Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан

Енбскті  зсртгсудія  инжснерлік 
псш аэо* 
гня,  авиамиялык 
жанс 
гарыштык  пснхо- 
логия. эргоноыкка, баскару психолопіясы 
ссішш жанд 
баплтары  
калышасты 
Енбек 
п с и х о л о п ія с ы н ы н   қ азір гі 
уақыттағы 
басты-басты міндеттері өндіркгшс 
кдтынас- 
тарды 
ж е тіл д ір у ,  е н б с к т ің   сап асы н  
жаксар
ту, 
омірлік жагдаіітарды 
жакслрту, 
апаттык 
жагдаяттарга 
жол  бсрмсу 
ыінаст- 
тсрш сн 
т ы гы і 
банланысты
ЕҢБЕК  ТӘРЬИЕСІ  (Труловое  воспм- 
тание)  — 
балан ы   с н б е к с ү й гіш т ік к е . 
табан л ы лы кка.  алаллы кка  т-эрбиелеу 
Е н бек к е 
то р б и ел еу   мен  о к ы т у л ы ң  
міндеттсрі  ецбскке  баулу 
сабактарында 
орындалады  Енбек  сабагында  окушылар 
енбек дагдыларына үиренеді, 
техникалык 
білімді  итереді.  Енбек  сабақтары  бары- 
сында окушылар жалпы жшіе те&кикалык 
бьпімге  еүйенеді.  Е 
т. 
—  еңбеггі 
негізгі 
омірлік 
кажеттілік 
дсп 
бслетін  саналы 
козкарасты 
калыптзстыру аркылы 
адамды 
б е д с е н д і 
е ң б е к   о р е к с п н е  
ж он е 
оны 
унымдастыруга катыстыру. 
Енбек 
торбие- 
сінің  максаты  —  адамнын  еибекп 
кажст- 
сінуін 
оның 
міис і  сипаты 
ретіиле  каяып- 
тастыру. 
______ _
ЕҢБЕҚ  ГӘРТІБІ  П р> ловая дисіінпли- 
иа)  —  белплснген  енбск  ережссіне 
саи 
жүмыс  уакытының  рст  торпбін  сактау 
Енбеқ торпбін  бүіуга  жүмыстан  себепси 
қаду, 
ксшігу 
жоне  т 
б.  жатады.
ЕҢБКК  ГЕРАГІНЯСЫ  —  иіідияидкс 
макс аткерл ікпен бірдепе 
кгтсугс мүмюңдік 
беруге 
н епідеагсн 
терапия. 
Бслгіді  бір 
бүли ш к 
еттерді  жаттықтырып,  дамыту, 
сенсо«оторлык 
үйдссімді жақсарту мпюеп 
қоИылатыи  фишкалык 
терапия 
немесс 
жүмыс 
кдамнын  жаллы 
он н -оп   селнуиі 
жақсартуга  багытталган 
психолоі иялы к 
багддрлы 
терапия  батуы 
мүмкш
ЕҢБЕККЕ  БАУЛУ  ГГрудовое  обуче- 
ние)  —  оқушыларлы  енбек 
жоне 
шідіріс 
тегникасымем, 
тех н о л о тясы м ен .  мате- 
риалдармсн  жонс экоіктика иегіідсрімсн 
таныстыру
ЕРМЕК  (Хоббн)  —  бос  уакытта  бір 
норссмсн  кы іыга  айналысуиіылык  Е. 
