін емес. Өнсрдің бір кыры, внерді 
алтірмеудін, 
ауызша 
сактаудың 
бір 
сыры. 
Батырлар 
жырларынык, 
ғашыктык 
дастаңдардык 
бірнеше 
килы 
нүскасының болуы; және ол жырлардын кайсысы болсын, кай 
нүскасы болсын халыктын кымбат казынасы саналуы сонык 
айғағы.
Жыраулык поэзиядағы дәстүрлі эпикалык жыр үлгісі 
үзілмей жасағанын, сонау зашндарда туған батырдын жыр 
үлгілерінің Казтуғанда, Шалхиіэде жалғасын тауып, ксйіңде 
Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгембай сиякты батырлар 
жайлы жырларға, окан беріде Кенесары-Науырызбай, Исатай 
мен Махамбет, Бекет батыр жайлы тарихи жырларға уласуынын 
езі-жыраулык поэзияда дәстүрлі үлгілердін каншалыкты орны 
зор болғандығын айғактай түседі.
Жыраулар өз толғауларында мазмүн, мәнді ғана емес, сн 
әуелі көркемдік тәсілдерді 
мыктал үстанды. Жыраулар 
поэзиясын жасаушылар ертеректе өлең шартын каншалыкты 
сактағаны жайлы үзілді-кесілді айту киын Себсбі 
жыр- 
толғаулар көп өзгеріске 
т ү с іп
, 
жамалып-жаскалып, келіп жеткен 
жағдайлар көп. Онын бірдсн бір себебі, әринс, жыр мүрасның 
негізінен ауызша сакталыи жетуі.
Ғалымдарымыэ жырау поэзиясыныц көркемдік негіздерін 
ғылыми түрғыда аса киынды, дәл жүйеледі, Сол негіздерге 
сүйене отырып, біз жыраулар мүрасынын тіл кестесі, өлсң 
үлгісі, өлен жасау әдістері, буыны мен бунағынын өзгешелігі, 
үйкасы мен тармағы, т. б. сипаттары жайлы кен сөйлеп, әрі 
карай таратьш әкетуге көп 
м ү м к ің д ік
алдык.
В.Радолов жырда кейде алғашкы рулык дәуіріндегі 
түршілік Үйкас зандылыктарының айкын ізі аллитерация, көне 
өлек (акростих) және ішкі Үйкас кеігетінін, 
6
ү л
көбінесе 
квне 
шығармаларға тан екендігін алғаш рет. айтгы.1
Сол 
көне, дыбыс куалаушылык дастүр 
казак влеңіңде 
кейікде де жасады , 
к ү н і
бүгінге шейін бар.
Еелен-елен хүгіргсн,
Ебслск отха семіргсн,
Екі семіл колға альт,
Ерлср жортыл 
к ү н
көргсн,
Еділ деген киянга,
Енкейіп келдлін тар жергс...
(Асан)
Жақсыннан мені кем көрдін,
Жаманынмен тек көрдін.
Жаксыннан мені кем кврссн,
Ждмаііынмсн тек кврсен-
(ІШяккіэ).
1 . Радлов В.В. Алгын сандық, 1991, 21-&

