Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан

б   8 1 .2 К а з  
Қ17

Казақ  тілі  терминдерінің  салалық  гылыми 
түсіндірме  создіктерінің  топтамасы  Қазақстан 
Республикасының  Президенті  Н.Ә.Назарбаевтың 
Жарлыіымен  бекітілген  “Тілдерді  қолдану  мен 
дамытудың  2 0 0 1 - 2 0 1 0   ж ылдарга  арналган 
мемлекеттік багдарламасына” сәйкес шыгарылын 
отыр.

ҚАЗАҚСТАН  Р Е С ІІУ Б Л И К А С Ы Н Ы Ң   М Ә Д Е Н И Е Т , 
АҚПАРАТ  Ж Ә Н Е   Қ О ҒА М Д Ы Қ   К Е Л ІС ІМ   М И Н И С Т Р Л ІГ І
ҚАЗАҚ  ТІЛІ 
ТЕРМИНДЕРІНІҢ 
САЛАЛЫҚ  ҒЫЛЫМИ 
ТҮ СІНДІРМЕ
Топтама
Алматы “Мектеп” 2002

ҚАЗАҚСТАН  РЕСПУБЛИКАСЫ НЫ Ң  М ӘДЕНИЕТ, 
Л
АҚПАРАТ  Ж ӘНЕ  ҚОҒАМДЫҚ  КЕЛІСІМ  М ИНИСТРЛІГІ 
' У 
1  к  |  
~
ҚАЗАҚ  ТШІ 
ТЕРМИНДЕРІНІҢ 
САЛАЛЫҚ  ҒЫЛЫМИ 
ТҮСІНДІРМЕ  СӨЗДІГІ
ПЕДАГОГИКА ЖӘНЕ 
ПСИХОЛОГИЯ
4000-га жуық термин
Алматы “Мектеп” 2002

£ ) & '(   £
К і і О ц   -- Н +   Щ
і Ш
ҚАЗАҚ Т О ІІТ Е Р М И Н Д Е Р ІН ІҢ  САЛАЛЫҚ ҒЫ Л Ы М И  
ТҮ СІҢ ДІРМ Е СӨ ЗДІКТЕРІН   ӘЗІРЛЕУ Ж Ө Н ІН Д Е П
БАС РЕДАКЦИЯ
Төрағасы:
М.А.Қүл-Мүхаммед  —  Қ азақстан  Республикасының  мәдениет, 
ақпарат  және қоғамдық келісім  министрі, заң ғылымдарының докторы.
ушелерц  Т а л п .
А. Асқаров, Щ Ш
№
.О.Әубәкіров,  Н.Қ.Блиев,  Е.Е.Ерғожин, 
глов,  С.З.Зимаиов,  Т.Ә.Қожамқүлов, 
АиҚ.Қүсайынов  (ғылыми  жетекші),
Іаи б й ій іі®  ШМйййійММа, Е.Ә. Сатыба лдиев
КІТАПХАНАСЫ 
6 Ь И  5  9
■ 
Р Е Д іУТГҢНЯЛЬІҚАЛҚА
Ө.А.Айтбаев,  К .Р.А манж олов,  А.Қ.Апушев,  Ү.Ә.Асылов  (бас 
редактордың орынбасары), А.Қ.Ахметов, САӘбдірахманов, С.Ә.Әбиев, 
Т.М .Ә мреева,  Ш .Ы .Б асп ақова  (бас  редактор),  Ә .Е.Бектүрғаиов, 
Б .Б .Б о р іб а е в ,  М .Ж .Б іт ім б а е в ,  Ж .Д .Д о с т а й ,  С .Е ш м ү х ам б ет, 
Қ .Б .Ж ар ы қ б а е в ,  С .И .И с а т а е в ,  Қ .К .К ү зем б аев,  Ж .А .К үлекеев, 
Т.Қалыбеков,  Б .Қ .Қ алиев,  Б.Қ алиев,  С .Қ .Қ алиев,  С.Қаскабасов, 
М .Б.Қ асы м беков,  Б.Қ үндақбаев,  А.Қ.Қүсайынов,  Қ.Н аурызбаев, 
Ж .Н .Н иеталин,  Н .Н .Н үрахметов,  Ә .Н .Н ы санбаев,  Б.К.О разбаев, 
Қ.О.Оқаев, А.Р.Рақышев, Е.Р.Рахмадиев,  Е.Ә.Сатыбалднев (“Мектеп” 
баспасы” Ж АҚ президенті), А.С.Севдімбек, Н.Сейітов, ӘАСмайылов, 
Р .С ы зды қова,  Ә .Ш .Т әтіғү ло в,  С .Б .Т о қ п ақ б аев ,  Б.Т отенайды н, 
М .Р .Т ү с іп б е к о в ,  Р .Қ .Ш а й м е р д е н о в   (р е д а к ц и я   м е ң ғ е р у ш іс і), 
А.Ә. Шәріпбаев, Ж .Ж .Ш отан.
АВТОРЛАР Ү Ж Ы М Ы
Ү .Ә .А сы лов,  Н .С .А х т а е в а ,  К .Қ .А ю бай ,  А .І.Ә б д іғап б ар о в а, 
С .Қ .Б е р д іб а е в а ,  Қ .Б .Ж а р ы қ б а е в   (ж е т е к ш і),  Қ .М .Ж ү к е ш е в , 
С.Т.Иманбаева, Б.И.Иманбекова, А.Ә. Көшербаева, С.Қ.Қалиев (жетекші), 
Ш .М айғаранова,  Д.М амырбаева,  Ж.Ж.Мо.тдабеков,  Н.Нүралиева, 
О.К.Орманбаева, Р.Ә.Сқақова, Ә.Табыдды.
СӨЗДІКТІ БАСПАҒА ДАЙЫНДАҒАН РҚДАКЦИЯ
Р.Қ.Шаймерденов  (редакция  меңғерушісі),  М .Н.Оспан  (жетекші 
редактор),  Т.С.Жақьш  (жетекші  редактор),  З.К.Башбаева  (жетекші 
редактор), ¥А.Бастерова (жетекші редактор), Р.Б.Кошкінова (корректор).

БА С П А Д А Н
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Жарлыгы- 
мен бекітілген  “Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001—2010 жылдарга 
арналган мемлекеттік  багдарламасында ” ана тіліміздің  терминология 
саласын  қазіргі  талаптарга  сай  жетілдіру  қазақ  тілін  іс  жузінде 
мемлекеттік  тіл  дәрежесіне  көтеру жолындагы  келелі міндет  болып 
отырганы айтылган.
К,азақ  тілінде  туңгыиі  рет  шыгарылгалы  отырган  бул  тусіндірме 
сөздікте психология мен педагогиканың теориясында да, практикасында 
да қолданылатын негізгі угымдар мен атаулар туралы барынша толық 
әрі жуйеленген ақпарат беру көзделген.  Терминдердің магынасын нақты 
да жан-жақты,  қажетті жерінде тарихы мен қолданыс аясы туралы 
тиісті  мәлімет  келтіре  отырып,  тужырымдап  беруге  куш  салынды. 
Сөздікте осы екі гылымның барлық  (соның  ішінде жаңа)  салалары мен 
соган  қатысты  угым  атаулары,  багыттары,  тужырымдамалары, 
принциптері,  әдістері мен тарихы қамтылды.
Соңгы  жылдары,  атап  айтқанда,  Кеңес  Одагы  тарап,  әсіресе 
әлеуметтік гылымдарды шеңгелінде мықтап устап келген коммунистік 
дуниетаным  өктемдігі  жойылганнан  бергі  жерде  педагогика  мен 
психологияда  угымдардың  бурын  шубасыз  деп  саналып  журген 
тусініктемелерін  қайта  қарау,  олардың  тужырым-анықтамаларына 
тузету енгізу, тіпті бурынгысына керегар тусіндіру урдісі дуниеге келді. 
Бул сияқты жаңалықтардың осы сөздіктен де тиісінше көрініс тапқаны 
белгілі.  Сөйтіп,  сөздік мақалаларын  көп  жылдардан  бері  устем  болып 
келген штамп-догмалар мен жаңсақ тужырым-қагидалардан арылтуга 
куш салынды.
Сөздіктің улттық сипатының айқын болуына айрықша мән берілді. 
Бул талап халықаралық терминдердің ішінара (мумкін болганша), ал орыс 
тілінен енген атау-терминдердің тугелге жуық қазақшаланып берілуінен 
және жантану мен тәлімгерлік салаларындагы ежелден бергі жөне бергі 
замандардагы қазақы, улттық атау-терминдерді енгізе отырып, оларга 
гылыми орнықты,  дәлелді тусініктер беруден көрініс тапты.  Муның өзі 
тек қазақша атау-терминдерді алудан гана емес,  терминдерге тусінік 
бергенде улттық тарихымыздың мысалдарына,  улы гуламаларымыздың 
ілімдеріне,  ашқан  жаңалықтары  мен  көзқарастарына  суйенуден  де 
көрінеді.  Сондай-ақ  осы  екі  гылымның  қарастыратын  нысандарына

тікелей  қатысты  діни  үгымдарга,  әсіресе  ултымыздың  наным-сенім, 
тәрбие-тәлім тусінігінің өзегі болып табылатын исламдық угымдар да 
сөздік  аясы  қамтитьш  ауқымда  енгізілді.  Муның  сөздікте  берілген 
философия мен әдептану (этика) терминдеріне көбірек қатысы бар. Ал 
буларсыз психология мен педагогиканы ізгілендіру жайында пайымдаудың 
өзі қиын.  Әрине,  сөздікте медицина,  физиология, анатомия, социология, 
қогамтану,  экология  сияқты  гылымдар  туралы мәліметтер  кездеседі, 
бірақ оларга қатысты тусініктер барынша ықшам, сілтеме турінде берілді. 
Тагы бір еске сала кететін жайт: қазіргі гылымда б[рқатар угымдарга 
беріліп журген анықтамалардың барлық уақытта-бірдей бір-бірімен сәйкес 
келе бермейтіні.  Қайсыбір қубылыстар өр турлі тургыдан тусіндіріледі. 
Мундай  жагдайлар  ара-тура  болса  да  осы  сөздік  мақалаларында  да 
кездесетінін жоққа шыгаруга болмайды.  Томда педагогика мен психология 
терминдері жеке бөлінбестен, қазіргі қазақ әліпбиінің ретімен беріледі.
Сөздіктегі  әрбір  тусіндірме  мақала  терминнің  ана  тіліміздегі 
аталымынан  басталады;  одан  әрі  кейбір  терминдердің  орыс  тіліндегі 
нусқасын,  қандай терминнен аударылып жасалганын,  қай елдің сөзінен 
шыққанын оқырманга аңдату мақсатында этимологиясы, ягни шыгу тегі 
мен  төркініне  қатысты  мәлімет  беріліп  отырды.  Буган  жалгасатын 
анықтаманың мумкіндігінше дәлме-дәл, тужырымды,  ықшам, угынықты 
болуына  улкен мән  берілді.  Одан аргы мәтіндегі ақпаратта тусіндірме 
сөздік тузу ережелеріне сәйкес угымның тарихы, қолданылу аясы, турлері, 
қазіргі қолданымы секілді деректер қамтылады.
Анықтамалық әдебиетке қойылатын талаптарга сай, терминдердің 
тусіндірмелерінде қайталауларга,  шубалаңқылыққа  жол  бермеу,  кітап 
бетінің сыйымды болуы көзделді.  Тусіндірме мәтін ішінде термин аталымы 
қайталанганда қысқартылып,  бастапқы әріптері гана берілді, сондай-ақ 
көпш ілікке  танымал  уйым,  мекеме  ж әне  т.б.  атаулары  да  басқы
өріптерінен қысқартылып жазылды.
Сөздіктің  кунбе-кун  қолдануга  барынша  ыңгайлы  болуына  айрықша 
назар  аудары лды .  К іт апт ы ң  соңында  қы сқарт ы лы п  алы нган 
аталымдардың тізбесі келтіріліп,  олардың қысқартылмаган нусқалары 
қоса  берілді.  Ең  соңында  сөздікті  дайындауга  қатысқан  мақалалар 
авторлары туралы қысқаша мәліметтер келтірілді.
Педагогика  мен  психологияның  4000-га  жуық  термині  қамтылган, 
көлемі 30 баспа табаққа жуық осы тусіндірме сөздіктің елімізде алгаш 
рет  шыгарылып  отырганы  белгілі.  Осыган  орай  авторлар  ужымы  мен 
редакция  қызметкерлерінің  мундай  улан-гайыр  жумысты  еш  мінсіз 
атқарып  шықтық  деп  айта  алмайтыны  анық.  Сондықтан  да  олар 
сөздіктің келесі басылымдарын одан әрі жетілдіре тусу мақсатымен ол 
жайында  оқырмандар тарапынан айтылган сыни пікірлер мен усыныстар 
ушін кун ілгері дән ризалық білдіріп, мекен-жайын хабарлайды:
480009, Алматы қаласы, Абай даңгылы  143 
“Мектеп 1 баспасы 1 жабық акционерлік қогамы