адамнын танымдык  іс-орекстіи дамытып, 
о ш ш к   і і д с н і с ш  
орбітеді
ЕРІК  —  адамнын 
ю  
кыамспн  а ім г  
'Ф  түрлі  психякалык  проиестсрді  о л
дстсрмипашіялаумнаі і жаис 
ам
 рсттеууіен
кортстш   кабілеті  Ерікгін  нсш гі  функ- 
циялары  рсп н де  мыналар  сарклаиааы 
түрткілер  мсн  максаттарды  тандау.  іс-
ЕҢБ  -------------------------------
жстудс  ксдсрпзсрден өтстшдеи  жагдаятта 
физнкалык  жоне 
психикалык
  мүмкін-
“  үгымы  оуед 
баста  адам ны н  ө э   ш сш ім ім сн   іске 
асырылатъш, бірак онын каіачына сойкос 
емсс  іс-орекеттерге  ниеттенуді  түсшдіру 
үшін 
снпзідді
  Бүдан  орі  оя  ерік  боствн- 
дыгы  проблемаларының  койылуымен 
байланысты 
адам тілектершің кактыгысы 
кеэінде еркш тацда\  мүмюндігін түсіндіру 
үшіи  пайдзланыла  бастады  Іс-орскеттср 
мсн психикатык проиестграі 
взінін сдиалы 
шешімдеріне  багындырып,  о і  еркіншс 
рсттсу  мүмкіндігі  де  сріктің  болуымен 
түсіндірілсді. бүл да адамның іс-орекепкзс 
табандылык.  шешімділік,  үстамдылык. 
батылдык  жонс  т б.  касисттсрдің  корінуі 
сиякты  Дерсу срікпк рсттсуді талап ететш 
барлык  жагдаяттардың  саи  алуаңдыгын 
іксдерплсрді  жсііу,  баіаш ак  камынааіы 
іс-орскет, түрткыср қактығысы, олеумеі 
тік  норм аларга  багы ну  талабы  меи 
адамнын  каіаулары  арасындагы  ксрегар- 
лык)  н с п з і  каж сттідіккс  саятын  үш 
рсалды қка  саю га  болады .  іс-ким ы л 
мотиадциясы  жсткілікп  болмаганоа  сн ан 
деген  ынта-ииет  олкылыгын  толтыру, 
оэара  кактыгысы  балгандай  аиігдайда  іс- 
кимылдын  түрткілсрш ,  максаттарын, 
түрлсрін  таңдау,  сырткы  жинс  ішкі  іс- 
кимылдар  мен  психикалык  проиестсрді 
ырыкты  реттеу  П си хи к ан ы н   снбск 
карскепнш аамуынаи туыидаган олеумеі- 
пк  жана  түнлімі  рспндс  ерікп  ор  түрлі 
пснхикалык происстер жүйесі леп  немесе 
іір  түрлі  сырткы  ж(иіе  іиікі  күралдарды 
кампгтын ерекше ішкі орскст дгп түс+иугс 
болады   Еріктік  рсттеуте  ойлауды н. 
елсстстудін,  імоциялардың,  түрткілсрдіп 
жгхіе  т б  катьісатыиы  гылым  тарихында 
не  іиятты лы к  п р о а е с т е р ін   (е р ік іін  
іияттылык  теориялары).  не  аффектілік 
преііісстерзің (еріктің змоімялык теория- 
лары)  асыря  багалаиуына  впарып  согып 
отырды  Ерпггі жаінш н басгяуыш қабілеті 
деп  қарастырган  тсориялар  жасалды. 