Аркаш карай көшермін, 
Ллашыма уран десершн, 
Ат хтЯрығын кесермін...
Тоғьпыншы тілск тіленіз, 
Тврсніз тактан таймасха. 
Токсанаағы карт баба. 
Топка жаяу бар маска...
(Жисмбет)
(Бтхар)
Беркініп садак асынбвй,
Біріндей жауды кяшырмай,
Білтелігс от салмай...
Карындасым барды деп,
Каоырғасын сексе де,
Кднын судай таксе де,
Кдйыспас кара нарды деп...
(Махамбет)
Ойыя деген ойында,
Огын тапсак тойында,
Ойыл көэдін жас сді,
Ойылда кексе кьишддын,
Ойылдан 
СДДІ 
квшфдін.
Елбен-елбсн жтпрген,
Ебелек отка семірген,
Екі семіз колка алыл,
Ерлер жортып 
к у н
керген 
Еігіл деген киянга,
Еікейіп келдік тар жергс...
(Асан)
Жағаға жакын кон ганда,
Жайылып сулар алмас па,
Жманга дос болтанда,
Жазымда басы калмас па,
Жат тушнды өз етхен 
Жаксынын ғумыры аз-а к болмас па!
(ШалкиЬ)
Жыраулар 
поэзиясьшдагы сжслдсгі үзілмей келген 
дәстүрлі бір сарын-бұл дүние шартын гітсндсу, накыл сөз.
Б
ү л
заманда не гаріп?
Ак калалы боэ шріп,
Жаксыларға айталған 
Асыл шырын сеэ ғаріл...
Ата жүрты бгхарв 
Өз колында болмаса,
Кднша жаксы болса да,
Кайратты туган ер ғарш ...
(Асан).
Аскар, асквр, аскар тау,
Аскардан биік тау оолмас,
Басына балапан шарлап 
ү ш ы п
қона алмас,
Бүркптен кыран 
к ү с
болмас,
Баулуы жетпсй бері алмас.
Бндайыктан алғыр қүс болмас,
Бүйырмаса екеу 
г у ііл
бір дс алмас.
63

Сүңкардан сүлу 
қ ү с
болмас,
Кдуырсыны катпай үша алчас...
^
(Шалкиіз)
Т
ү
Й
с
м о й н ы н
т ү з
кесер,
Жігіт мойнын қыз кесер,
Сартылдаған сары аяэ,
Жылхының мойынын 
м ү з
кссср.
Бүлан да, бүл&и, бүлан сан,
Бүланнын санын ок. тссер,
Бүлаңдап жүргсн жшттін 
Жомарт колын жоқ кесер!
(Актамберді)
Бай болмаған бай болса, - 
ЖаЙламаган сай коймае.
Би болмаған би болса, - 
Лйтылма*ан сөз коймас.
(Үмбсгсй).
Жырау 
поэзиясындағы дәстүрлі, бай арананын бірі 
өнеге, ғибрат, өсиет сездер.
Жауынды 
к ү н і
көп жүрме.
Жар жағасы тайкак-ты,
Жаманға жакьшым дсп сөэ айтпа,
Күндсрдін 
к ү и і
болғанда
Сол жаман оз басыңа айғак ты
(ІІІалкиіэ)
Жар басына конбакыз, 
Дауыл сокса, 
ү й
кстср, 
Жагка тізгін бермсгіз,
(Бүхар)
Өлетуғын тай үшін,
К
ө ш с т ү ғ ы н
сай 
ү ш ін
.
Жслкс тсрің күрысып,
Әркімменсн үрысла
(Асан).
Огетугын тай гиіін,
Кдлатүкын сай пшн,
Қалмаңдар жанжал-ерегіс.
(Бүхар)
Жыраулар иоэзиясыңда жеңісіс сәтгіц ауыр 
к ү н ін ің
суреті, жсніс сәггің куаныш, бақыт 
к ү н і
де 
үзілмеген желілі 
сарын: жаугершілік замандардын шындығы.
Балиан балпан баскан 
к ү н
Бай үлынан аскан 
к ү н
.
64