А
АБАЙ  КАБИНЕТІ  (Кабинет  Абая)  -  
Абайдың эдеби мурасын студент жастарға 
терең таныстырыл,  оның  шыгармаларын 
гылыми  түргы да  зерттеу  мақсаты нда 
1969 жылы Абай атындагы  Қазақ педаго- 
гикалық  институтының  қазақ  одебиеті 
кафедрасы жанынан ашылған.  Профессор 
Қ.  Ж үмалиевтің  және  қ а за қ   одебиеті 
к а ф е д р а с ы н ы ң   ү сы н ы сы м ен   үйы м - 
дастырылган. Абай кабинетінде ақынның 
өмірбаяны  мен  эдеби  мүрасы,  ол  туралы 
ж үргізілген  зерттеу  жүмыстары  ж эне 
мүрағат деректері, ел аузындагы маглүмат- 
тар жинастырылған. Абай мүрасы тақыры- 
бында  диплом   ж үмы стары   ж азы лы п, 
аб ай тан у д ан   ар н ай ы   курс,  сем и н ар  
сабақтар  жүргізіледі,  гылыми-теориялық 
к о н ф е р е н ц и я л а р   ү й ы м д асты р ы л ы п , 
гылыми  баяндамалар  жасалады.  Бүгінде 
А.к.  орта  білім  беретін  мектептерде, 
м ектептен  ты с  үйы м дарда  үйы м дас- 
тырылып,  жүмыстар жүргізілуде.
АБАЙ  КҮНДЕРІ  (Абайские  дни)  -  
А байды ң  өм ірі  мен  ш ы гарм аш ы лы қ 
мүрасын  халық  арасында  насихаттаудын 
ти ім ді  э д іс і,  ж алпы   х а л ы қ т ы қ   жыр 
мерекесі. А к . ақынның қайтыс бол ганына 
10  жыл  толуына  орай,  Семей  қаласында 
1914  жылы  26  қаңтарда  өткен  әдеби- 
музыкалық этнографиял ык кештен басгап 
өткізіледі.  Бүл  кешті  орыс  географиялык 
қ о гам ы н ы ң   С ем ейдегі  бөлім і  үйы м - 
дастырган.  Абай  күндерінде  Абайдың 
олеңдері  оқылып,  ондері  орындалады. 
Қазақтың  одет-гүрып,  түрмыстық  салт- 
д э с т ү р л е р ін е н   ж э н е   т.б .  к ө р ін істер  
көрсетіледі.  Қазіргі  кезде  Абайдың  туган 
(қайтыс  болған)  күні  қарсаңында  Абай 
күндері білім беру үііымдарында өткізіледі.
АБАЙТАНУ  (Абаеведение)  —  үлы 
ақын мүрасын жан-жақты, терең зертгеуді 
мақсат ететін қазақ одебиетінің бір саласы.
АБАЙТАНУ АРНАЙЫ  КУРСЫ  (Спе- 
циальный  курс  аб аевед ен и я)  —  үлы 
ақы нны ң  мүрасын  зертгеп,  танып-білу 
мақсатында еліміздің жогары оку орында-
рында  оқылатын  арнаулы  пән.  ҚазМУ- 
дың қазақ эдебиеті  кафедрасы  жанынан,
1942—1943 оқу жылында, М. О. Әуезов үйым- 
дастырған.
АБАЙТАНУ БАҒДАРЛАМАСЫ  (Про- 
грамма абаеведения)  —  үлы  ақын  мүрасы 
туралы ізденістер мен зерттеулердің оірізге 
түсіп жүйеленген жоспары.
АБАИТАНУ  САБАҒЬІ  (Уроки  абаеве- 
дения)  — республикамыздың жоғары  оқу 
орындарьшда студенттерді  үлы  ақынның 
эдеби  мүрасымен  тереңдей  таныстыру 
үшін  этш етін  арнайы  сем инар-сабақ. 
1942-1943  о қу  жылында  Қ азМ У -ды ң 
филология  факультетінде  М.  Әуезовтің 
жетекшілігімен  үйымдастырьшған.  Абай- 
тану  сабағы нда  М.  Әуезов,  негізінен 
ақынның шығармаларьш оқып-білу, мон- 
магынасын терең меңгеру, оны эз бетімен 
талдау арқылы ой қорыту, оган сын пікір 
айту, реферат жаздыру, баяндама, қосым- 
ша  баяндама  жасату  жолдарына  ерекше 
мон берген.  Қазіргі кезде абайтану сабақ- 
тары білім беру мекемелерінің барлық оку 
сатыларында жүйелі жүргізіліп  келеді.
АБЕРРАЦИЯ  —  қалы птан  ауытқу. 
Сау  организмді,  сондай-ақ  биологиялық 
қүрылымдарды,  физикалық  жүйелерді, 
аппараттарды  ж эне  т.б.  белгілеу  үшін 
қолданылатын  кең таралған термин.
АБИОГЕНЕЗ  —  ішкі  эсерден  туын- 
даған  генерация,  өлі  материядан  пайда 
болған тірі пішін; түр, түрпат; тіршіліктің 
туу  процесі.
АБИОТАЛЫҚ  —  өмірмен  (тіршілік- 
пен)  үйлеспеушілік,  өмірге  бейімсіздік.
А Б Р Е А К Ц И Я ,  С Е З ІН У , 
К Е Р І- 
СІН Ш Е  ЖАУАП  ҚАЙТАРУ  -   алаңцау- 
ш ы лы қты   босеңдетуді  немссе  жоюды 
күштеу  аркылы  бастапқы  тожірибенің 
“қайталама күйзеліс” комегімен білдіретін 
п с и х и к а л ы қ -а н а л и т и к а л ы қ   тер м и н . 
“Қайталама  күйзеліс”  қиялдау-елестетгу, 
эмоциялық немесе  нақты  болуы  мүмкін.
АБСАНС  —  а қ ы л -е с т е н   уақы тш а 
айырылу. Эпилепсия  (қояншык) симпто- 
мы,  индивид,  одетте,  тап  осы  кезеңде  не

болы п,  нс  койганы н  ссіндс  сақтай   ал- 
майды.  қ.  Амнезия.
АБСОЛЮ Т  (.модени)  —  нақты   когам 
мсн моденист саласы окілдерініц бойында 
кездесетін  қүндылықтар жоне  олар мүны 
о м б е б а п ,  м о ң гі  ор і  к ү л л і  қ о ғ а м   м ен 
модснисттер  үшін  қолданылуы  тиіс  деп 
есептейді.
АБСОЛ Ю ТТІК ЕСТУ (саққүлақ) — кез 
келген  ды бы сты ң  биіктігін  д о п   басып, 
айырып  тану  жоне  оны  дүрыс  атау.  Аса 
жстілген есту қабілеті де  осылай  аталады.
А Б С Т Р А К Т   —  I )   л а т ы н   т іл ін е н  
аудары лганда:  “ал ы п   кету,  ал у ”  деген 
үгымды  білдіреді.  Т срм и нн ің   қолданы - 
луы,  көп  ретге  оқигаларга  немесе  қүбы - 
лы старга,  объектілергс,  т.б.  байланы с- 
тылыкган тыс қарасш ры латы н оқигалар- 
д ы ң ,  қ ү б ы л ы с т а р д ы ң ,  о б ъ е к т іл е р д ің  
касиеттсріне багытгалады.  Мыс., “патрио- 
т и зм  ”  а б с т р а к т   и д с я ,  м ү н ы ң   н а к т ы  
патриоттар  мен  патриотты к  оқигаларга 
қатысы  шамалы.  Тіпті  неғүрлым  нақты  
түсініктердін өэіңде де абстракция элемснті 
болады.  “О ры нды қ” үгымы “патриотизм- 
ге”  қараганда,  негүрлым  нақты   түсінік, 
ойтсе  де  ол  ерскшс  белгілерінен  арылган 
оры нды қтарды ң  абстракт  класы   болуы 
м ү м к ін .  Б ү л   ү гы м д ы   а б с т р а к т ы д а н  
нақты га  оралуды ң  ж алпы  өлш смдсрінс 
с о й к е с т е н д ір е   о т ы р ы п   а б с т р а к т ы л а у  
м ү м к ін д ігі  д е  б ар ;  2)  а б с т р а к ц и я л а у  
дегеніміз — алу,  шыгару дегенді білдіреді. 
Осы механизмге қы зм ет етстін танымдық 
процестер күрделі орі жеткіліксіз зерттсл- 
ген.  А б стр ак ц и ян ы ң   м ы н адай  түрлері 
ажыратылады:  үгымдардың  қалыптасуы 
(мыс.,  көптеген қы зы л заттардың қасиет- 
тері  ретіндегі  “кы зы л"),  идеялизациялау 
(мыс.,  “кем елділік”  —  нақты   жагдайда 
аж ы раты лган  түптүлға  ретінде  кездесе 
қ о й м а й д ы ,  б ір а қ   к ө п т е г е н   к е м е л ін с  
келмеген мысалдар ретінде ерекшеленеді), 
мазмүндама (мыс., оңгіменің негізгі идея- 
сы н  қарапайым  тілмен  мазкгүндап  беру) 
жоне  т.б.;  3)  бүл  —  процестің  нотижссі; 
абстракт үгымның ойдағы  бейнесі.
А Б С Т Р А К Т  
И Д Е Я  
(Н Е М Е С Е  
САПА)  —  ж екелеген,  н ақ ты   бейнелер 
емес, үгымныңж алпы процесінің элементі 
немесс  ны ш анды қ  сипатгамасы  ретіндсгі 
кез келген дерексіз (абстракт) идея немесс 
сапа. Көп жагдайда пайда болатын идеялар 
жалпы  элементтерді  орнықтыруга  негіз- 
делген  иіш уктивті  әдіс  арқы лы   қалы п - 
тасады.
АБСТРАКЦИЯ  (лат.  аЬвІгасііо — бүру, 
аудару)  —  ойлаудың  негізгі  операцияла- 
р ы н ы ң   бірі,  субъект  зерттелу  үстіндегі 
о б ъ е к т ін ің   о л д е б ір   б е л г і- н ы ш а н ы н  
айрықш а  бөліп  алып,  басқаларын  назар- 
дан  тыс  қалдырады.  С оны ң  нәтижесіңде 
А.  тер м и н ін   білдіретін   а қ ы л -о й   өнім і
(тусінік,  ү л п ,  теория,  жіктелімдер  жоне 
т.о.)  пайда  болады.  Бастапкыда  А.  қор- 
шаган  ортаны ң тікслсй  сезімдік-бейнелік 
көрінісі  рстінде  байқалы п,  соңгы сы ны ң 
олдебір  касисттері  қабылдау  мсн  орекет 
ету  үшін  багдар  түту  түсінігіне  айналады 
д а ,  қ а л г а н д а р ы   ж о қ қ а   ш ы гар ы л ад ы . 
Ш ынайы өмірдің жалпы бейнесін ондағы 
байланыс  жоне  қаты нас  үш ін  маңызды 
о б ъ е к т іл е р д і  б а с қ а л а р ы н а н   ш е к т е й  
отырып, бөліп короетуге мүмкіндік беретін 
А. аркылы калыптасады.  Осылайша мэнді 
ны ш андар  аласталы сы мсн,  А.  мазмүны 
шамалы,  үстірт  сипатқа  ие  болады.  Бүл 
ж агдайда  ш ы н ай ы   ө м ірд ен   к о л   үзген 
пайымдаулар мен түсініктерді бос, дерексіз 
дсп атайды.  Омірге ж ақы н А.  болшсктен- 
беген  қ ү б ы л ы стар д ы ң   ор  алуан ды лы - 
гы ны ң  тап  осы  танымды к  жагдай  үшін 
басты   н а за р д а   болуы   а р қ ы л ы   о й д ы ң  
негүрлым  кең  ауқымдылыгымен  ерекше- 
ленсді. Абстракцияның шынайылыгы мен 
енімш лігінің  олшемі  —  практика.
АБУЛИЯ  (грск.  а  —  болы м сы зды қ 
ж ү р н агы ,  Ьиіе  —  ер ік )  —  эр ек еттер д і 
психикалық  ретгеудің  патологиялы қ  бү- 
зылуы. Іс-қимылга деген түрткінің жоқты- 
гы н а н ,  ш еш ім   каб ы л д ау га  қ аж еттігін  
аңгарса да, қажетгі эрекетгі жүзеге асыруга 
кабілетсіздіктен  корінеді.  Абулияны  кате 
тэрбиеден болган жоне нысаналы жаттығу 
арқы лы   ж ойы латы н  м інездің  белгілері 
рстіндегі  ж ігерсіздіктен  аж ы рата  білген 
ж өн.  қ.  Ерік.
А Б Ы З   (Ж рец)  —  е м ір д е н   к о р ген - 
білгені  к еп ,  келешекті  болжағыш  білгір, 
даны ш пан  карт  адам.  Абыздар  аса  таяқ 
үстап, қобы з тартып, омір жөнінде толғау, 
жыр  айпгатын  болган.  М ыс.,  Нысан  абыз, 
Асан  қайгы ,  Қ орқы т ата ж әне  т.б.
А Б Ы Р О Й   —  ад ам н ы ң   ө зін е   деген 
айрыкш а  моральдык көзқарасы н білдіре- 
тін  этикалы қ  категория  ж әне  ол  туралы 
жеке  түлғаны ң  кадір-касиеті  мойында- 
л а т ы н   қ о г а м д ы к   п ік ір ;  а д а м н ы ң   озі 
ай н алы саты н   к эсіб ін е  (м ам ан ды ғы на), 
қабілет-қары м ы н а  тол ы қ  сэй к ес  келуі. 
М оральдық  магынада  адамға тэн   касиет- 
т е р д ің   ж и ы н ты ғы ,  о л   осы   қ а си е тте р і 
арқы лы   еркін  ш ығармаш ылық  еңбекпен 
ш үғы лдануға  бейімделуі  м үм кін .  Адам 
абыройы мен кадір-касиегі оны ң ш ы ққан 
тегі, білімі немесе алеуметгік жағдайымен 
емес, оған жеке түлға ж эне азамат ретіңдегі 
еркін  ерік  күш і  тэн  екендігімен  айқы н- 
далады.  А.  еңбек  сіңіру  түсінігінен  осы 
жағымен ерекшеленеді.  Егер басқалармен 
салыстыргаңца, адам күндылығы осыңдай 
кырл арымен танылатын болса, онда еңбек 
сіңірудің критерийлері немесе олшемі биік 
мақсаттарга үлггылыс ретінде керінеді;  ал 
адамны ң  езі  оларға  қол  жеткізу  қүралы 
болып  табылады.  Әйтсе  де  адамға  деген