М інез*қүлық  пск  Іс-орскеттің  сріктік 
рсттслуі  адамның бслсснділілнің  ырыкты 
рсттелуі болып тябылдды  Бүл онын мінеэ- 
кү-ікының  когам  тарапынан  бакылануы- 
іш н, ал кейін түлганын о ш ш к  бакмлауЫ' 
нын  осср ім сн   калы птасы п.  дамиды 
ҺріКТІК рсттсу ырыкты ргттсудің гүлгалык 
д сн гей і  р е п и д е   к ор м ісді,  бүларды и 
айырмашылыгы  —  еріктік  р с т у   турады 
шсшім
  гүлгадаи  шыгады  а м к   рвттяу 
келиле  түлгадык  күралддр  плйдалвиы- 
дады   Түлгалы к  р еттеудш   осы идай 
күраддарыныи  бір»  іс-орексттш   м»н- 
магынасыиын ожещп бояьт табімадм  Іс- 
орекетпк  магынасын  ынта-нмстл  аігср- 
тетіи баяып : .дсш о ігергутс түрпшші маи*
діктерді  жүмылдыру.  “Е
гурскет  мотиааинясы  литкіліксіз  нс  бас ы
арТЫҚ  боіҒаНДа  ІС-арСЕСТКС  ДСГЯИ  НМСТ
ыктаны  рсттсу,  психикалык  проііестерді 
ааам атклрятым к -в р с к с ш   борінбар аүАг 
стш  үйымдастыру.  коМмлган  максаттар»«

ділігін  қайта  бағамдау  арқылы,  косымша 
түрткілер  тарту  аркылы,  іс-орекеттің 
салдарын күн ілгері біліп, толғану аркылы 
жетуге  болады.  Еріктік  ретгеудің  дамуы, 
сң  алдымен,  бай  мотивациялык  магыиа- 
лык  саланың,  адамның  орнықты  дүние- 
танымы меи сенімдерінің кал ы птасуымен, 
согшай-ак  іс-орекеттің  ерекше  жагдаят- 
тарында  еріктік  күш-жігерге  қабілет- 
тіліктің қалыптасуымен байланысты.  Бүл 
қабілетгіліктің  дамуы  іс-орекетгің  мон- 
магынасын озгертудің сырткы күралдары- 
нан  ішкі  қүралдарына  кошумен  байла- 
нысты.
ЕРІКТІ  ТӘРБИЕ  (Свободное  воспи- 
тание) — XIX гасырдың екінші  жартысын- 
дагы XX гасырдың басындагы педагопгка- 
дагы багыт.  Ерікті торбиені жақтаушылар 
балага күш корсетуге, можбүр етуге мүлде 
карсы болды  жоне толімгерлік араласуды 
да  мүмкіндігінше  азайтуга  тырысты 
Балага  жүйелі  жоне  жоспарлы  үйымдас- 
тырылган  торбие  беруде,  міндетгі  оқу 
процесі  шсгіндс  баланы  оқытуды  жонс 
уйретуді  тсріске  шыгарды.  Баланың  өз 
бетімен  оқу  барысында  өздігінен  еркін 
дамуын  жактады.  Ерікгі  торбиені  жақ- 
таушылар  (М.  Монтессори,  К.  Н.  Вент- 
цель,  Л.  Н.  Толстой  жоне  т.б.)  педо- 
центризм  ңдеяларына  сүйсніп,  октсмшіл 
торбиені  сынады.  Бірақ баланың дамуын- 
дагы  когамдык  орта  ралінің,  даму  мен 
торбиенін  озара  байланысының  пробле- 
масын  гылыми  түргыда  шеше алмады.
ЕС  —  бүрынгы  тожірибені  үйымдас- 
тыру жоне сақтау процестері; осы арқылы 
бүрынгы  тожірибені  қайталап  пайдалану 
немесе сана саласына каита оралту жүзеге 
асырылады.  Ес  субъектінің  басынан 
өткенін  казірпсімсн  жоне  болашактағы- 
сымен байланыстырады жоне дамыту мен 
оқытудың  негізі  болатын  аса  маңызды 
танымдық фунюшя болып табылады. Есті 
зертгеулердің понаралық сипаты  болады, 
ойткені  ол  әр  түрлі  нысандарда  омірдін 
барлық  деңгейлерінде  кездеседі  жоне 
индивидумдык  тож ірибенің  сақталу 
процестерін  гана  емес,  түқымқуалау- 
шылык ақпараттын берілу механизмдерін 
де  камтиды.  Соңгы  уақытга  моліметтерді 
жинақтау  мен  іздеп  табудың  машиналык 
қүралдарының шыгуына байланысты бүл 
зергтеулершң аукымы анағүрлым үлгайды.