Орыанбст би emeu кти.
Он 
с
«
н
н о ғ ій
бүлген юн.
... Оржздынын ои тлы 
Ойын сдлыл жгргендс,
Жнырлытмниң жжлғъпы 
Атқан оғын таб» жлмаЯ,
Жер сабиші илм ш ктн!
Жалпы, жыраулар поэзиясында дәстүрлі емес такырып 
жок. Ел тағдырьін сөйлеген сарындардын барлығы да сонау 
ежелгі 
дәуірлерден бері жырау поээиясы әбден толысып, 
дамыған шактарға шейін катар жасап хелді.
Қазак хаңдығы дәуірінде жыраулар поэзиясы өзіиің бар 
көрксмлік мүмкіндіктерімен көріңді. Ксмслінс келді. Жыраулык 
өнердіц көркемдік негіздері әбден 
дараланьш, сараланып 
көріңді.
"Жыраулык 
өнер езінін табиғи даму барысында 
ежелгі түркі әдебиетіне тән жаллылама 
есиет ғибрат айту 
шекберінен 
ш ы ғ ы іі
, коғамдык-элеуметгік ой-пікірді біддіретін, 
кү ллі
казак елінін тынысын аңғартатын коғамдык күшке 
айналды”1 , - дейді Н.Келімбетов.
Жырау поэзиясьіндағы айкындау, аныктау, тенеу 
сөзиерден көз түнады. Тпастай метафораға кұрылған жырлар 
бар. ТҮтастай айшыкты тенеуден түратын толғаулар бар,
Жыраудын бейнелеу, образ тіліяде 
кызмет ететін 
сөздер-негізінен күңделіісгі түрмыс-тірлікге сол коғам үшін 
кү ны
бөлек 
КҮбылыстар 
үғымдар. Адамнын сүлуын, артығын, 
аіпъшға, жібекке, бүркітгін тегеурініне, болатка, корғасынға, 
карағайдыа карсы біткен бүтағына, кайынды ердін сойына, 
казайылаған 
касты орданыи сырығына, аккуға, түйғынға, 
арабы торыға, касиетті кағба таска, көссмге, шешенге, 
буыршыннык бүты шайнар аузына, бүғыныц пәйхесіне т. б. 
тенейді.
Асыл шырын сөз, бетегелі бел, айдын-шалкар көл, 
кайратты туған ер, көлде жүрген коцыр каз, кырда жүрген 
дуадак; күладын 
кү с тың
к ү лы
, акку 
кү с тың
төресі, килы, килы 
ғалам, баддағы алтын болат, ак дария толкын, азамат ердін 
баласы, тостаған көз торы, ой.чауытгай тоғай егін, Ойыл квадің 
жасы еді, күйрығы жок күлан, аяғы жок жылан. т. 6. 
Сынғырлаған дыбыс күрайды. Сүлу сурет сызады.
Жырау поэзиясында сурет жасауда тек айишкты троптар 
емес, кадімгі кара сөэдін өзін, козғалыска келтіріп отырып, 
косарлап, жалп-жалп үшкан жапалак, балпан-балпак баскан
.Келімбегоб Н., Ежелгі дэуір әдебиел, Ау 1991, 261-6.

батыр, куңіреніп 
к ү н
түбіне жорту, ашылып шабу, 
дем 
тарту,
. .
Жыраулар тілінде аса жиі кодцаныска түсетін сөэаін 
бірі-кайран сөзі. Қайран менің Еділім, кайран ср, т.б. 
Осынцай сөз тірілтудін тірегі болатын кодданыстарды карастыра 
түсу, жырау поэзиясы тілінің сөзцігш жасау, жыраулар мүрасын 
текстологиялык жактан карастыру; өр жыраудык мүраға 
косханы мен алганы дсйтін мәселені әрі карай аша түсу, 
айғактай 
беру-бүлар 
әдетиетгану 
ғылымының 
басты 
мүраттарынын бірі.
Жырау поэзиясы -
өз 
дәстүріяік бар 
к ү й
, 
бар калнын, 
бар мұратын, тіршілік иірімдңіін түтас камтыған кек тынысты, 
ағычды жыр. Еддін тарихы. Жыраулар поэзиясындағы мекен-су, 
жер атаулары, ел корғаған батырлардыц аты-жөні, сл билеген 
үлкен түлғалар хаңдар мен билер, ел басынан өткен ірілі-уакты 
уакиғалар - бүлардын бәрі ел тағдырын, тарихын зүзетіп, аша 
түсетін баға жетпес деректер.
Жыраулар поэзиясы - халкымыздып тіл байлығы; ойлау 
шегі, сол ойды нүрға орап жырға айландырудағы шексіз 
мүмкіндігі. Белгілі бір тарихи дәуірлерде туып, жасаған ғажап 
өнері. Өлмейтін сөзі. Сөз асылы. Әлемдік тіл өнерінін інжу- 
маржамы.
66

М А З М Ү Н Ы
1. Жыраулар поэзиясының зерттелу, басылым жайы_______ 3
2. Жыраудык коғамдык-әлеуметгіх түлгасы.
Жырау поэзиясынын басты нсгізгі сарындары.
Көркемдік ереюпеліктері 
 
14
3. Жыраулар иоэзиясынын квркемдік негіздері,
дәстүрлі арналары. 
 
50
67