мүндай  көзқараеты  абсолюттеңдіру  оны 
“тегерш ік”  ретінде  қабылдауға  әкеліп 
соқтырады.  Б арлы қ  адамдар  олардың 
табиғи  жоне  олеуметтік  айырмашылық- 
тары на  қ ар ам астан ,  әлеуетті  абырой 
иелері.  Бірақ  бул  қасиет  орбір  адамда 
өзінің  мүмкіндіктерін  қалай  пайдала- 
нуына  орай  ор  түрлі  дорежеде  көрінуі 
мүмкін. Күйзеліс, қайғы-қасірет салдары- 
нан  адам  өзінің  абырой-беделін  сақтау 
сезімін жогалтуы да ғажап емес. Адамның 
өз  абыройын  арттыруы  жеке  түлғаның 
қалыптасуы  барысында  жүзеге  асады, 
бірақ оның негізгі  шарты — ересектердің 
балаға деген сыйластық қарым-қатынасы 
болып  табылады.
АВАНГАРДТЫ  
П ЕДАГОГИКА
(Авангардная  педагогика)  —  педагоги-
к а л ы к   и д еял ар   м ен   и н н о в а ц и я л ы қ
жаңалықтар жасалып, тексеруден өткізетін 
педагогика.
АВИАЦИЯ  П С И Х О Л О ГИ Я С Ы   -  
авиация  мамаңдарының  еңбек  орекетте- 
рінің  психологиялы қ  заңды лы қтары н 
зертгейтін  психология  саласы.  Авиация 
пснхологиясының  поні  —  күрделі  авиа- 
циялық  жүйелерді  басқаратын  адамның 
психикасы, объект — индивңд пен үжым- 
ньщ іс-орекеті,  оның мазмүны,  жағдайы, 
үйымдастырылуы.  субъект  —  үшқыштарІІ 
жоне  инж енерлік-техникалы қ  қүрам , 
стюардессалар жоне т.б. Авиация психоло- 
гиясы гылыті-практикалық бағыт ретінде 
X IX  ж оне  XX  гас ы р л ар   то ғы сы н д а 
адамзатгың  үшқьпи  аппаратгарды  ойлап 
табуына жоне оларды  үтымды да қауіпсіз 
басқарудағы  адам  факторы  рөлінің  арта 
түсуіне  байланысты  пайда  болды.  А.п. 
негіздері  физиологияның,  медицинаның 
жоне  п си хологи ян ы ң   тео р ети к ал ы қ , 
әдіснамалық,  одістемелік  ережелерінің 
ыкпалымен қалыптасты. А п. психолопія- 
ның сан алуан салаларымен (еңбек пснхо- 
логиясы,  спорт,  жеке  түлғаньщ  езіңдік 
ерекшеліктері,  инженерлік,  космостық 
жоне  олеуметтік  психология),  сондай-ақ 
психофизиологиямен тығыз  байланысты. 
Қазіргі  замандық  авиациялық  психоло- 
гияның  өзекті  проблемалары:  авиация 
мамандары  іс-орекетінің  психологиялық 
қүрылымдарын;  адамның  авиациялық, 
техникалық озара әрекеттестігінің психо- 
логиялық  заңдылықтарын  зерттеу;  үшу 
факторының,  психикалы қ  жағдайдың, 
үжымдағы  жеке  түлғааралы қ  қары м - 
қатынастардың  дамуына  оссрін  зерттеу; 
кәсіби жарамдылықты, экипаж мүшелері- 
нің  оздерінің  іс-орекеті  жагдайларына 
бейімделуін  қалыптастыру;  апаттылық 
себептерін  талдау,  т.б.  Авиация  психоло- ] 
гиясының теориялық  жоне  практикалық 
міндетгерін  шешу  үшін  психология  мен 
физиологияда (сүхбат, бақылау, қүжатгар-
------------------------------  
АВТ
ды  зерттеу,  зертханалық  жоне  табиғи 
сараптаулар) қарастырылатьга одістемелер 
кешені  қолданылады.  Авиация  психоло- 
гиясыңда іс-әрекетгі талдаудың алгоритм- 
дік одістемесі, психологиялық үлгілеу, т.б. 
одістемелері  дамуда.
АВТОМАТИЗМ  (грек.  аиіотаіиз  —  өз 
бетінше  орекет  етуші)  —  психологияда: 
сананың бақылауынсыз істелетін қимыл- 
орекет.  Адамның  орталық  жүйке  жүйесі 
аралық бөлімдерінің қатысуымен тумысы- 
нан болатын (мысалы, тьгаыс алу процесі, 
жүректің  соғуы,  т.б.)  қимыл-орекетген 
басқа  мидың  кызметімен  байланысты 
ьфықты  істелінетін  жоғары,  психология- 
л ы қ ,  қ и м ы л -о р ек ет.  Б үлар  адам ны ң 
еміріңдегі қажеті, мүддесі мен күш-жігері- 
нің  белсенділігіне  сойкес  туып,  дамып 
отырады.  Автоматизм  кобіне  одет  пен 
дағдыға тон.  Адамда  соби  кезінен  бастап 
жүре бастау, оқу, жазу, еңбек ету қимыл- 
дарының  дағдысы  дамып,  қалыптасады. 
Қи мыл - оре кетті автоматгаңдыру адамның 
жүйке,  бүлшық ет қызметін жеңілдетеді, 
күш-жігерін  үнемдеп,  шаршап-шалды- 
ғуьга босеңдетеді. Адам машинаны немесе 
станокгы меңгере бастағанда, оны басқару 
ережелерін  әрқаш ан  да  саналы  түрде 
басшылыққа  алып  отырады.  Осы  ереже- 
лерді  үдайы  булжытпай  орьгадап  отыру 
нотижесінде  —  оның  қимылы  ырықты 
қимылға айналады, сөйтіп, озінің барлық 
зейінін жүмыстың сапалы болып шығуына 
аудару  үшін  мүмкіндік  алады.  Шартгы 
рефлекс байланыстарының (динамикалық 
стереотип) түрақты жүйесінің пайда болуы 
автоматизмнің  физиологиялық  негізіне 
ай налады .  С о й тіп ,  ек ін ш і  сигналды  
ж ү й ен ің   б ір қатар  бай лан ы стары н ы ң  
орнын бірінші сигнадды жүйе байланыс- 
тары  иемденеді.  Қальппы жағдайда авто- 
матизм саналы түрде реттелетін орекетгің 
қосары  (компоненті)  болып  табылады. 
Автоматизмнің  бөлектенуі  патологияға 
меңзейді.  Моторлық,  тілдік жоне  интел- 
лектуалдық  автоматизмдерге  болінеді. 
А втом атизм   ж алпы   психологияда  да 
(дағдылардың  қалыптасуын  зертгеуде), 
сондай-ақ  колданбалы  психологияда  да 
(медициналық,  инженерлік)  зерттеледі.
А В Т О РИ Т А Р И ЗМ   —  1)  адам дар 
қүқығьгаың мемлекет жоне оның лидеріне 
(лидерлеріне)  бағы нуы на  негізделген 
әлеуметгік-саяси  жүйе;  2)  билік  басын- 
дағы ларға  то л ы қ   м о й ы н ү сы н у   жоне 
бағынушылықты  міндет  деп  санайтын 
үстаным  немесе  шектеу  сипаттамасы. 
Термин билік басындағыларға да, сондай- 
ақ оған бағыныштыларға да тең дорежеде 
қолданылады.  қ .  Авторитарлык,  жеке
піулга.
АВТОРИТАРЛЫҚ  (лат.  аиіогііаз  — 
ықпал ету, билік)  — жеке түлганың оріп-