ЕСАЛАНДЫҚ  —  адамның  психика- 
лық  іс-орекетінің  томендеп,  санасынын 
кемуі.  Көбінесе  әр  түрлі  аурулардын 
салдарынан болады. Есалаңдықта адам іс- 
орекеттерді  санасыз,  соқыр  сезіммен 
орьшдайды.  Е.  белгілері:  адам  уакьгг  пен 
кеңістікті,  затгарды, атардың қасиеттерін 
ажырата  алмайды.  Е.  кезіндегі  естен 
танудың  ор  түрлі  ауру  салдарынан  үзақ
83  ------------------------------------------  
ЕСІ
уакыт,  терең  естен  танудан  жоне  ессіз 
күйден  (комадан) айырмашылыгы бар.  Е. 
қояншықтык  жоне  есіріктік  (истерия) 
болып  болінеді.  Қ оянш ы кты к  Е.  — 
қояншык  ауруынан,  мидың  зақымдану 
салдары нан  болады.  Е салаңды кты ң 
айкезбеге  (лунатизм)  жақын  түрі  де  бар. 
М ыс.,  балаларды ң  шошып  оян ы п , 
мағынасыз  қимылдар  жасауы  —  есалаң- 
дыктың  бастамасы.  Есіріктік  Е.  ксзіндс 
адам  есеңгіремейді,  дагдыга  айналган 
орекеттерді қайталай береді.
ЕСКЕ  АЛУ  —  үзак  уақыттық  естен 
уақыт пен кеңістік түргысынан оқшаулап 
откеннің бейнелерін алып шығу. Ескс алу 
ырықты  (еске  түсіру)  жоне  ырықсыз 
(бейиелер  санада  олдскалай  пайда 
болаты н)  болуы  м үмкін.  Қайсыбір 
оқиғаны  арнайылап  сскс  алғанда,  оған 
дегсн  козқарас  қалпына  ксліп,  бүған  сол 
эпизодқа  астасқан  эмоциялар  ілссуі 
мүмкін. Откеннің тожірибесін қайта қүру 
не  қалпына  келтіру  ешқашан  долме-дол 
болмайды.  Откен  оқига  мен  еске  алудын 
үйлесу  дорежесі  түлғаның даму  динаші- 
касына, еске түскен оқиғаның қаншалык 
уақыт  бүрын  болғаны на,  сондай-ак 
субъект  үшін  маңыздылығына  байла- 
нысты.  Ескс  алудың  енімділігі  мнеми- 
калык қүралдарга,  сондай-ақ эпизод есте 
сакталган  жагдайларга  тоусдді  болады.
ЕСКЕ  ТҮСІРУ  —  үзақ  мерзімдік 
жадтан  қаж ет  ақпаратты   іздеумен, 
қалпына  келтірумен  жоне  апумен  байла- 
нысты  ақыл-ой  орекеті.  Е.т.  еске алудын 
ырықты  нысаны ретінде  көрінеді.
ЕСТЕ  САҚТАУ,  ЕСТЕ  ҚАЛДЫРУ 
(Запоминание)  —  материалдың  жадта 
сақталуын қамтамасыз ететін п роцсстердін 
жалпылама  атауы.  Е.с.  жана  алынған 
білімдердің  кейін  қалпына  келтірілуінің 
ен  маңызды  шарты.  Есте  сақтаудын 
нотижелілігі. ең алдымен, жаңа материал- 
ды  үғынылған  байланыстар  жүйесіне 
кірікгіру мүмкіндігіне қарай аныкталады. 
Е.с.  процестерінің  іс-орекет  қүрылы- 
мындағы  орнына  байланысты  ерікгі  Е.с. 
жоие еріксіз Е.с. болып сараланады. Басқа 
жағдайлар  бірдей  болғанда  ерікті  Е.с. 
еріксіз есте сактаудан гөрі өнімдірек, жана 
білімдерді  меңгерудің  ж үйелілігін, 
үғынымдылығын, бүл процестің басқары- 
луын  қамтамасыз  етеді.  Е.с.  механизм- 
дерінің арасында қайталау манызды орын 
алады.
ЕСІРІК  —  невроз  тобына  жататын 
ауру.  Үстірт пайымдаушылық,  иланғыш- 
тык,  киялшылдык,  коңіл-күйі  ауыткы- 
малы,  озіне  жүрттың  назарын  аударуга, 
жүріс-түрысын  монерлеуге  тырысушы- 
л ы к ,  тон  түлгалы қ  кей іп   есіріктік 
психопатия  деп  аталады.

ЖАҒ
84
ж
ЖАҒДАЯТ  —  субъектінің  белсенді- 
лігіне негіз болып, ынталандыратын, оған 
қатысы жөнінен сыртқы жагдайлар жүйесі. 
Субъектіге қатысты “сыртқы болу” сапасы 
мыналарды білдіреді: кеңістік түрғыдан — 
субъектіге  қатыссыз  деп  қабылданатын, 
уақы тты қ  түрғы дан  —  субъектінің  іс- 
қимылынан  бүрын  болған,  функщтялық 
түрғы дан   —  іс -қ и м ы л   сотін де  тиісті 
жағдайлардың  оған  тоуелсіздігі.  Жағдаят 
элементтеріне  субъектінің  озінің  мүның 
алды ндағы   уақы ттағы   күй і  де  жатуы 
мүмкін.  Жагдаяттың  толы қ  сипатталуы 
иңцивидке сыртган  болған немесе  (жоне) 
ол  ү ш ін   бастау  рстін де  к ө р ін іп ,  өзі 
түжырымдаған  талаптардан  саралануын 
көздейді.  Жағдаяттың талаптарын  жүзеғе 
асыру  оны  өзғертуге  не  еңсеруге  алғы 
шарт  жасайды.  Жағдаяттың  шеңберінен 
шығу  мына  шамада:  субъектіде  (берілген 
жағдаят  ол  үшін  монді  болғанда)  бастап- 
қы л ар ы н а  қаты сты   басы  ар ты қ   жаңа 
талаптар  қалы птасы п,  жүзеғе  асырыла 
бастаған кезде болады.
Ж АҒЫ М ПАЗДЫ Қ  —  адам  мінезін- 
дегі жағымсыз сипат; оны ң озінен қызметі 
жоғары  адамдарға  ж ақсы   коріну  үшін 
шектен тыс қошемет көрсетуі.  Өз  қабіле- 
тіне  озі  сенбейтін,  оңай  жолмен  пайда 
табуды немесе билікке қол жеткізуді мақ- 
сат  тү тқ ан   адамдар  ж ағы м паз  келеді. 
Ж ағы м паз  адамдар  олеуметгік  ортаға, 
қоғамға көп зиян тигізеді.  Ж.  орын алған 
ортад а  адам дар  қ а р ы м -қ а т ы н а с ы н д а  
жалған  олшемдер  белең  алады.
ЖАЗАЛАУ  (
педагогикада
)  —  баланың 
тортібіндеғі  ж ағы мсы з  қы лы қтар  мен 
о р е к е т т е р ғе   ты й ы м   с а л ы п ,  оларды  
болдырмауға  бағытталған  педагогикалық 
ықпал  ету  тосілдерінің  бірі.  Ж.  істелген 
тортіпсіздікке лайықты,  оділетгі болғанда 
жоне  бала  озінің  не  үшін  жазаланғанын 
түсінгенде  ғана  он ы ң   торбиелік  моні 
болады.  Жазалаудың  ор  түрлі  жолы  бар. 
Мыс.,  тортіпсіздік  үшін  үялту,  ескерту, 
с о г іс   беру,  п е д а г о г и к а л ы қ   к е ң е с к е  
шақыру,  мектептен  шығару,  бір  сынып- 
тан басқа сыныпқа немесе басқа мектепке 
ауыстыру жоне  т.б.