А В Т ---------------------------------10  ----------- ---- -------------- ’ -------------
тестер ін е  ө за р а   іс -о р е к е т   п е н   қ а р ы м -1  
А ГН О ЗИ Я  (грек.  а  —  болы мсы зды қ 
к аты н ас  б о й ы н ш а  ы қп ал  етіп ,  б ағы н -  қосы мш асы  жоне р іо ш  -  білім) -  мидың 
дыоуға  деген  үм ты лы сы ны ң  олеумстгік-  белгілі бір зақымдануы жагдайында пайда 
психологиялы қ сипатгамасы.  А.  мынадай  I  болатын кабылдаудың ор алуан түрлерінщ  
жеке м інез-қүлы қ ерекшелікгерімен тығыз  I  бузылуы.  Мынандай түрлері ажыратьшады. 
байланысты:  агрессивтілік  (қ .  Агрессия),  I  1)  кору  агнозиясы ,  мүнда  адамньщ   козі 
озін-өзі  асыра  бағалау ж өне  талап  етудің  ж еткш ікп түрде ж ақсы   коре түра,  затгар- 
ж о ғ а о ы   д е н г е й і,  т а п т а у р ы н д ы л ы қ қ а   ды , ж оне олардьщ  суретгерінітани алмай- 
бейімділік,  олсіз  реф лексия,  т.б.  М інез-1  ды;  2)  тактш іьдік  а ш о зи я ,  бүл  затгарды 
қ ү л ы қ   түрғы сы нан  келгенде,  авторитар-  үстап тану қабілетінщ  бүзылуынан немесе 
л ы к   индивидтің  қандай  да  бір  жағдайда  ө з  денесінің  бш уетерін  тануы ньщ   бүэы- 
б о л с ы н ,  т о п   іш ін д е  б а с ы м д ы қ қ а   қ о л   I  луы нан,  ден есщ щ   сүлбасын  елестетуінщ 
жсткізіп,  билік  қүры лы м ы ңда  неғүрлым  бүзылуынан  көрінеді;  3)  есту  агнозиясы, 
бары нш а  ж оғары   үстан ы м ға  ие  оолуға  I  ол ф он ем алы қ естуіш ң бүзылуынан, яғни 
үмтылуынан  байқалады .  А вторитарлы қ-  сөздің дыбыстарын айыра білу қабілепнің 
ты ң мейлінш е ай қы н  көрінісі:  басш ы ны ң  б ү з ы л у ы н а н   к ө р ін е д і,  б ү л   сө й л е у д ің  
(лидер) бағыныштыларына автократиялық  I  бүзылуына  океп  соқтырады. 
қы сы м көрсетуі,  басқа адамдарды  страте-  I 
АГРАМ М АТИЗМ   —  аурудың  салда- 
г и я л ы қ ,  с о н д а й - а қ   т а к т и к а л ы қ   а с а   рынан  создерді  байланыстыра  алмау. 
маңызды моселелерді шешуге атсалысудан 
АГРАФИЯ  (грек.  а  —  болы мсы зды қ 
ал астау ы .  М ү н д а й   б а с ш ы   к е з   к е л ге н   I  қосы м ш асы   жоне  ^гако  —  ж азамы н)  — 
тапсы рм аны ң ш еш імін катаң  бақылайды;  I  сө й л еу д ің   о р   түрлі  ж ағд ай ы н д а  п ай да 
топ  м үш есінің  бастамасын  бетімен  кету-  болатын жазудың бүзылуы не жазу қабіле- 
ш ілік  ж оне  озін ің   абы рой-беделіне  қ ол   т| н   ТОл ы қ   ж оғалтудан  нем есе  создерді 
с ү ғ у ш ы л ы к   д е п   т ү с ін іп ,  қ а т а ң   тү р д е  Өрескел  бүрмалаудан,  буындар  мен  оріп- 
ты й ы п   тастайды ;  о з  үстан ы м ы н а  ган а  терді уастап кетудсн, оріптер мен буыішар- 
мойынүсынатын ол қол жеткізген нотиже-  ды  еөз  стіп  қосуға  қабілетсіадіктен,  т.б. 
л ер д і  су б ъ екти вті  т ү р ғы д а н   б ағал ау ға I  қ ө р ін е д і.  А г р а ф и я   б а л а л а р д а   м и д ы ң  
бейім  келеді. 
I  органикалы к  жете  дамымауымен  байла-
А В Т О РИ Т А РЛ Ы Қ   АХУАЛ  —  т о п қ а   ны сты   т іл ін ің   ж алпы   дам уы   кенж елеп 
басш ылық ететін адамньщ  автократиялық,  қ а л у ы н ы ң   бір  к о р ін ісі;  наш ар  естудің 
а в т о р и т а р л ы к   о д іс т е м е л е р д і  о сы   то п   немесе  саңы раулы қты ң  салдарынан  сөз- 
ішінде  орнықтыруға  күш   салуы  кезіндегі  дерді ды бы сты қ талдаудағы кіноратгармен 
жалпы  олеуметгік-саяси  ахуалды  си пат-  байланысты сөйлеудің бүзылуынан корінуі 
тайтын  К.  Л евсеннің термині. 
I  мүмкін.
А ВТО РИ ТА РЛЫ Қ  Ж Е К Е   ТҮЛҒА  -  
А Г Р Е С С И В Т І  М ІН Е З -Қ Ү Л Ы Қ   -  
авторитарлы қ  олеуметгік  ж үйені  а р т ы қ   адам орекетінің ерекш е формасы , мүндай 
ко р етін ,  осіресе  өзін е  м ой ы н үсы н уды ,  I  м ін е з -қ ү л ы қ   субъектің  н ү қ с а н   келтіру 
бағынуды, билікті қүлды қ үра қабылдауды  м ақсаты м ен  өзінен  басқа  адамға  немесе 
көксейтін  адамды  сипатгайты н  терм ин.  а д а м д а р   т о б ы н а   ө з  а р т ы қ ш ы л ы ғ ы н  
Б ү л   т е р м и н   б и л ік   б а с ы н а   ө з  қ а р ы м -  білдіріп,  кы р  көрсетуі немесе күш   қолда- 
қ аб іл етім ен   кел ген   ад ам ға  қ о л д а н ы л -  ңуғаты ры суы мен сипатгалады; Агрессивті 
майды.  С о н д а й -а қ   он ы   “автор и тарлы қ  м ін ез-қ ү л ы қ   карқы нды лы ғы   мен  пайда 
м ін ез-қүлы қ  иесі”  деп  те  атайды. 
болуы  дорежесі  бойынш а:  жеккөрушілік,
А В Т О Р Л Ы Қ   М Е К Т Е П Т Е Р   (Автор-  ж а қ т ы р м а у ш ы л ы қ т а н   -   т іл   т и г ізу г е
ские  ш колы )  —  о қ у -т о р б и е   м ек ем есі.  (“вербалдык агрессия”) жоне дөрекі түрде
М үндай мектептің қызметі авторы немесе  I  күш   қолдануға  (“ф и зи кал ы қ  агрессия”) 
авторлары   сол  мектепті  қүруш ы   үж ым  I  д е й ін   тү р л ен ед і.  Ә л еу м еттік -п си х о л о - 
болып табылатын психологиялық-педаго-  г и я л ы қ   тү р ғы д ан   келгенде:  ж екелеген  
гикалы қ түжырымдамаға  негізделеді. 
I  адамдардың  агрессивті  м інез-қүлы қтары  
А Г Г Р А В А Ц И Я   (л а т .  а%&га\аііо  —  ж и ы н т ы ғы н ы ң ,  б ү қ а р а л ы қ   си п аттағы  
сал м ақ   түсіру,  ауырлату)  —  белгілі  бір  I  қүбы лы с  үғы мы ны ң  шеңберіндегі  түлға- 
аурудың немесе сырқаттық ахуаддың белгі-  аралы к агрессияны ң — топ ты қ агрессияға 
ныш андарын  осіре  бағалау.  Ағгравацияға  I  айналуыны н моні бар. Ш етелдік психоло- 
истероидты қ  акцентуация  (м ін ез-қү лы қ  гияда  агрессивтік  м ін ез-қүлы қты ң  пайда 
е р е к ш е л ік т е р ін ің   ш е к т е н   т ы с   а й қ ы н   б о л у ы н ы ң ,  с е б е п -с а л д а р л а р ы н ы ң   сан  
к о р ін іс і)  с ы р қ а т ы н а   ш а л д ы қ қ а н д а р ,  алуан түсіндірмелері кездеседі. Агрессивті 
психопатиялы қ  аурулар,  сон дай -ақ  тү р -1   мінез-қүлы қты ң нақты корішстерін түсіну 
түрпатынан айқы н психикалық озгерістер  ү ш ін   ж е к е   т ү л ғ а л ы қ   ж о н е  ү ж ы м д ы қ  
байқалатын  еғде  жастағы  адамдар  бейім  орекетгің  жалпы  қүрылымындағы  оньщ  
келеді. А правацияны  қара басыньщ  қамы  о рн ы н   ай қ ы н д ап   алған  ж өн .  М ы салы , 
үшін өзіңде ж о қ  ауруды сылтаурату торізді  агрсссивтік  акг  субъектінің  корғаны сты к 
айла-амалдан  айыра  білу керек. 
|  жауабына үқсамауына,  аф ф ектің салдары

еместігіне немесе агрессивті мінез-құлық 
озіндік максат-мүдае мен монге ие болып, 
ерекше жеке түлгалык жоне үжымдық іс- 
орекеткс  (ауыткыған,  теріс  мінез-күлық) 
көшуіне, т.б.  баса  назар аудару кажеттігі.
АГРЕССИЯ  (лат.  а^гезхіо  —  шабуыл 
жасау) — физикалық немесе психолопія- 
лық зиян немесе нүксан келтіруге,  басқа 
адамды  немесе  адамдар  тобын  жоюға 
багытгалган  мінез-қүлык,  орекет. А.  көп 
жагдайда  субъекгің  фрустрацияға  (накты 
немесе оидан  шығарылган кедергі) жауап 
орекеті ретінде  корініп, ашу-ыза,  өшпен- 
ділік, жек кору жоне т.б. эмоциялық ахуал 
сипатына  кошеді.  Бүл  торізді  реактивті 
агрессияиын  ор  ыңгайдагы  көрінісінен 
(э к с п р е с с и в т і  А .,  и м п у л ь си в ті  А., 
аффективті  А.)  біреуге  мақсатгы-саналы 
түрде  зиян  келтірілуімен  сипатгалатын 
ешпенділік  агрессиясын  жоне  орекет ету 
мақсаты бейтараптылықты, ал А. оған қол 
жеткізу  қүралы  ретінде  пайдаланылатын 
инструментальды  агрессияны  айыра  білу 
кажет. Бүқаралық олеуметтік қүбылыстар 
кезінде  (террор,  үлттық  кемсітушілік, 
діни,  идеологиялық  қактыгыстар)  дами- 
тын  А.  түрлеріне  олардың  таралуы  мен 
езара  индукциясы,  оздері  жасаган  жау 
бсйнесінің үйреншікті сипатгамасы жата- 
ды.  Субъекгің  агрессивгі  мінез-қүлқы  — 
жеке түлға агрессивгілігінің салыстырмал ы 
түрдегі табанды ерекшслігі ретіңде қарас- 
тырылады. Агрессивтілік деңгейі олеумет- 
тендіру  процесіндегі  окы п-үйретумен 
қатар, олеуметгік жауапкершілік нормала- 
ры  жоне  агрессия  актілері  үшін  жаза 
қолдану  торізді  аса  маңызды  модени- 
олеуметгік нормаларға бағдар түту ретінде 
де  айқындалады.  Бүл  жерде  жағдаятгық 
озгермелілік  (айналадагылардың  ниет-1 
пиғылдарын  озіндік  қабылдау,  кайтарма 
байланыс  алу  мүмкіңдігі,  кару-жарақтың 
арандатушылык  ықпалы,  т.б.)  маңызды 
рол атқарады. Агрессивті орекет аутоагрес- 
сия  си п аты н да  (м ы с.,  о зін е -о зі  қол  
жүмсау, т.б.) субъекгің өзіне қарсы бағыт- 
талуы мүмкін. Агрессияның кейбір көрінісі 
қозгыш психопатия. паранойя, эпилепсия 
жоне  т.б.  торізді  жеке  түлганың  даму 
үстіндегі  патопсихологиялық  белгілері 
ретінде  корінуі  де  ықтимал.  Агрессив- 
тілікіің озін-өзі бақтауын қалыптастыруда 
жоне  агрессивгі  актілерді  кідірте  түруда 
басқа  адамды  бірегей  күндылықтардың 
иесі деп танып, оны түсінуге тырысу, жаны 
ашу торізді субъект қабілетінің түп негізін- 
де жататын  эмпатия,  сойкестендіру жоне 
орталықсыздандырудың  психологиялык 
процестерінің  маңызы  зор.
АДАЛ  (араб.  холал)  —  тілімізге  араб 
т іл ін е н   ш аригат  ар қ ы л ы   ен ген   со з, 
одептануда моральдық үғым атауы. Ислам 
дінінде:  1)  Алла  тагала  мүсылмаңдардын
АДА
жеуіне,  азы қ  етуіне  болады  деп  рүксат 
еткен  жан-жануар,  аң -қ ү с,  жонднстер 
жоне  олардың  еті  (лас,  ножіс  жерінен 
басқа);  2)  өзінің  маңдай  тер,  еңбегімен, 
ақыл-ойымен тапқан  дүние-пүлы  (қара- 
жат),  табысы,  атақ-даңқы.  Адал  сөзінің 
антонимі  —  арам.  Ішіп-жеуге,  пайдала- 
нуга,  игілігше  айналдыруга  болмайтын 
азық-түлік, жалган жолмен табылган, қол 
жеткізген  турлі  зат,  дүние-мүлік,  атақ- 
шен,  т.б.  “Есектің  сүті  —  арам,  күші  — 
адал”  дсген  мақалда  адал  —  арам  үгым- 
дарынын  мағынасы  дол  ажыратылган, 
яғни  есектің  етін,  сүтін  пайдалануга 
болмайды,  ол  —  арам,  ойткені  Алланың 
үкімі солай;  ал есекгі мініс көлігі, жүмыс 
күші  ретінде  пайдалануға  болады,  оның 
күші, қызметі — арам емес,  өйткені Алла 
оған тыйым салган жоқ;  3) адамгершілік, 
моральдык  каси ет  есебінде  адамды қ, 
азаматгық  парызын,  борышын  (отбасы, 
О тан,  ел,  д о с -ж а р ,  т.б .  алды ндағы ) 
мүлтіксіз  орыңдауы;  уоде,  ант-сертінде 
түруы. 
|
АДАЛДЫҚ  —  атау  түлгадагы  адал 
с е зін е н   са п а л ы қ   сы н   есім   ж үрнағы  
жалғану  арқылы  жасалған  моральдық 
(адамгершілік)  үғым  атауы;  адамның  ең 
аяулы,  қастерлі  касиеті.  Адалдық  —  ар- 
ождан,  сенім  көрсеткіші.  Сондықтан  ол 
жалпы адам баласына қойыл атын мораль- 
дық талап. Кісі ақысын жемеу, огірік куэге 
ж үрм еу,  ж ала  ж аппау,  е зге н ің   өзіне 
жасаган  жақсылығын  үмытпау,  уодеде 
түру, т.б.  —  адапдық. Әйтсе де  қогамдык 
дамудың  түрлі  кезеңдерінде  түрлі  тайпа, 
үлт-үлыстарда олардың омір сүру жагдай- 
л а р ы н а ,  с а л т -д о с т ү р ,  гү р ы п тар ы н а, 
нанымдары мен түсініктеріне байланысты 
адалдық үғымдарында айырмашылықтар, 
тіпті  кереғарлыктар  болган.  Моральдық 
сананың  қазіргі  сатысында  да  түрліше 
козқарастар.  пікірлер бар.
АДАЛДЫ Қ  ПЕН  А РА М Д Ы Қ   — 
адамгершілік  қүлық  талаптары  түрғысы- 
нан  бір-біріне  қарама-қарсы  моральдык 
үғымдар.  Адалдық —  адамгершілікгің  аса 
маңызды талаптарының бірін бейнелейтін 
м оральды қ  қасиет.  Ол  ш ы нш ы лды қ, 
оділдік,  принциптілік,  мойнына  алған 
м ін д еттем ел ер ін ен   ж ал ған   со й л еп , 
жалтармаушылық,  уодесінде  түрушылық 
сияқты қасиетгерді  қамтиды.  Арамдық — 
моральдық  қасиетгің  адалдыкка  карама- 
қарсы  кесапатты  түрі.  Оған  алдау-арбау, 
суайпы к, жымысқылық,  үрлық, опасыз- 
дық, еюжүзділік сиякты жаман кылықтар 
жатады.  Адал  —  араб  тілінде  “рүқсат 
етілген”,  “таза”  деген  мағына  беретін, 
тілімізге  ш ариғат  қағидалары  арқылы 
енген сез. Яғни мүсылмандар үшін рүқсат 
етілген  іс-орекет,  қы лы қтар,  сонымен 
қатар  таза  саналған  азы қ,  ішіп-жеуге

А Д А   ---------------------------------
жаратылатын нэрселср.  Мүсылман халык- 
тарда  “адал,  арам"  үгыхшарына  отс  зор 
м о і і
 
бсрілсді.  А лгаш кысы  “ж аксы   адам" 
дсгснді білдірсс, сонгысы “жаман, онбаган 
адам" дегенді үктырады. Адал — еш кімнің 
ақы сы н  жсп,  ала  жібін  атгамай,  өэ  снбе- 
гімсн  дүние  ж инап,  күн  көріп  ж аткан , 
гайбат  сойлемейтін,  кісіге  к и я н ат  к ы л - 
майтын жан; арам — дүние-малы снбексіз, 
ү р л ы к -к а р л ы к ,  к у л ы қ -с ү м д ы к ,  алдау- 
арбаудан  ж иналган,  соны м ен  күн  көріп 
ж атқан  екіж үзді,  обал-сауаппсн  сан ас- 
пайтын,  ж ы мы скы  адам дегенді айтканы . 
Адамдар саналы түрде бірге өмір сүргсндс, 
өздсрі  орындайтын,  басш ы лы кка  алатын 
талаптар жасап ш ыкты ж эн с оны жстілді- 
ріп,  толы кты ры п  отырады.  С он ы ң   нэти- 
ж есіи д е  ал ам д ар   о эд ср ін ін   іс -к и м ы л - 
дары на,  ж сп-іш улеріне,  о д ет-к ы л ы к та- 
ры на  қаты сты   ко й ы л аты н   талаптарды , 
олардың ш екарасын аны ктаган.  С онды қ- 
тан адамдар жекс басының калауымен өмір 
сү р іп ,  о й ы н а  кслгенін  істей  алм айды . 
ж а ң а г ы   ө з д е р і  м о й ы н д а ғ а н ,  о м ір д е  
сы н ақтан   өткізіп,  пы сы ктаган,  қогам га 
с ы й ы м д ы л ы г ы н   к а м т а м а с ы з   е т с т ін  
шарттар аумагында орекст жасайды. Біздің 
х ал ы қ тар ы м ы з  к аб ы л д аган   м ү сы л м ан  
д ін ін д с  со ған   б ай л ан ы сты   ад ал ,  арам  
үғымы  қалыптастырылган.  О ны ң  басты 
талабы   —  р и зы гы н   ад ал д ан   жеу.  С ол 
себеп ті  біреудің   ж и н а п -т е р гс н   д ү н и е - 
малына сүқтануды,  көз алартуды жазгыр- 
ган. Әсіресе, жстім-жесірдің ақысьпі жеуді 
з о р   к ү н о ,  а д а м д ы қ т а н   ш ы к к а н д ы к , 
имансыздык  деп  білген.  Халык  арамды к 
бар  жерде  —  саткы нды қ;  эділстсіздік  бар 
жерде  —  ж эб ір ;  ж ал ған д ы к   б ар   жерде 
қ и я н а т   болаты ны н  өм ір  тэж ірибссінсн 
аны ктаған.  Абай  кісі  ақы сы н  жсген  сүм - 
сүркияларды қатты шеней отырып: “Арам- 
ды ктан  ж ам аіш ы қ  көрмей  қалм ас,  Мың 
күн  сынбас,  бір  күні  сы нар  ш өлм ек” ,  — 
дсп,  арамды қты ң  ақы ры   қатерлі  дегснді 
айтады.  С онды ктан  адамдар  не  істеп,  не 
қойса да, осіресе, алыс-беріс жасап, дүние 
боліскеңде, адал-арамды өйлап, бір-бірінің 
кақы сы н жсмеуді басты талап етіп койған. 
“Озі  ж о қ ты ң   көзі  ж о к ”  дем еген.  Адам 
кермесс де, Алла көріп түр деп білген. Сол 
ссбепгі  арам ды к істеген  адам ны ң ж аман- 
дығы  алды нан  ш ы гып,  сазайы н  тартады, 
ол  д ү н и сд с  т о з а қ   о ты н а  ж а н ы п ,  азап  
шсгсді деп,  Қүдайдан қоры ккан .  Біреудің 
дүние- затына тимеу — м үсы лм анны ң қас- 
қағы м   сэтте  де  үм ы тпайты н,  санасы на 
эбдсн  сіңгсн  қапш асы .
АДАМ — қоғамды қ-тарихи процестің, 
Ж ер  бетіндегі  материалды к  жоне  рухани 
м э д с н и е т т ің   с у б ъ е к т іс і,  г с н с т и к а л ы қ  
ж а қ т а н   ө м ір д ің   б а с қ а   ф о р м ал ар ы м ен  
байланысты  жоне  ол  формалардан  сңбек 
күралдарын ондіру қаоілетінің арқасы нда
12
бөлініп  ш ы ккан   түсінікті  сойлей,  ойлай 
алаты н,  саналы   биоолсум сттік  тірш ілік 
иесі.  А.  біркатар  ғылымдардың:  аіггропо- 
логия, социология, этнограф ия,  психоло- 
п ія ,  псдагогнка,  ан атом и я,  ф иэиология 
жонс т.б.  зерттсу нысаны болып табылады. 
П сн х о л о ги я  а д а м н ы ң   п с и х и к а с ы   м ен  
оны ң  дамуын,  адам ны ң  даралы к-психо- 
л о г и я л ы к   е р е к ш с л ік т с р ін ,  эл су м еттік  
ом ірдс  а т к а р а ты н   р о л ін ,  к ы зм сті  мен 
қары м -каты н асьһі  зсрттейді.  Іс  жүзінде 
бүкіл  психология  адам  проблем асы н  — 
о л су м сттік   б а й л а н ы с т а р ғ а   к а м т ы л га н  
индивид  рстіішсгі  адам н ы ң,  окы ту  мен 
тэрбнелеу  процестеріндегі  оны и  дам уы - 
н ы ң ,  іс -э р е к с т   п е н   қ а р ы м -к а т ы н а с т а , 
эсірссс сңбск кыэметііш е қалыптасуынын 
проблемасын  карастырады.
АДА М   Б И О Т И П Т Е Р І   -   а д а м д ы  
т и п о л о ги я л ы к   тү р ғы д ан   ж ік теу д ің   бір
түрі. А.б.  нейро-гуморальдық негізде жэне 
а д а м н ы ң   с и м п а т и к а л ы қ - а д р с н а л д ы к  
ж үйесінің сы ртқы  ортаны ң эссріне жауап 
к а й тар у ы н а  б ай л ан ы сты   м ін е з - қ ү л ы қ  
о з г с р іс ін ін   б е л гіл і  б ір   с р с к ш с л ік т е р і 
бойы нш а  аны қталады .  Адам  биотиптері:
1)  ад р е н а л д ы қ   (А );  2)  н о р а д р е н ал д ы к  
(Н А );  а р а л а с   (А + Н А )  т н п т е р   б о л ы п  
б о л ін е д і.  А .б .  “ а д р е н о г р а м м а ”  д е п  
аталатын  арнайы   эдіспен  айкы ндалады . 
Адамдардың  м ін еэ-күлкы н ы ң   биотиптік 
ерскшсліктсрі  ор  түрлі  төтенш е  жағдай- 
ларда нсгүрлы м ай кы н   корінеді.  А.б.  бір- 
б ір ін е н   к л и н и к а л ы к ,  б и о х и м и я л ы к , 
иммунологиялы қ жоне т.б.  корсеткіштері 
бойы нш а  срекшсленеді.
АДАМ  П С И Х И К А С Ы   Б Е Л С Е Н Д І- 
Л ІГ ІН ІҢ   БИ О Ы РҒА Қ ТА РЫ   -   адамны ң 
пснхикалы қ  іс-эрекетіндегі  ш ирьпу  мен 
б о саң су   ах у ал ы н ы ң   к е зе ң д ік   ал м асы п  
отыруы.  Адам  психикасы   белсенділігінің 
б и о ы р ғ а қ т а р ы :  к ү н   б е л с е н д іл іг ін ің  
ш псш ы гы на  (11,5  ж ыл),  ж ы л  мезгілінің, 
тэу л ік тің   ауы сы м ы н а  ж эн е  т.б .  байла- 
н ы сты   кө р ін етін   сы р тқы   би оы ргақтар, 
со н д ай -ақ  о н ы ң  ф нзикалы қ  ж эне  пснхи- 
калы қ  іс-эрекеттерінің  белсенділігі  мен 
олсіреуіне  эсер   ететін  іш кі  бноыргақтар 
болы п   б ө л ін ед і.  Ж ү м ы с  қабілеті  жоне 
ш а р у а ш ы л ы қ   ж ү р г із у г е   о с е р   е т е т ін  
тэуліктік  би оы ргақ  негүрлы м   ай ры қш а 
монге  ие:  ең  жогары  белсешшгік  ертеңгі- 
лікте (8 -1 2  сағат аралығы), е ң  азы — к ү н - 
дізгі уакы тты ң орта ш енінде  (12—16 сағат 
аралы іы ),  екінш і  е ң   көбі  —  кеш ке  қарай 
(16—2  сағат  ар ал ы ғы )  ж о н е  н сгүрлы м  
айқы н корінегін е ң  азы — түңде (2—8 сағат 
аралығы)  байқалады.
А Д А М Г Е Р Ш ІЛ ІК   —  а д а м д а р д ы ң
күнделікті  к ар ы м -қ аты н асы н а  қаты сты  
гу м а н и зм   п р и н ц и п т е р ін   б е й н е л е й т ін  
м оральды қ  касиет.  Адамдарга  деген  ізгі 
ниетгілік, қүрмет, жанаш ырлык пен сенім,

------- ----------------------------- —   13  -------------------------------   АДА
кең пейілділік, баскалардың мүддесі үшін  I  оны ң  бостандыгын,  қүқы ғы н ,  қады р- 
жан аямаушылык сияқты жеке қасиетгерді  қасиетін  күрметтеуді,  рақымшылық  пен 
қ а м ти д ы ,  с о н д а й -а к   к іш іп е й іл д іл ік ,  I  ш ынш ылдық  қасиеттерін  қалыптасты- 
адалдық,  шыншыддық та адамгершілікке  рады.і---------- — ■---------
жатады.  А.  үгымы  ізгшік,  гуманизмнің 
синонимі ретіңде, адамның игілігі мақсат- 
ка  айналганда  пайда  болаты н  қары м - 
қатынастар  жүйесі  мен  қоғамдық  ахуал 
р етін д е  н е г ү р л ы м   к е ң   м а гы н а д а   да 
қолданылады.  А   қогамдық  қатынастар- 
дың  дамуы  мен  тарихи-модени,  рухани 
қажетгілікгің нотижесі. А. туа бпті касиет 
емес.  А.  принциптері  бірлікте  өмір  сүру, 
бақытқа  талпыну,  мүдделерді  уйлестіру 
мен  үжым  болып  жүмылудың,  жоқ-жітік 
пен  а у р у -к е м т а р г а ,  б а л а   м ен  коріге 
ж эрдем десудің  қаж еттігін   сезіну  мен 
мойындау  си яқты   факторлар  негізінде 
қалыптасты. Адамгершілікті орныктыруда 
дін тарихи рөл атқарды.  Мыс.,  исламның 
к аги д ал ар ы   ту гел д ей   ад ам гер ш іл ікті 
орныктыруга үңдейді орі оны ң бүлжымас 
негіздері  болып  табылады.  Тоталитарлық 
когам дағы   о р т а қ   м үддені  ж еке  адам  
мүддесінен  жогары  кою ш ылық А   прин- 
шіптерін  бүлдірді,  жеке  адамның  қадір-1 
қасиетін  түсіріп,  өзіндік  даралы гы нан 
айырды,  жалпы  қоғамдық  қоэгалыстын 
ж ай   г а н а   т е г е р ш іг ін е   а й н а л д ы р д ы . 
Шынайы А  жеке адамдардың сапалы ерік 
бостандығының арқасыңда жүзеге  асады.) 
Қ огам ды қ  дам уды ң  ж аңа  саты сы нда, 
айталық,  біздің  елдегідей,  тоталитарлык 
жүйеден  дем ократиялы к  принциптерге 
сүйенген  н ар ы кты қ  қаты нас  жүйесіне 
КДДам басқан отпелі кеэеңде, тарихта талай 
р ет  б о л ған д ай ,  А.  тал ап тар ы   туралы  
тусінікге де жаңгырулар, тіпті бүрмалаулар 
да орын алады.  Мүндай қауіптен адамның 
рухани  тазарып,  кемелденуі  мен  қоғам- 
ның ізгілснуі негізінде гана А  мүраттарын 
сақтап  қалуға  болады.
А Д А М ГЕРШ ІЛ ІК   М ІН Е З -Қ Ү Л Ы Қ  
(Нравственное  поведение)  —  адамдарга 
жағымды  м інез  көрсету,  мейірім ділік, 
рахымдылық  біддіру.
А Д А М Г Е Р Ш ІЛ ІК   С Е З ІМ   (Н р а в - 
сівенные чувства) — қоғамдық монді жоне 
жеке  көңіл-күйге  байланысты  ар-үждан- 
ды қ  сезімдер.  Оған  еңбек  ету,  үлтжан- 
д ы л ы қ ,  д о с т ы қ ,  а д а л д ы қ ,  а р -н а м ы с , 
боры ш ,  ж ауапкерш ілік,  үят  ж оне  т.б. 
жатады.
АДАМГЕРШІЛІК  ТӘРБИЕСІ  (Нрав- 
ственное воспнтание) — түлғаның адалггер- 
шілік сана-сезімін,  іс-орекетін  қалыптас- 
тырып, қүңдылық бағдарын айқындайтын 
т эр б н е .  А д а м ге р ш іл ік к е   н е гізд е л ге н  
қ а р ы м -қ а т ы н а с   тэж іри бесін   игертеді. 
А д а м ге р ш іл ік   т о р б и е с і  б іл ім ,  б іл ік , 
дагдыларды игертумен бірге, түлгаиың ар- 
үж данын,  тан ы м ды қ  қы зы ғуш ы лы ғы н 
кешенді  түрде  дамытады.  А даш ы   сүюді,
АДАМГЕРШ ІЛІККЕ  ЖАТ  ҚАРЫМ- 
ҚАТЫНАС (Безнравственное отношешіе) — 
қоғам ды қ,  түлгалы қ  қары м - қаты насқа 
сыйымсыз іс-орекет ету.
АДАМ ГЕРШ ІЛІККЕ  ЖАТ  М ІН Е З - 
Қ Ү Л Ы Қ   (Аморальность)  —  моральдық 
норм алар  м ен  қүн ды лы қтары   саналы 
түрде  ж еккөруш ілігімен  сипатталаты н 
жеке  түлғаның  шектен  ш ы ққан  азғын- 
дауы.  А ж .м .-қ.  қайырымсыздық,  рахым- 
] сы зды қ  (адамдарга,  жануарларға  деген 
ош пенділік,  қаты гездік  немесе  пайда- 
күнемдік қарым-қатынас) жэне үятсыздық 
(қэғамды қ пікір мен эдеп-иба ережелсрін 
мансүқтау,  ж ек  көру)  ретінде  кэрінеді. 
Адамгершілікке жат мінез-қүлық иелеріие 
көп  жағдайда  шектен  ш ы кқан  арсыздьпс.
| (цинизм) тэн.  Мүңдай  мінез-қүлық адам 
б о й ы н д а  о р ы н с ы з  қ а т ы г е з д ік ,  н е м - 
қ ү р а й ы л ы қ ,  қаж етті  т э л ім -т э р б и е н ің  
жоқтығынан  түрақты  үнамды  эмоцияга 
деген  зэр у л ік   ж эн е  бүған   к ер ісін ш е, 
бетім ен  кетуш ілік,  еркелікке  салы ну, 
баланың кез келген қияңқылығына қолдау 
корсету  арқылы  қальштасады.  А ж .м .-қ. 
анархия  жэне  бір  адамдардың  басқапар- 
дың үстінен шексізде бақылаусыз үстемдік 
етуі  (мыс.,  жабық тэрбие  мекемелерінде, 
авторитарлы қ  типтегі  отбасы нда,  т.б.) 
жағдайларында  пайда  болады.  Бүл  кезде 
т е р іс   м ін е з - қ ү л ы қ   с а л т а н а т   қ ү р ы п , 
қайы ры м ды лы қ,  адамгерш ілік  ны ш ан- 
дары   олсіздік  таны таты н  айналадағы - 
лардың үнамсыз “үлгі-онегесі” елеулі рол- 
ге  ие  болады.  Адамгершілікке  жат  мінсз- 
қ ү л ы қ қ а  қарсы  иммунитетті  қалыптас- 
тыруға қоғамдық қатьгаастарды демокра- 
т и я л а н д ы р у   м ен   гу м а н и та р л а н д ы р у , 
сондай-ақ  жске  тулғаға  деген  қоғамдық 
талаптарды  күшейту  септігін  тигізеді.
АДАМДЫҚ  ФАКГОРЛАР  -   1)  кең 
мағынасында  —  адамның  өмір  сүруінің 
материаддық жэне рухани жағдайларының 
м о ти вац и яға,  қ у н д ы л ы қ т а р   ж үй есін е 
байланысты  қоғамдық  өндірістің  тиімді- 
лігіне айқындаушы эсер ететін факторлар 
кеш енін  сипаттау  үш ін  қолданы латы н 
түсінік; 2) тар мағынада — адам мен техни- 
кальгқ қурылғылардың байланысын білді- 
ретін үғым; бүл түрғьщағы А ф . эргатика- 
л ы қ   ж үйенің  қолданылуы  кезінде  адам 
мен  техниканы ң  озара  орекеттестігінің 
н а қ т ы   ж ағдай лары н д а  п ай да  болады. 
А дамдық  факторларды  айқы ндау  ж әне 
б ө л іп   к ө р с е т у   ү ш ін ,  ж ү й е н ің   о р б ір  
қүрауышына ғылымның арнайы салалары 
тартылады.  Әйтсе де А ф . түсінігінде баса 
н а за р   ау д ар ы л ған   с и п а т т а м а л а р   м ен 
қасиетгер  эргатикалық  ж үйенің  оқшау-

А Д А   ---------- ----------------------  1
“ I ланған  қүрауыштары  емес,  оны ң ж ннақ-1 
талған  жүйелік қасиетгері болып табыла-1 
!ДЫ;  3) АК.Ш-та білім саласын, мамандық,  I 
косіп  атауын  білдіретін  соз,  мүны  Еуро-1 
пада  “эргономика” терминімен  аны қтай-  I 
ды.  Бүл  термин  “адамдық факгорлардың 
инженериясы”  (Һіішап  епёіпеегіп§)  деген 
американды қ  соз  тіркесін  тікелей  аудару 
жоне қысқарту нотижесінде пайда болған.  1
А Д А М Ш Ы Л Ы Қ   (Ч еловечность)  — 
адам дар  арасы нда  б ір -б ір ім сн   қ а р ы м - I 
қатынас барысында жасалатын материал- 
дык жоне моральдық түрғыдағы қайырым-1 
дылық,  қамқорлы қ.
А Д Ъ Ю Н К Т У РА   —  1)  о с к е р и   о қ у  
орындарында  біліктілігі жоғары  ғылыми- 
педағоғ  кадрларды  даярлау  ны саны ;  2) 
оскери  жоғары  о қу  орындарында  жоне 
ғылыми-зертгеу  мекемелерінде  ғылыми 
жоне ғалым педағоғ мамандарды даярлау- 
д ы ң   бір  түрі.  А зам атты қ   ж оғары   о қу
орындарындағы  аспирантураға  үқсайды. 
Адьюнктураны  бітіргендер  жоне  диссср- 
та ц и я   қ о р ғаған д ар   ғы лы м   кан д и д аты  
дорежссін алады.
АЗАМАТ  (Гражданин)  —  комелетке 
жеткен ер адам.
АЗАМ АТТЫ Қ  (Человечность;  ғраж - 
данство)  —  1)  жеке  түлғаны ң  кемелден- 
гендегі  адамгершілік  іс-орекеті.  Ел  үшін 
кісілік корсетіп, борыш,  міндет,  парызын 
оры ндауы .  Н ағы з  азам атты қ   корсетуі;
2) адамнын адамға, қоғамға қары м -қаты - 
насы барысында корінетін жаксы қасиеті;
3)  белгілі  бір  мемлекетгің адамы. 
АЗАМАТГЫҚ Т Ә РБИ Е  — адамға заң,
олеум еттік,  ад ам гер ш іл ік   ж о н е  саяси  
ж агы нан  озін  кодеге  жарамды  сезінуге 
мүмкіндік беретін жекс түлғаның интегра- 
тивті қасиеті ретіндегі азаматтық күлқы н 
қ ал ы п тас ты р у .  А зам атты қ   к ү л ы қ т ы ң  
нсгізгі  элементтеріне:  өзінің кадір-қасие- 
тін сезінуінен, жеке түлғаны ң ішкі  еркін- 
дігінен,  тортіптілігінен,  баска  азаматгар 
мсн мемлекстгік билікке деген қүрмет пен 
сенімінен,  озіиің  міндеттерін  орындауға 
қабілеттілігінен,  о тан ш ы лд ы қ,  үлтты қ 
жоне  жалпыадамзаттык  сезімдерін  жара- 
сымды  үйлестірумен  корінетін  адамгер- 
шілік  жоне  қү к ы қ ты к   модениет  жатады. 
Адамгершілік модениет жалпыадамзатгық 
моральдык қүндылықтарға негіздследі, ал 
күқы кты к моденист қүқы қты к мемлекет- 
тің  омір  сүруінің  субъективті  негізі  жоне 
а л гы ш а р т ы   р е т ін д е   к о р ін е д і,  о н д а й  
м ем лекет  үш ін  адам дарды ң  азам атты қ 
қасиетгерін  жоғары  деңгейде  қажетсіну 
тон.  Ж еке  түлғаны ң  азаматгы қ  қүлкы н 
торбиелеу  торби еш ілердің   субъективті 
күш-жігерімен гана емес, сонымсн  катар, 
е ң  алдымен,  когамның  объективтік  жай- 
күйім ен,  дем ократияны ң,  гум анизм нің 
даму  деңгейімен  де  аны қталады .  Ж еке
түлғаны ң  азаматты қ  түрпатының  н еп зп  
белгілері балалық, жасоспірімдік, бозбала- 
л ы қ жаста, отбасында, мектепте, олеумет- 
тік ортада қаланады да, өрі карай адамньщ 
бүкіл өмірі бойы қалыптасады. Азаматгық 
т о р б и е н ің   н егізгі  м ақ саты   —  адамды 
қоғам ны ң  адамгершілік  қүлы қ  мүратта- 
рына,  Отанға деген  сүйіспенш ілік  сезімі- 
не, бсйбітшілікке талпынуға, қоғам игілігі 
үшін  еңбек  етуді  қажетсінуге  торбиелеу. 
О зінің  адамзатхык  боры ш ы н  жауапкер- 
ш іл ік п е н   о 'р ы н д а й т ы н   ж о н е   ө з   іс - 
орекеттеріне жеке өмірі ғана емес, сондай- 
а к   ж а қ ы н   а д а м д а р ы н ы ң ,  х а л ы қ т ы ң , 
мемлекетгің  тағдыры  байланысты  екенін 
түсінетін адамның санасы оны ң олеумепік 
м інез-күлкы н  анықтайды  жоне демокра- 
ти я л ы қ   қоғам   дам уы ны ң  монді  шарты
болып  табылады. 
« V - у п »
АЗАП  (Страдание)  —  1)  ф и зи калы қ 
немесе психикалы қ мехнат кору.  Қ.  алға- 
шында психоанализде пайда болды.  Қатты 
жан  күйзелісінің,  кикілж іңнің  осерінен 
пайда болатын “жағымсыз" күй. 3. Фрейд 
аэап ты ң  ауру  ж оне  қ ан ағаттан б ау   деп 
атаған  екі  түрін  корсетті;  2)  ф изикалы к 
стим уляцияны ң  кейбір  түрлері  нотиже- 
I  сінде  пайда  болған  түйсіну.
АЗАПТАНУ  —  жаіпгың  жоие  тоннің 
қиналуы .  Ексуінің  де  салмағы  жүйкеге 
I  түседі.
А ЗҒЫ Н Д Ы Қ  —  жеке  адамның мінез- 
қ ү л қ ы   м ен  қы лы ғы ,  іс-орекеті  туралы 
ж ал п ы ға  о р т а қ   к ө з қ а р а с   тү р ғы сы н ан  
берілген  мейлінше  жағымсыз  моральдық 
баға.  Ол  индивидгің  адами  қасиетгерден 
ада  б о л ы п ,  м о р а л ь д ы қ   н о р м ал ар   мен 
талаптарды   оры ндаудан,  м ойы идаудан 
қалгандығын білдіреді. М үндай халге адам 
зардапты  (кеселді)  қүмарлықтарға  салы- 
н ы п ,  тіпті  о н ы ң   зиянды   екен ін   білген 
күннің озінде, одан бас тартуга оз бойынан 
күш-жігер таба алмауынан болуы мүмкін. 
Іш ім д ік ,  н а ш а қ о р л ы қ ,  ж а т ы п   іш е р  
ж алқаулық,  масы лды қ  жонс  т.б.  жеңіп, 
кеселге  айналғанда,  адамны ң  ақы лы -есі 
т о п а с т а н ы п ,  сезім д ер і  к о м е с к іл с н е д і. 
Адамдардың  бойындағы  ж ақсы   касиет- 
тер дің   борін ен   ж аты р қ ап ,  ж ауы ғаты н, 
коріп-біліп  түрса  да,  қасақана,  озінікііі 
ж ө н   с а н а й т ы н   бо л ад ы .  О с ы н ы ң   борі 
жүйкссін  тоздырып,  психикасын  бүзады. 
С о й тіп ,  о н д ай   адам   ар,  ү ят,  абы рой . 
адамдык  парыз,  жауапксршілік  ссэімдері 
мсн  түсініктерінен  журдай  болады.  Адам 
б аласы   д е ген   аты   о о л м а с а,  о га н   тон 
барлык  қасиеттерінен  айрылған  мүндай 
ад ам н ы ң   к ы л ы ғы н   (тір ш іл ігін )  к а з а к  
“азғы нды қ”,  өзін  “аэғын"  деп  атайды.
АЙКЕЗБЕ,  СО М Н А М БУ ЛИ ЗМ   (лат. 
5опти5 
—  ү й қ ы ,  атһиіаге  —  ж үру)  — 
п с и х и к а л ы к   ауруды н  бір  тү р і,  ж үйкс 
ауруы.  Бүл ауруға үшыраған адам үйкылы

— -------- ---------------------------- 
15 
------------------------------- 
АКТ
күйінде жүріп кетеді, кейде өзі білместен,  I  дамырақ дамуын А. терминімен көрсетеді. 
ор түрлі істср істейді.  Мүндай істер оныц I  Мүндай орган тіршілік жагдайында қажет 
омірінс  кауіп  туғызуы  мүмкін.  Оянган  бола  калса,  кы зм ет  аткара  бастайды. 
кеапе түнде не істегенш айтып бере алмай-1  Мысалы,  балыктарлын  жоне  қүйрыксыз 
ды.  Сомнамбулизмнін  ф изиологиялы к I  космскендисрдш ауыз аппараты сары уыз 
механизмі  гипноз  механизміне  үқсайды.  I  қоры   біткенге  дейін  жстіліп  үлгереді.
А Й ҚЫ Н ДЫ ЛЫ Қ  (Четкость)  —  кез  I  Сүткоректілердін сүттісі негізгі тіс жетіл- 
келген  моселеде  аны қты кты ,  долдікті,  I  гснше  соның  кызметін  аткарады.  кейбір 
аш ы кты қты   білдіретін  үгым.  А йкы н -  I  б ал ы к   т ү р л е р ін ің   о м ы р т к а   д о га сы , 
дылыққа  қарсы  үгым  —  күпиялылык.  I  кабырғалары  шеміршек  сатысын  өтпен- 
Болмыстагы  заңдыпықтар  осы  екі  үгым-  I  ақ, бірдсн сүйекке айналады;  2) антропо- 
ның  арасынан  ізделсді.  А.  болмыстың I  логияда  соңгы  100-250  жыл  іш індегі 
сезім аркылы адамның оңай қабылдаитын  балалар  мен жасоспірімдер бойының осуі 
жагы,  болмыстың  карапайым  белігі,  ал  I  мсн  ф и зи о л о ги я л ы қ   дам у  ж сделдігі. 
оның  аса  күрделі  нозік  боліктері  күпия  I  Кейінгі  кездс  жас  үрпақтың  денесі  мен 
жагына  жатады.  О зінің  рухани  жетілу I  боиының  осу  динамикасын.  жыныстык 
дорсжесінс байланысты адамга болмыстын I  жетілуін зсрттеу нотижесінде бүл  гіроцсс- 
осы екі жагы ор түрлі дорсжсде ашылады.  I  тсрдің  дамуы  үдей  түсксні  анықталды.
АЙЛАКЕРЛІК  —  адамның  іс-орекет-  М ы салы ,  бүдан  100  жыл  бүры нгы га 
т е р ін д с гі,  м ін е з -к ү л к ы н д а г ы   ам ал -1   карағаш а, осы  кездсгі жаңа т>тан  норсс- 
айлалары  мсн  одіс-тосшдері.  А.  адамның I  тслсрдің бойы — 0,5-1 см, салмагы —  100— 
омір тожірибссінс, білімі мен дүниетаным-1 
г  аРткан-  5—7  жастагы  балалардың 
дық деңгейіне қарай орістейді. А. адамның I  бойыныц  үзындыгы  орбір  10  жыл  сайын 
тэжірибссі  мен  ісксрлігін  д а м ь т т а   осер I  0Рта ссеппен —  1,5 см, ал салмагы — 0,5 кг 
ететін  болса,  үнамды  қасиет деп  багала-1  вскен.  Мектеп  жасындагы  балалардыц 
нады. А і алдау, арбау снякты тосілдермсн  I  бойының үзьпшыгы —10—15 см-ге артқан. 
үштасып,  мінездің  жагымсыз  срекш е-1  Жьіныстык жетілу орта есеппсн  1—2 жыл 
ліктерінің орістеуінс осер етсе, зияішы деп  I  еРтс  басталады.  Бүл  жагдай  жасоспірім- 
сссптелсді  жонс  қулық-сүмдық,  зүлым-1  я е РД*  то р б и е л е у д ің   д о с тү р л і  түр д е 
дық орекеттерді  білдірсді 
I  калыптасқан  шарттары  мен  мінсз-күлык
АЙНУ  -   бсргсн  сертінсн,  ай тқан   Н0Рм“ аРЫН  сактаган  кезде  жекелеген 
уодесінен  тайкы п,  теріс  шешім  жасау 
I 
жагданлаРД*  психолопіялы к  коллегия- 
орекеті. Созінен, уодесінен айну адамның  I  л.аРдын кайнар козше (магыналық ксдер- 
табансыадыгын,  екі сөздЬтігін корсетеді.  I  ГЬ’1°РД,Н' киилжіңдсрдің, мінсз-күлықтын
АКЛДЕМІІЯ  -   жогары  косіптік білім 
форм™ Р “ ныН  ™1да  болуы)
мен  жогары  оқу  орнынан  кейін  косіптік I 
.
і
, 
,
білімнің білім  беру багдарламаларын  іскс  I 
АКСИОМА  (грек.  ахіота) 
даусыз,
асы р аты н ,  о н д ір істік ,  гы лы м и  ж оне I  Д0ЛСЛС13  кабылданатын| ереже.
гылыми-псдагопікалык кызметгің белгілі I 
АКСОН  (грск.  ахоп —  білік)  —  жүйкс
бір саласы үшін жогары косіптік білімі бар I  клеткасынан тарамдалмай шыгатын  үзын
мамандар  даярлауды,  қайта  даярлауды I  талшық.
ж оне  (н ем ссе)  о л ар д ы ң   б іл ік т іл ігін   I 
АКТ11ВАЦНЯ  (лат.  асИ\из  —  орскст- 
артгыруды  жүзеге  асыратын,  гылымнын I  шіл)  —  негізінен,  іс-орсксткс  даярлык 
нсмесе модениетгіц кобінссс бір саласында I  үгымын бсреді. Әйтсс дс, термннді пайда- 
гылыми зсртгеулерді орындайтын жогары  I  лану бір  ішкі органның скіншісіне  (мыс., 
оқу орны. 
I  белсендірудің  рстикулярлық жүйесі) бел-
АКАЛЬКУЛИЯ  -   қарапайым  ариф-  ССІ,ДІ  э ф ф с к т іс ін   си п ат тау м е н   гана 
меписалық амаддарды орындауга кабіпет-1  шсктслшсдь  Сондықтаи  да  бүл  тсрмин 
сіздік.  Әдетге,  бүл  термин  білімсіздіктен  I  к сн ,,,с п   к о л д ан ы л аты н   к о зу   нем ссе 
нсмссс  білімі  жетпсгеішіктен  емес,  денс  I  СЫРТКЫ  оссрлсрден  болатын  “актішашія-
жаракатынын  салдарынан  бүл  кабілет- I  ла^  пРоцс.с 
бшдіретш  стимуляциялау
термиіш еріш ң  толық  синоіпімі  болып 
табылмайды.  А.  озінің  физнологиялық 
механнзмі  жонінен  біртекті.  Ол  жүйке 
жүйссі болігінен басталып, рстикүлярлык 
ми  ж үйесінін  лим бтік  ж үйесін  жоне
бслссңділеу мен ннактивті қүрылымдпрьпі 
какшггын  модульдік  осер  етулср  аркылы 
айқьпідалалы.  Осы  осер  етулердің  тепс- 
тсіщігініц  озгеруіне  байланысты  вегета- 
тивтік  корсеткіштсрде  (жүрек  согуының 
жиілігі, тері ксдсргісі, артериялық қысым, 
дем  алу  озгерісі)  жоне  т.б.  белгіленген
тіліктен айырылуга қатысты колданылады.
АККОМОДАЦИЯ  (лат.  ассотогіаііо — 
бейімдсу,  үштастыру)  —  коздің  ор  түрлі 
кашыктыктан коругс бсйімдслуі, үйренуі.
АКСЕЛЕРАЦЙЯ  (лат.  ассеіегагіо  — 
ж ы лдам дау.  үдеу)  —  1)  биологияда 
организмнің  белгілі  бір  даму  сатысында 
үрыктын  бір  болігінің  тез  жетілуі.  Орыс 
галымы А.  Н. Севсриов онтогенез ксзіндс 
кейбір  оргаішардын  қалыптасуын  жонс 
оның  басқа  органдарга  караганда,  жыл-

А Қ 
--------------------------------   16
деректерге сойкес активащ іяньщ  каркы н- 
ды лы гы   м ен  сап ад ы к   ерекш еліктері  де 
озгеріп  оты рады .  А.  ұ з а қ   (то н и к ал ы қ ) 
жоне  қ ы с қ а   (ф азалы қ)  активация  болып 
болінеді. Ж үйке жүйесін түтастай алғанда, 
о н ы ң   ж а л п ы   с и п а т т а м а с ы   р е т ін д е г і 
активацияны мидын жекелеген қүры лы м- 
д а р ы н ы ң   а к т и в а ц и я с ы н а н   ай ы р а  білу 
қаж ет.  А кти вац и ян ы ң   оңгайлы   деңгейі 
үгымы  жүііке жүйесі ж агдайы ны ң мінез- 
қ ү л ы к   ак тін е  б ар ы н ш а  со й к ес  келуін 
білдіреді, соны ң ногижесіңце оны ң жогары 
дорежеде ж үмы с атқаруы жүзеге асады.
АҚ  К Ө Ң ІЛ Д ІЛ ІК   —  м ін езд ің   тү р і, 
адам баласы ны ң аяулы касиетгерінің бірі. 
А қ  коңіл  адамны ң  басқалармен  қары м - 
қ а т ы н а с ы н а   із г і  н и е т т іл ік ,  ш ы н а й ы  
тілектестік,  ілтипатты лы қ  пен  ж айдары 
қабақ, ж арқы н жүзділік тон. “А қ көңілдің 
аты   а р ы п ,  т о н ы   т о з б а с ”  д е г е н   х а л ы қ  
н а қ ы л ы н д а   бүл  т а м а ш а   ад ам гер ш іл ік  
касиетке ие кісінің мінездемесі дол де нозік 
бейнеленген.  М үндай  адамдар  —  барша- 
н ы ң  ісі ілгері бассын,  коптің көңілі оссін, 
то ң ір е к   түгел  б о л ы п ,  ж ү р тты ң   ж үзіне 
жайдарылық нүры жайылсын деп тілейтін, 
соган оздерінің көңілі коншитііш ер.  Олар 
с ү р а т п а й -а қ ,  б асқага  ком ектесуге  озір 
түрады,  басқаны   көңілдендіруге,  ш атган- 
дыруга,  қи ы іщ ы қ тан   қү тқар у ға  қүм ар. 
Х алы қ  ондай  адамды  а қ   ж үрек  кісі  деп 
марапатгайды,  қүрметгейді.
АҚЖ ҮРЕКПЛІК  (Члстосердечность)  — 
таза  ой,  көңіл  тазалығы,  күносы з  адам. 
Ақкөңілділік үғымымен  мағыналас.  Оган 
қарсы   үғым  — қараниеттілік.
АҚЫ Л  К ЕМ ТА РЛ Ы ҒЫ   —  адам ны ң 
т а н ы м д ы қ   м ү м к ін д ік т е р ін ің ,  о й л а у  
қабілетгерінің кемістігі, ақы л жарымжан- 
дығы,  мүгедектігі,  тапш ылығы,  жетімсіз- 
дігі.  Б үл  м и  қ ы з м е т ін ің   б ү зы л у ы н ан , 
о н д ағы   п а т о л о г и я л ы қ   ө з г е р іс т е р д е н , 
мидың  кеселге  ш алдығуынан,  зақы м да- 
нуынан  жоне  т.б.  болады.
А Қ Ы Л ГӨ Й   —  ақ ы л   ай тқы ш ,  кеңес 
бергіш  адам.  Акылшы  ісксрлік,  көрегсн- 
дікп ен   о рай ы н а  кар ай   кең ес  бсрсе,  А. 
орынды-орынсыз әркімге кеңес беруге оуес.
А Қ Ы Л Д Ы   (Умный)  —  а қ ы л -о й д а н  
қорьпынды шығарып. дүрыс ойлап, дүрыс 
ш еш ім  қабы лдай  білетін  адам.  Акылды 
а д а м   б а с қ а н ы ң   а з ғ ы р у ы н а ,  о с е г ін е  
ермейді,  оз  ойымен  дүры с  ой  қорытады.
А Қ Ы Л -О Й   Д А М У Ы Н Ы Ң   Д Е Ң -  
ГЕ Й І  —  білімдер  м ен  біліктердің  жоне 
оларды  игсру  кезінде қалы птасқан ақы л- 
ой орекетгерінің жиынтығы, оларды ойлау 
процесіңде белгілі бір колемде жаңа білім- 
дер мен біліктердің игерілуін  қамтамасыз 
ету  үшін  еркін  қолдана  білу.  Н ақты   бар 
А.-о.д.д.  —  индивидтің  таны м ды қ  жэне 
шығармаш ылық мүмкішііктерінің күйі, ол
туралы  акпарат  не  ү зақ  уақы т  психоло- 
гиялы қ-педагогикалы қ бақылаулар арқы - 
лы, не арнаулы одістемелермен диагности- 
кал ы қ  сынаулар  жүргізу  арқы лы   алынуы 
мүмкін.
А Қ Ы Л -О Й   Т Ә Р Б И Е С І  (Умственное 
воспигание)  —  адам ны ң  таны м  қабілетін 
дамытып,  ер жетіп,  есеюіне,  білім  қоры н 
игеруіне  ж ол  аш аты н   то л ім -то р б и ен ін  
н е гізгі  бір  са л а сы .  А қ ы л -о й   то р б и ссі 
арқы лы   оқуш ы ң ы ң   о қы п ,  білім  алуын- 
дағы  іс-орекетін  багьптап,  сана-ссзімінің 
дам уы на,  ғы лы м   негіздерін  меңгеруіне 
багыт, багдар беріледі. А қы л-ой тәроиесі- 
н ің  қуатгы  қүралы  — тіл.  О й тілсіз дамы- 
майды.  Тіл  мен  ойды ң  бірлігі  —  ақы л- 
сан ан ы ң   дам уы на  м үм кін дік  туғызады. 
О қ у ш ы л а р д ы   о й л а й   б іл у ге  б ау л у д ы ң  
ж о л д ар ы н   п е д а го ги к а н ы ң   о д істем ел ік  
саласы  қарастырады.  Ол  үш ін  оқытудың 
одіс-тосілдерін  (оңгімелесу,  кітап  оқуга, 
м а зм ү н д ау ға ,  ү қ қ а н ы н   ай ты п   беруге, 
шыгарма, мазмүндама жазуга жатгықтыру 
жоне т.б.) карастыру, корнекі қуралдарды, 
т е х н н к а л ы к   қ ү р а л д а р д ы   п а й д а л а н а  
отырып іс-орекетке, баяндауга, суретгеуге 
ү й р е ту   к о з д е л е д і.  Л о г и к а л ы қ   о й д ы ң  
дамуында  проблемалы қ  ой  ситуациясын 
туғызудың,  проблем алы қ  сүрақтар  қою  
ар қ ы л ы   ш ы гар м ан ы ң   іш кі  м азм ү н ы н а 
талдау  ж асауға,  п ікір  айтуға  үйретудің 
маңы зы  зор.
А Қ Ы Л Ы   Б І Л І М   Б Е Р У   (П л а т н о е  
обучение) —  1) үйымдардың өз жаргысына 
сойкес  ақы лы   қы зм ет  корсету  есебінен 
кіріс  келтіретін  қызметі.  Қ ы зм ет  корсетү 
мен  жүмыс  бағасы  заң м ен   ретгеледі;  2) 
о қ у   о р ы н д а р ы н д а   то л ем д і  білім   беру 
жүйесі. А қы лы  оқыту жүйесі мемлекетгік 
стан д ар тта н   ты с  қ о с ы м ш а   білім   беру 
жағдайында, оқуш ы ны ң, ата-ананы ц еркі 
мен қалауы бойынш а жүргізіледі.  М емле- 
кетгік  білім  беру  мекемелеріндегі  ақылы 
о қу   тортібі  Қ азақстан  Республикасында 
арнаулы ережемен бекітілген.  Мемлекетгік 
емес  білім  беру  мекемелерінде  де  оқыту 
ақ ы л ы .  А .б.б.  қ ы зм етін е  қ о с а л қ ы   о қу 
бағдарламалары бойы нш а оқыту;  репети- 
торльіқ (оку жоспарындағы сағаттан аргы қ 
к о л ем д е  п о н д ік   с а б а қ т а р д ы   ж үргізу); 
окушыларға пәндерді қосымш а тереңдетіп 
о қ ы т у   (м е м л е к е т т ік   ж а л п ы   м ін д е т т і 
стандарттагы оку бағдарламаларынан тыс); 
б а л а л а р д ы ң   д е н с а у л ы гы н   с а қ т а у   м ен 
н ы ғай ту ға  багы тталган  қ о с ы м ш а   дене 
ш ынықтыру-сауықтыру бағдарламаларын 
жүргізу;  жазғы  демалыстарды  үйымдас- 
тыру;  үйірме  жүмыстарын  үйымдастыру 
(базистік оку жоспарынан тыс); с п о р т ш қ - 
копш ілік  ш аралары на  (облы сты қ  жоне 
р е с п у б л и к а л ы қ   д е ң ге й д е гі),  с п о р т т ы қ  
шараларға қатысушыларды тамақтандыру 
жоне медициналық комек корсету жатады.

А.6.6. қыэметі мемлекетгік жалпы міңцетгі 
стандарт негізіндегі, мемлекетгік бюджет- 
тен қаржыландырылатын негізгі білім беру 
кызметініц  орнына жүрмейді.
А Қ Ы М А Қ Т Ы Қ   —  ад ам н ы ң   ом ір 
тәжірибелерінен түжырым жасай  білмей, 
өмірге, одет-гүрыпқа, іс-орекетке икемсіз- 
дік  көрсетуі;  акыл қорыта білмей,  өмірде 
келеңсіз  жагдайга  үшырауы.  Адамгер- 
шілікгі  багалай  алмай,  сыйласымдылық- 
тың монін түсінбеуі.
А Қ Ы С Ы З  Б ІЛ ІМ   Б Е Р У   -   о қу 
орындарыида  тегін  орта  жоне  жоғары 
білім  беру жүйесі.
АЛАҢҒАСАР — істің алды-артын онша 
байыптамайтын  аңгап,  аңгырт адам.
АЛҒЫР (Оюсобный, предпрнмчнвый) — 
ад ам н ы ң   т ү с ін ік т і  бірден  қабы лдау 
қабілеті.
А Л ҒЫ С   —  ж ак сы л ы қ   ж асаган ы , 
ілтипаты,  қызмет  корсеткені  жоне  т.б. 
үшін  адамга  (топқа,  үйымга)  ризалык 
сезімі;  оэ  тарапы нан  лайы кты   жауап 
беруге  о зір лікп ен   білдіріледі.  Алгыс 
қоғамның ажырагысыз күлықтық тіректе- 
рінің бірі болып табылады.  Жақсылықты 
жақсылықпен  өтеу  жөніндегі  моральдық 
талап  адам  алгашқы  қауымдык  үжымда 
озін болектей бастаган кезде, озара қызмст 
көрсету  п р ак ти к асы   м ү м кін   болган 
^  уақытта  пайда  болды.  Алгыс  прннципі 
~  алеуметтік-қүлыктық  императив  снпа- 
'   тында  болды:  сый-сияпат  жасау  міндетгі 
■ч  деп  есептеліп,  барша  жүрт  тарапынан 
таны лды .  Б ертін   келе  алгы с  білдіру 
•ч  негүрлым  кең  монге  ие  болды:  тауарлар
•  менқызметтүрлерініңөзараайырбасынын
\   эко н о м н кал ы қ  жоне  эаңды к  кары м - 
қаты настары на  қ ү қ ы қ п сн   қалы птас- 
тырылмаган қосымша деп саналды. Қазіргі 
уақыттагы  үгынылуында  А.  адамдардың 
қарым-қатынасындагы  оділетгілік  прин- 
ципінің  аса  маңызды  корінісі.  Алгысты 
жагымпаздыктан,  парақорлықтан,  жеке
- 1  
лей жоне қогамдық істерді жайгастырудың 
озге  де  моральга  ж ат  ны сандары нан 
ажырата білу ксрек. Біреуге қатысты алгыс 
білдіру  міндеттілігі  гуманизм,  патрно- 
тизм,  адалдық  жонс  т.б.  прннциптеріне 
келетін  жагдаятгар  моральдық  түргыдан 
негүрлым  күрделі  болып  шыгады.
АЛДАНУ  —  біреудің  одейі  нсмесс 
ойнап, озіл үшін айтқан өгірігіие, жалган 
созіне  сеніп  қалу,  наиу.
АЛДЫН  АЛА  ӘЗІРЛІК  ТЕСТ  (Пред- 
варительный  тест)  —  оқу  жылы  басталар 
алдында  оқушылардаи  алынатын те
АЛЕКСИЯ  (грек.  А<—  ОШІІАісьшық 
жүрнагы  жоис  Іехіх  4 |  соз,  с С й л ^ Р "  
жазылғаи еозді,  сонлемщ оқі 
оган  түсінбсу.  Мидың 
терінің  закымдалуыні
2-2003
р
№
Я
№
атындагы
кейбір  түрінде  ауру  адам  —  сойлейді, 
естіген сөзді  үгады жоне жазылган  оріпті 
кореді,  оны  кошіріп  жаза  алады,  бірақ 
озінің  де,  басқаны ң  да  жазғанын  оқи 
алмайды.  Екінші  бір  түрінде  —  науқас 
жаэганды  оқи  алмаумен  қабат,  сстіген 
созді  дс  түсінбейді.  Алексияның  ерекше 
бір түрінде — ауру адам дауыстап  оқиды, 
кошіріп жазады,  айтқан  созді де  жазады, 
сстіген созді қайталай алады, бірақ оқыга- 
нын,  жазғанын,  қайталап  айіханы н  озі 
түсінбейді. Аурудың ауыр не жеңіл болуы 
мидың  қанш алы қты   зақымдалғаны на
байланысты болады.
АЛЕТИЯ  —  үм ы та  алм ауш ы лы қ.
!  Тосыннан қараганда солай болып коріне- 
I тінінен  анагүрлым  ауыр  кінорат  болуы 
мүмкіи.
АЛЖУ  (М аразм;  грек.  тагаитоз  — 
жүдеу,  тозу)  —  адамның  психнкалық  іс- 
орскетінің  толық  дсрлік  жойылуы.  Ми 
кыртысының  семуі  (атрофиясы);  барлық 
тіршілік процестсрінің біргіндеп жогалуы- 
н ан   о р га н и зм ш ң   тозуы  салдары нан 
болады.
АЛКОГСХЛИЗМ  —  алкогольді  асыра 
п ай далан у.  Ә дстте,  оны   тү р м ы сты қ  
мастық (алкогольге  одсттену белгілерініц 
пайда  болуынсыз  жагдаятқа  байланысты 
асыра пайдалану), созылмалы алкоголизм, 
алкоголдік пснхоздар (мыс., қатты қызба- 
лы қ, созылмалы,  мыс., алкоголдік кызга- 
ныш  санды рагы ,  К орсаков  пснхозы. 
созылмалы  алкоголдік  галлюциноз)  дсп 
боледі. Алкоголизмнің қандай да бір басқа 
психикалық сырқаттың  (мыс.,  шнзофре- 
нияныіО  аясында дамуы  — екінші  қатар- 
дагы,  немесе  симптоматикалық  А.  деп 
сипатталады.
АЛҚА  (Коллегия;  лат.  соИе&іит  — 
бірлестік)  —  1)  бслгілі  бір  сала  бойынша 
шешім  кабылданатын  арнайы  маман- 
дардан күрылган тош ы ң отырысы;  2) ма- 
мандардыц  бірігуі;  3)  окімшілік  немесе 
кецссші  органдарга  мүшс  апамдар  тобы; 
4)  Ежслгі  Римде  ортақ  мамандық,  діни 
наны м   ж онс  т.б.  бой ы н ш а  б ір ік ксн  
адамдар одагы, косіпшілік, 
д і і і и
, 
росімдік 
алқалар  (коллегияпар)  болган.
АЛОГИЗМ  (грск.  а  —  болымсыздық 
жүрнагы жоне Іоцох — ақыл) — шындыққа 
жстудің  қүралы   ретіндегі  л о ги кал ы қ 
ойлауды тсріскс шығару, лопікага сезімді, 
нитуішияны  карсы  қою.  А.  магыналық 
жагынан паралопізм (кері ойлау) үғымына 
жақын.  Бүл  одіс  таным  процссіндс  жонс 
йііы  пггппы мтсіэу  күралы  рстіішс  Шы- 
гыс  «рйлософнясыіша жні  қолдаиылган.
' ^ ЬІ йлВМАНАХ  (араб.  аль-манах —  күн- 
ГООД№-'ДСП|КЫТ,  күнтізбс  тақырып,  жанр,
«
И
К
р
кГ ™
т с ш р ш г а н
ғылыми