ЖАЗБА  Ж Ү М Ы С Ы   —  м үғалім нің 
тапсырмасы бойынша жоне жетекшілігімен 
о р ы н д ал аты н ,  о зд ігін ен   оры н дай ты н  
жүмыс.  Оқытудың  барлық  кезеңдерінде 
қолданылады. Дидактикалық мақсатгары, 
орындау одістері, оқушылардың оздігінен 
орындау дәрежесі бойъшша жазба жүмыс- 
тары   сан  алуан.  Ж азб а  ж ү м ы сы н ы ң  
неғүрлым қарапайым түрі — көшіріп жазу, 
ана тіліңде және богде тілде жазу машығын 
м ең гер у ге  м ү м к ін д ік   б е р ед і.  Ж азба
жүмыстарының үлкен бір тобы — жаттығу 
жүмыстары  —  машық пен  білікті  қалып- 
тастыру үшін жүргізіледі, мыс., граммати- 
калық  формаларды  қолдану,  арифмети- 
к а л ы қ   ам ал д ар   ж асау  ж атты ғулары . 
Жаттыгулар  қиындық дорежесі  бойынша 
орналастырылады.  Жүмыстардың  қиын- 
д а у ы н а   о р а й   о қ у ш ы л а р д ы ң   оларды  
оздігінен орындауы артады.  Кейбір жатгы- 
гу жазба жүмыстарын арнаулы қүраддарды 
п а й д ал ан ы п ,  даііы н   б а сп а  н егізін д с 
жүргізген дүрыс.  Оқытуда  оқушылардың 
топсеруеңдер уақытыңда, лабораториялық 
сабақтар  барысындағы  бақылауларын, 
осерлерін тиянақтау мақсатында қолданы- 
латын жазба жүмыстар, дорістің жоспарын 
немесе  негізгі  мазмүнын  жазу  маңызды 
рол атқарады. Конспекгілеу, аңдатпа, пікір 
ж азу  а қ ы л -о й   е ң б е г ін ің   м о д ен н етін  
дарытып  тәрбиелеуге  септеседі.  Оқуигы- 
лардың  ойлау  жүйесін,  мүдделері  мен 
қабілеттерін  дамытуда  шығармашылық 
ж азб а  ж ү м ы с тар ы н ы ң   ал аты н   орны  
ерекше.  Оларды  орындағанда  оқушылар 
оздеріне  белгілі  одістер  мен  амалдарды 
пайдаланып  қан а  коймайды,  сонымен 
қатар танымдық міндетгерді орындаудың 
жаңа  одістерін  табады.  Орындау  нысаны 
мен техникасы бойынша лабораториялық 
жоне практикалық жумыстардың нотиже- 
лері  жонінде  есеп  беру,  мысалдар  мен 
есептерді  шығару,  жатшғулар,  диктант- 
тар,  шығармалар,  мазмүндамалар,  графи- 
к ал ы к   ж үм ы стар,  карталар  бойы нш а 
тапсырмалар, сипатгамалар, баяндамалар, 
рефераттар  жоне  т.б.  деп  сараланады. 
Ж азба  ж үм ы стары ны ң  тиімділігі  мен 
нотижелілігі  оқуш ы ньщ   тапсы рманы ң 
мақсатын қанш алық үғынғанына,  колемі 
мен  орындалу әдістері  бойынша  жүмыс- 
ты ң   орындауға  келетіндігіне,  озін -озі 
бақылау  одістерінің  меңгерілуіне  байла- 
нысты.  Жазба  жүмыстарының  түрлерін 
оры нды   оңтайлы   түрде  кезектестіріп 
отыру,  бүкіл  сыныптың  (топтың)  үжым- 
дасқан  іс-орекетін  жекелеген  оқушылар- 
дың жүмысымен үштастыра жүргізу, жазба 
жүмыстарын  оқушылардың  дайындығы 
мен  қарым-қабілетгеріне  қарай  саралау 
қажет.
ЖАЗЫП  СӨЙЛЕУ — жазбаша мотін- 
дер  арқылы  вербальдық  (создік)  тілдесу. 
Ол  мерзімі  шегерілген  (мыс.,  хат)  жоне 
тікелей  (отырыстар  уақытында  жазбалар 
алмасу)  болуы  мүмкін.  Жазып  сойлеудің 
ауы зекі  сойлеуден  айы рм аш ы лы ғы   — 
графиканың  пайдаланылатынында  ғана 
емес, сонынмен қатар грамматикалық (ең 
алдымен,  синтаксистік)  жоне  стилистік 
түргыда  —  жазып  сойлеудің  озіне  тон 
си н так си стік   қүры лы м дары   м ен  тон 
сипатты  функциялық  стильдері  болады. 
Оған арнайы  меңгеру қажет болатын,  оте

85
ЖАЛ
күрделі  композициялық-қүрыльшдық 
үиымластырыл гапдық тан, жазып сойлеу-
дің мектепте окытылуынын ерекше міндет 
болатыны осыдан. Жазып сойлеудің мотіні 
бір  мезгілде  немесе  қалай  болғанда  да, 
үлксн “кесектермеп" қабылдануы мүмкін 
болғандықтан,  жазып  сойлеуді  қабылдау 
ауызекі сеіілеуді қабылдаудан көп ерекше 
болады.
ЖАЙ-КҮЙ (Состояние) — белгілі топ, 
ортага  байланысты  қатынас,  көңіл-күйді 
білдіретін  үгым.  Оң  жай-күй  ынтымақ- 
тастық.  сыйластық,  өзара  сенім  арқылы 
үжымның  еңбек  онімділігі,  шеберлік 
деңгейіне игі осер етеді.  Үрыс-керіс, есек, 
езара күдік теріс жай-күй тугызып,  ортак 
мүддеге  кссірін  тигізеді.
ЖАЙЫЛУ (Иррадапия; лат. 
ігтаШаге — 
жаркырау, сәуле шыгару) — жүйке проце- 
сінің озінің пайда  болған орнынан  басқа 
жүйкелік злемснттерге таралу қабілетгілігі.
ЖАЛҒАНДЫҚ  Д ЕТЕК ТО РЫ   -  
адамнын  аффектілік  жай-күйін  сипат- 
тайтын  физиологиялык  корсеткіштерін 
объективті эерттеүге  арналган  аппараттар 
жинагы.  Ж.д.  АҚШ-та  жасалган,  көбіне 
юридикалық практнкада  қүқық  бүзушы- 
ларды  тергеу  кезінде  қолданы лады . 
Ж алгандық  детекторында  сыналатын 
адамга тері-гальваникалық реакцияны (ми 
биотоктарын  жазу),  плетизмограмманы 
(организмнің  тамырлық  рсакциясы), 
тремор  (бүлшық  еттер  дірілі)  жоне  т.б. 
тіркейтін  аспаптардың  датчиктері  бір 
таспага  шыгарыльш,  тэжірибелі тергеуші 
ол керсеткіштер бойынша сыналушының 
эмоциялық жай-күйі туралы оның мінез- 
қүлқының  сыртқы  нысандарын  гана
бақылаган  ксздегіден  горі  негүрлым  дәл 
пікір  түйе  алады.  Мүнда  одейі  жаттық- 
паган адамның вегетативтік реакцияларды 
іс жүзіндс оз ырқымен басқара алмайтыны 
негізге алынады. Жалгандык детектарында 
сы нау  он ы ң   н ақ   кезделіп   отырған 
эмоциогсндік  жагдаятка  қатысты  реак-
циясын  тіркейтініне  кепілдік  бермейді. 
Бүлар корқыныш, үрей, депрсссия күіііне 
душар  ететін  тсргсудін  езін е  деген 
реакциялар болуы  мүмкін.  “Шын  мәнін- 
дегі"  эм оцияларды   аппаратуралы қ 
одістемелерден  “ индукцияланган”  эмо- 
циялардан саралау мүмкін  емсс.  Осының 
езі  кептеген  соттык  қателерге  себепші 
болып, жалғандық детекторында сынауға 
қарсылық  тугызды.  Психологняда  Ж л. 
шыққанға дейін-ак қыл мыстын “аффскті- 
лік  іздерін”  зертгеу одісі талданып-белгі- 
ленген  болатын.
ЖАЛҒЫЗДЫҚ  —  басқа  адамдардан 
оқшауланган  өзгерген  (үйреншіюі  емес) 
жагдайға  үшыраған  адамньш  эмоциялық 
күйіне ықпал  етегін психогендік фактор- 
лардын бірі.  Экспериментгік,  география-
лық,  олеуметгік  не  жазалау-түрмелік 
жалгыздык  жағдайына  үшыраган  бойда 
адамдардың  басқа  кісілермен  барлық 
тікелей (“жаішы”) байланыстарыкың борі 
токтайды  (“кілт  үзіледі”),  осыдан  шүғыл 
эм оциялы қ  реакциялар  туындайды. 
Бірсыпыра  жағдайларда  психологиялық 
есенгіреу  пайда  болып,  ол  алаңдаушы- 
л ы қп ен ,  депрессиям ен  сипатталып, 
айкын білінетін вегетациялық реакциялар 
қабаттасады.  Адамнын  жалғыздық  жаг- 
дайда  болу  уақы ты   үзарған  сайын 
тілдесуді,  карым-катынасты  қажетсіну 
күшейе  түседі.  Бул  қажетсінуді  қанагат- 
тандыру  мүмкіндігінің  болмауына  жауап 
ретінде адамдар затгарды (куыршақтарды 
жоне т.б.),  ор түрлі жануарларды (ермек- 
шіден  бастап  аттарга  дейін)  түлғалан- 
дырып  тіл  бітіргендей  орекет  жасайды, 
қиял  күшімен серіктсстер тудырады  (бір- 
қатар жагдайларда түсіңде керген жарқын 
эйдетикалық бейнелер түріңде),  олармен 
дауыстап сөйлесе бастайды. Бүл экстерио- 
ризациялык  реакциялар  корганыштық 
(ссесін  етеушілік)  реакциялар деп бағам- 
далып,  психологиялык норма шеңберінде 
карастырылады.  Орныксыз  психоло- 
гиялык  қарекет  кезеңінде  сыналушыны 
арнаулы  аппарат  арқылы  бақылауда 
нсмесе түтқындағыларды есіктегі “ойнек- 
көз”  арқылы  қадагалау  кезінде  бірқатар 
адамдарда айрықша психологиялық жай- 
күй  пайда  болады;  мүндайда  олар  тыр 
жалаңаш  отырғандай  немесе  ойларының 
бөрі  айқы н  білініп  отырғандай  езін 
ыңғайсыз,  ауыр  сезіне  бастайды.  Бүл 
кезенде,  сондай-ақ  үстем  идеялар  пайда 
болады  жоне  керген  түстерін  шындық 
болмыспеи шатастырушьшык жағдайлары 
байқалады.  Жалғыздықтың  қатаң  жаг- 
дайында болу мерзімі үзарған сайын терең 
психологиялық  езгерістер  кезеңінде  аса 
бағалы идеялар, қарым-катынас идеялары,
түлғаның  қосарласушылық  белінуі  жэне 
реакциялык  галлюцинациялар  пайда 
болады.
ЖАЛҚАУЛЫҚ  —  адам  бойындағы 
жағымсыз сипат.  Жүмысқа енжарлықты, 
ерекшелікті,  бойкүйездікті  білдіреді. 
Ж алқаулыққа  отбасында  ата-ананың 
баланы кіппсентай кезінен бастап шамасы 
келмейтін  іске  жүмсап  бетін  қайтаруы 
немесе жүмсауга аяп, еңбекке баулымауы. 
бала еңбегін бағаламауы жоне т.б. себепші 
болады.  Жалқаулықган арылу үшін  адам
оз аддына күңделікті  мақсат қойып,  оны 
жүзеге асырып отыруы  қажет.
ЖАЛПЫ  АДАМЗАТТЫ Қ  МҮДЦЕ- 
ЛЕР  МЕН  ҚҮНДЫЛЫҚТАР  —  барша 
адам дарга,  олеуметтік  ас қ ы н   жүйе 
рстіңдсгі бүкіл адамзатқа ортақ, дүние жүзі 
халыктарынын  гасырлар  бойгы  тожіри- 
бесін  корыту  нотижесінде  түжырымдал-

жүктеу/скачать 13,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: