Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан

міндетгі орындау мүмкіңщгін қамтамасыз 
ететін  норм ативті  өлш еміне  сәйкес 
толімдік  жоне  басқарушылық  еңбектің 
косіптілік  жоне  өнімділік  мөлшерін 
көрсететін білікгілік деңгейі.
БІЛІМ  БЕРУ  МЕКЕМЕСІН  АТТЕС- 
ТАТТАУ  (Аттеетация  образовательного 
учреждения)  —  білім  беру  мекемесінің 
мемлекетгік  білім  стандартына  мазмүн, 
деңгей  жоне  сапасының  сойкес  келуін 
анықгау. Оң бага — жарамды, теріс баға — 
жарамсыз деп белгіленеді.
БІЛІМ  БЕРУ  СОЦИОЛОГИЯСЫ  -  
социологияның  бір  саласы.  Зерттелетін 
пон ретінде онда олеуметтік субъектілер — 
білім  беру жүйесінің  өзі,  оның деңгейлік 
кіші  жүйелері,  тиісті  институтгары  мен 
топтық  агентгері  қарастырылады.  Б.б.с., 
со н д ай -ақ   қоғам ды қ  үдайы  ондіріс 
жүйесінде,  соның  ішінде,  мыс.,  олеумет- 
тенуде білім берудің атқаратын функция- 
ларын  жоне  білім  беру  саласындагы 
олеуметтік  саясатты  зерделейді.  Білім 
саласын  әлеуметгану  өдістерімен  алғаш 
рет  М.  Вебер  зертгей  бастап,  оны  осы 
түргыда салыстырмалы-тарихи зерттеудің 
негіздерін  қалады.  Б.б.с.  үшін  Э.  Дюрк- 
геймнің  еңбектерінің  іргелі  маңызы  бол- 
ды. Жеке галыми пән ретіңде Б.б.с. екінші  | 
дүниежүзілік согыстан кейін жүйелі түрде 
дами  бастады.  Мүның  өзі  мемлекеттің 
ондірістік  жоне  олеуметтік  салаларға 
кеңінен араласуынан болды. Тоталитарлық 
режімдер  мен либерализм дагдарысыпың 
тожірибесі демократиялық қогам тарапы- 
нан  олеуметтік  бақылаудың  бүрынгы 
нысандарының  жеткіліксіздігш  көрсетті. 
Жас үрпаққа білім беру проблематикасына 
ерекше  назар  аударылды.  Коптеген 
мамаңдар үшін Үлыбританияның филосо- 
фы орі социологы К. Манхеймнің бүқара- 
лық білім беру саласына олеуметгік талдау 
жасау  принциптерін  үсынуының  зор 
маңызы болды.  Бүл принциптер былайша 
сараланды:  1)  білім  жалпы  алғандағы 
адамды емес, осы қоғамның өзіне тон, осы 
қоғамга  қажет  адамды  қалыптастырады; 
2)  озіне  қамтылатын  индивидтер  үстана- 
тындай  мінез-қүлық  үлгісін  белплейтін 
топ  білім  беретін  оңтайлы  үйым  болып 
табылады;  3)  қогамдағы  білім  берудің 
мақсатгары  орбір  жастық  топтың  нақты 
жагдаятымен жоне оны қалыптастыратын 
олеуметгік  қүрылыспен  байланыста  гана 
теңдес  үғынылуы  мүмкін;  4)  олеумет- 
тануда  нормалар  жекелей  жоне  топтық 
бейімделу арасындағы өзара орекеттестікгі 
білдіреді. Заңцар мен нормалардың ақиқат I 
табигаты  мен  ф ункциясы   көптеген 
үрпақтардың  тарихы  арқылы  байқалады;
5)  білім  берудің  адамның  мінез-қүлқына 
олеуметтік  ықпал  жасау  одістерінің  бірі 
деп жоне олеуметгік бақылау қүралдары-
57  — ---------------------------  
БІЛ
ның бірі деп қаралуы мүмкін; 6) білім беру 
жүйесі оқу мекемелерінен тысқары орекет 
ететін  олеуметтік  институтгармен  ортақ 
стратегияда  болғанда  ғана  жаңа  үрпақта 
|  эмоциялық  орнықтылық  пен  рухани 
түтастықты  сақтап  түруға  қабілетті. 
Социологиялық  зерттеулер  откен  гасыр- 
дың  50-жылдарында  көптеген  елдерде 
білім  беруді  жаңғырту кезеңіңде  орістеді. 
Білімнің  селекциялық  функциясы  жоне 
әлеуметтік  айырмашылықтар  жеделдете 
зертгелді,  мүның өзі  бүл  реформалардың 
либералдық  бағдарлылығымен  байла- 
нысты  болды.  Футурологиямен  жоне 
олеуметгік  болжамдаумен  байланысты 
білім  беруді  өлеуметтік  жаңгыру  деп 
зерттеу  ж үргізілді.  Т.  П арсонс  бүл 
проблеманы  модениетті  үдайы  ілгерілету 
жоне  қолдау  түргысында  қарастырды. 
Білім беру социологиясының сыни бағыты 
да  білінді.  П.  Фрейридің  еңбектерін  осы 
бағытгаң бір мысалы деп есептеуге болады. 
Социологтардың біразы тинэйджерлердің 
өмір салты мен жастардың субмодениетін 
зерделеуге бет бүрды.  Бүқаралық комму- 
никацияларды,  медиа-білімді  жоне  т.б. 
зерттейтін  дербес  бағытгар  қалыптасты. 
ЮНЕСКО  жоне  Халықаралық  социоло- 
гиялық  ассоциация  шеңберінде  жастар 
проблемаларын  зерттеу  комитеті  жүмыс 
істейді; ол өз жүмысын элеуметгік ғылым- 
дар саласындага зерттеулер мен қүжатта- 
I  маны  еуропалық  үйлестіру орталыгыньщ 
қамқорлыгамен  жүргізеді.
Б ІЛ ІМ   БЕРУ  ТЕХНОЛОГИЯСЫ  
(Технология образоваиия)  — оқу процесін 
жоспарлау,  оқушылардан  тест  алу  жоне 
білім  беру  жүйесі  ретінде  мектеп  іс- 
орекегін  басқару  үшін  жүйелі  тосіл  мен 
ілеспелі  тожірибелік  білім  жиынтығын
қүру.
БІЛІМ  БЕРУ ТҮЖЫРЫМДАМАЛА- 
РЫ  —  ор  түрлі  оқу  орындарындагы 
базалық  оқу  пондерінің  мазмүны  мен 
оқылу  үзақтығы  туралы  көзқарастар 
жүйесі,  білім  беру  бағдарламаларының 
мақсаттарын,  міндеттерін,  үйымдас- 
тырылуын түсінудің  белгілі  бір одісі.
БІЛІМ  БЕРУ  ҮЙЫМДАРЫ  -   бір 
немесе  бірнеше  білім  беру  багдарла- 
маларын  іске  асыратын  және  (немесе) 
білім  алушылардың,  торбиеленушілердің 
күтімі  мен  торбие  алуын  қамтамасыз 
ететін  заңды  түлғалар.  Білім  беру  үйым- 
дарын  Қ азакстан  Республикасыны ң 
заңдарына  заңды  жоне  жеке  тулғалар 
(қүрылтайшылар)  қүрады.  Білім  беру 
үйымдарында  лицензия  алған  кезден 
бастап  білім  беру  қы зм етін  жүргізу 
қүқығы  пайда  болады  жоне  ол  мерзімі 
біткен,  қайтарылып  алынған  немесе 
Қазақстан  Республикасының заңдарында 
белгіленген  тортіппен  жарамсыз  деп

таны лган  ксзден  бастап  токтаты лады .  | 
Білім  бсру  үи ы м дары иы н   мортсбссін 
(үлгісін, түрін)  күрылтайшылары айкын- 
дайды  жане  ол  Білім  туралы ”  заңнын 
талаптарьпі,  білім  беру  қызмстін  лнцен- 
зиялау  ксзіндегі  біліктілік  талаптарын, 
тністі үлгідсгі білім беру үйымдары туралы 
Қ азак стан   Р есп убли касы ны н  Үкіметі 
бекітетін  Үлгі  ерсже  есксріле  отырып, 
олардың жаргыларында көрсетіледі.  Білім 
бсру  үйы м дары ны ң  мортебесін  бекіту 
немссе  озгерту  мемлексттік  аттестаттау 
қорытындылары бойынша жүзсге асыры- 
лады .  Б .б .ү .  м см л екеттік  (білім   бсру 
мскемслері  мсн  білім  беру  косіпорын- 
дары);  мемлекетгік  емес  (жеке  мсншік, 
Қазақстан  Республикасының  аумагында 
тіркелген  қогамдык  жэне  діни  бірлесгік- 
т е р д ің   білім   б ер у   ү й ы м д а р ы )  ж оне 
халыкаралык  болуы  мүмкін.  Білім  бсру 
үйымдарына  мектепке  дейінгі,  мектептен 
тыс, арнаулы жоне жстім балалар мен ата- 
а н а с ы н ы ң   к а м к о р л ы г ы н с ы з   қ а л га н  
балаларга арналган үйымдар жатады. Б.б.ү. 
жалпы  орта,  косіптік  орта,  косіптік  жога- 
ры,  жогары  о к у   оры ндары нан  кейінгі 
косіптік  жонс  косымша  косіптік  білімнің 
білім бсру багдарламаларын іске асыратын 
оку орындары болып болінсді. Жскс адамды 
торбиелеуде,  оқытуда,  косіби  калыптас- 
тыруда  орасан  зор  үлес  қосқан  жекслеген 
мсмлекетгік білім берү үйымдарына Кдзақ- 
стан  Рсспубликасы  Үкіметінің иісшімімен
ш
ерскше  мортебе  берілуі  мүмкін.
Б ІЛ ІМ   Б Е Р У   Ү Й Ы М Д А Р Ы Н Ы Ң  
ФИЛИАЛДАРЫ   (Филиалы  органнзашій 
образоваиия)  —  білім  беру  үйы мы ны н 
одан тыс жсрде орналасқан жоне білім беру 
б а гд а р л а м а л а р ы н   т о л ы қ   к о л ем д е  іс 
жүзіішс  асыратын  қүрылымдық бөлімі.
Б ІЛ ІМ   Б Е Р У   Ф И Л О С О Ф И Я С Ы  
(Философия образования) — білімді аксно- 
л о п ія ,  онтология,  гносеология,  антро- 
пология  түргысында  олеуметтік-модени 
іуманнтарлык  практиканың  срскше  бір 
саласы деп  қарастыратын жалпы теория.
БІЛ ІМ   БЕРУ  ЭКОНОМ ИКАСЫ   — 
рухани  ондіріс  пен  материалды қ  емес 
қорланудың шаруашылық түрғысынан аса 
маңызды  салалары  ретіндегі  білім  беру 
қызметінің ор түрлі  нысандарының ерек- 
шелігін  зертгейтін  экономикалық теория 
тарауы;  білім  беру  саласын  дамьпудың, 
білім  беру  саласы ны ң  мекемелері  мен 
басқару  органдары ны ң  педагогикалы қ 
жоне  шаруашылық  қарекетін  оңгайлан- 
дырудың нақты экономикалық проблема- 
ларын  талдап-зерттсйтін  гылыхіи  пон.
Б ІЛ ІМ   Б Е Р У Д Е Г І  Д Е Л Д А Л Д Ы Қ  
(Брокерство  в  образованші)  —  білім  беру 
қызметін  іске асырушы  мен  оны  түтыну- 
шыны  байланыстыратын  делдалдық  іс- 
орекет.
БІЛ  -------------------------------   5
БІЛ ІМ   БЕРУДЕГІ  М АРКЕТИНГ  -  
үйымдар  мен  жеке  адамдарга  білім  беру 
тү р гы сы н д а  к ы зм ет  к о р с е ту д ің   бага 
қүралуын  анықтау,  жоспарлау,  ілгерілету 
жоне  жүзеге  асыру  проиесі.  Білім  беру 
қызмстінің жаңа түрлерін талдап-белгілеу, 
б ар л ар ы н   ж етілдіру  м ақ с а ты н д а  бүл 
қызметтердің  босекелік  кабілетін  қамта- 
масыз ету түргысында білім бсру қызмет- 
тсрінің мониторингін жоне оны ң рыногы- 
на  талдау  жасауды" қамтиды.
БІЛ ІМ   БЕРУДЕГІ  М О Н И Т О РИ Н Г 
(Мониторіпіг в  обраэовании)  —  білім  беру 
процссінін  қалаган  нотнжеге  немесе  бас- 
тапқы   үйғарымга  сойкестігін  айкындау 
мақсатындагы  түрақты  бақылау,  кадага-
лау. 
• 
.. 
.. 
нгі
.
Б ІЛ ІМ   Б Е Р У Д Е Г І  Ө К Т Е М Д ІК  
(Авторитаризм  в  обученші;  франц. 
аиіогі- 
іагіхте,
 лат. 
аисЮ гіш —
  үкімет, ықпал)  — 
білім алушы мен білім беруші арасындагы 
кары м -қаты нас  түрі;  білім  беру  ісінде 
күргак  беделгс  салу.  окімшілік  жолмен 
октемдік корссту.
Б ІЛ ІМ   БЕРУ Д ІҢ   Д Ү Н И ЕЛ ІК   С И - 
ПАТЫ  (Светский  характер образования)  — 
мемлекеттік  жоне  мемлекеттік  емес  оқу 
мекемелерінің  бейдінилік  сипаты.  Бірде- 
бір  діни  агым  білім  беру  мекемелерінде 
насихатгалмайды  жоне  қудаланбайды.
Б ІЛ ІМ   Б Е Р У Д ІҢ   Ж А Л П Ы   Қ О Л - 
Ж ЕТІМ ДІГІ  (Обшедоступность  образова- 
ния)  —  барлык типтегі оқу мекемелерінің 
білім  алушыларга  жынысына,  носіліне, 
үлтына, дініне, т.б.  айырмашылықтарына 
қарам астан  білім  беруіне  заң   ж үзінде 
толық  к у к ы қ   беру.
Б ІЛ ІМ   Б Е Р У Д ІҢ   Т И ІМ Д ІЛ ІГ І 
(Эффектнвность  образования)  —  койыл- 
ган мақсатка сойксс шпыем бойынша білім 
беру  қызметінің  нөтижесін  сипатгайтын 
багалау  санаты .  П едагогикалы қ  және 
олеум сттік  м ақ саттар д ы ң   м азм ү н ы н а 
қарай, соңдай-ақ когамдык еңбек болінісі 
ркүйесіңдегі әлеуметгік инстіплт ретіндегі 
бііім   беру жүйесінің өзіндік міндетгсріне 
сойкес  бірнеше түрге  болінеді.
Б ІЛ ІМ   Б Е Р У Д ІҢ   ІЗ Г І  С И П А Т Ы
(Г)л»аннстическнй характер образования) — 
халықтың  эралуан  топтарының  қалаган 
деңгейде  білім  алу  қүқы қтары на  ешбір 
н ү қ сан   келтірмейтін  ж эне  кез  келген 
бшімдік с үранысты қанагаггандыра алатын 
оқ>'-тэрбие  мекемесі  жүйесі  мен  білімдік 
бағдарламалар  күру.
БІЛ ІМ   ДЕҢГЕЙІН  АНЫҚТАЙТЫН 
Т Е С Т   (Т ест  уровня  знаний)  —  білім 
деңгсйін  тексеру  үш ін  алынатын  тест. 
Мүндай тесті орындауда уақыт шектеледі.
БІЛ ІМ   КӘЛЕМ І  (Объем  знаний)  — 
м е к т е п т ің   э р   с а т ы с ы н д а ғ ы ,  э р   п э н  
бойынша  игеруге  қажстгі  білім.

Г>ЫIМ  ІМА-ІМҮНЫ  (Содсржаиіе 
обра ювания) — жас үрпактын оркскистті. 
щ ш
жратиштык  копилв  о.чир  сүруі  үшіи 
ог
.111
  казіріі  к п е ц ж п   білім  хүйесі  мем 
дүниетанымды  игерту.  Б.м.  жана  акпарат 
ігымыи  саиалы  түсіму, оны  багалай білу, 
ке і  келгеи  х іг д ій д а   шыгармашыл ык 
шешім  кабыллау,  рухани  аламгсршілік 
кагидаларды игерггу багытгарын белп-тейді
БІЛІМ  ТУРАЛЫ  ҚҮЖАТТАР 
(Доку- 
мент  об  обраюяакии)  —  білім  берудін,
білікгіліктін,  бьіім  беру  мекеыесінін
аттестаииядан  откені  туралы  берілген. 
квсіби  білімдік  багдирламалар  денгейіне 
сіийксс
  мсмлекетпк  үлі ідегі күжат.
БІЛІМ   ТУРАЛЫ  КҮ АДГГЛРЛЫ  
НОСТРИФИКАЦИЯЛАУ  (Нострифи- 
кания локумеіггоа об обраэоаании) — баска 
мемлекеттерде  нсмесе  Казакстан  Рес- 
публикасында  күрылган  шетелдік  оку 
орындарыіиа  (олардын  филиаддарьшда) 
білім ялгаі і аэаматтарга берілген қүжатгар- 
дын баламалыяығъоі аиыктау максатымсн 
жургіэілетін  росім.
БІЛІМ ГЕ  ҚҮМАРЛЫҚ  (Жажда  к 
іианию)  —  адам  бойында  туа  пайда 
болатьгн  касист.  Ол  оуслде  үгынылмаган 
гуисік  түрінде  пайда  болады.  Мыс.,  жас 
баланын  айналасындагы  жалтыраган, 
сылдырлагап  эаттарды үстап, тістсп  коруі 
осы  іштей  білугс  қүмарлыктын  белгісі. 
С ои д ай -ак,  жас  баланы н  тілі  шыга 
бастасымен:  “Ол  неге  олай?”  “ Бүл  неге 
бүлай?"  —  деп  айналасыидагы  көрген 
норселерімін  борін  сүрауы  да  осы  білуге 
қүмарлыктаи  туындайтыи  іс-орекет.
БІЛІМДІ  (Обралоааиный)  —  окыгаи 
аэамат.  Көп окып, оқытанын ойта токып. 
күиделікті  іс-орекетке  жарата  білетін 
адамлы  білімді  аэамат  деп  атайды  Ал 
окыганы  бар,  бірак  бойындағы  білімді 
халық.  когам  кажетіне жүмсай  алмайтыи 
аэаматты:  "Оқу  соккан,  окыганы  болса 
да. токыганы  жок” деп  айыптайды.  Адам 
көп  білгіштіктен  акылды  болмайды.
Б ІЛ ІМ Д І  БЕКІТУ   (Закрепление 
інаний)  — алтаи білімді тест одістері, сүрак 
кою  аркылы,  шыгарма,  маэмүндама, 
рефсрат жаэдыру аркылы,  т.б.  бекіту.
Б ІЛ ІМ Д І  М ЕҢ ГЕРУ   (Усвоение 
маний)  —  үэак  уақыгты  керек  ететін 
күрделі  процесс.  Білім  жүйесін  менгеру 
аркылы  гана адам ой жоне дене снбсгінін 
тетіктерін  жақсы  түсіиеді.  Ақыл-ойды 
меңгеру  арқылы  эаттардыц  байланыс 
катынастарын  ажыратуга  болады.  Бір 
норсеж  скіншісімен  салыстырып  долел- 
деуге,  олардын  айырмашылыктары  мсн 
үқсастыктарын көре білуге үйренеді, мүн- 
дагы себеп пен нотиженін заңды байланы- 
сын түсінеді.  Бшім мецгеруге үшылдыра-
|  тыи  мотивтер Оірдсн  паида бола  қоймаи - 
ды. Ж.ісы осксн саиын ба.іаиын мотиатері- 
ніц дс  мазмуны  оседі.
I 
БІЛІМ ДІ  ІЗГІЛЕНДІРУ  (Гумаии- 
гарніаішя  образования)  —  білім  беруде 
!  адамды  ен  жогары  қүндылык  деп  тану, 
ш м ііы н  еркшдігі меи жаи-жакты дамуыи 
;  каыгамасыэ  сту;  оқу-торбие  процесіндс 
I  окуш ы ны п  тан ы м ды к  жоне  рухани 
I  кажстпліктерін  канагатгандыру.  Псдаго- 
|  гикалык  ізденісте  (оку.  ойын,  енбек. 
когамдык іс) оқушы субыяст деп карасты- 
рылады.  Окушыга  әр  түрлі  денгсйдегі 
!  материалды  игеруге,  сол  игергенін  оз 
муддссі  мси  бсйіміие  асаротуына  мүмкін- 
д ік   бсреді.  Б.і.  адамды  дамытудың 
I  психологиялык-гіедіігогикалык теориясы- 
на  нелэделеді,  соиын  нетізінде  жалпы 
тарихи - модсни (алсумстпк-модсии) білім 
түжыры мдамас ы.  педягогика  тарихына 
жакын  пэндср  мсн  торбис  практикасы 
ескеріледі.  Білімді  ізгілендірудіц  тожіри- 
белік  багыты  —  оку  багдарламаларын 
казірп  отандык  жоне  олемдік  модени 
мүралармсн жоие жепспктермен  байыту. 
Б.і.  окушы  жастарга  білш  жоне  торбие 
беруде ізгітікке, кайырымдылықка, адам- 
гершілік  кдсисттерге  баса  коңіл  белш, 
білімнің  ізгілікке  қызмет  егуін  қарасты- 
рады.  Бшімді  ізгілендіру когамды ізгілен- 
дірумен байланысты •рістемек.
БІЛІМСІЗДІК  (Невежество)  —  двре- 
кілік  іс-орекет.  мінеэ  керсетуші  адамды 
білімсіз,  коргенсіз  надан  деп  согеді. 
Надандык еш  норседен гибрат алмаудан, 
омірден  үйренбеудсн  туынлайды.  Надан 
адам козге бакырайтып айтпаса үкпайтыи, 
сеэбейтіи сеэімсіз, түйсіксіэ жаи.
БІРЛІК  (Елинство)  —  адамдар  ара- 
сындагы  ынтымактастыктын,  үйлесімді 
тіршілік орекетінін корінісі  Б. белгілі топ, 
үжым, халык немесе жалпы адам баласы- 
ның  максат,  мүрат,  мүдделер  тогысынан 
туындайтыи орекст  Б.  үйымдаскан гірші- 
ліктің кепіті саналган. Түлга мен үжычігын 
арақатыиасьш,  тіршілігін  түзуші  мектеп 
үжымы  үшін  бірліктіц  манызы  эор.
БІРЫ Ң ҒА И   М ЕКТЕП  ТӘ РТІБІ
(Елиный  школыіын  режим)  —  бүкіл  оку- 
торбие  процесін  тиімді  үйымдастыру, 
Б.м.т.  мектсп  жаргысында корсетіледі.
БІРЫ Ң ҒА Й   ПЕДАГОГИКАЛЫҚ 
ТАЛАПТАР  (Едииые  педагогические 
требоваиия)  —  оқушыларды  торбнелеуде 
педагогикалық  үжымның  сабак  проце- 
сіцде, үзхлісте, сабактан тыс уакытта оқу- 
шылардың  тэртібін,  іс-орскстш  айкын- 
лауга багьпталган  істері.
Б ІР ІЗ Д ІЛ ІК   Б Е Й Н Е   ( Послело- 
вателыіыи  образ)  —  тітірксндіргіш  осері- 
нін тоқталганына қарамай, аз гана уақыт 
болса  да  түйсіктін  оз  күшінде  калатын
9
 
----------------------------- 
БІР

БІР
60
кездері.  Бүлар  көру  түйсіктерінде  жиі 
кездсседі.  Мыс.,  адам  2—3  секунд  бойы 
көз  алмай  шамга  қарап  отырып,  содан 
кейін көзін жүмса, жарықтың өзін айкыи 
көре  алады.  Бірізді  бейнелердің  бүл  түрі
—  о ң   б ір ізд і  б е й н е л е р   д е п   аталад ы . 
Қолымызға екі парак а қ  қағаз алып, бірін 
а қ   к ү й ін д е   қ а л д ы р ы п ,  е к ін ш іс ін ің  
ортасына шаршылап қиылған қызыл кағаз 
ж апсы райы қ.  Бүдан  кейін  осы  қы зы л 
кагаздан көз алмай 20—30 секундтай қарап 
о т ы р ы п ,  к ө з ім із д і  е н д і  а қ   к а г а з ғ а  
аударсақ,  он ы ң   бетіиен  көгілдір  түсті 
көреміз.  Бүл  —  теріс  бірізді  бейнелердің 
м ы салы .  С о ң ғы   тү с  ал ғаш к ы   қы зы л  
шаршының теріс  бірізді  бейнесі.
Б І Р І К К Е Н   Т О П   (А ссо ц и ати в и ая 
группа)  —  б ір л ік   н ы ш а н ы ,  м үдделер 
кірігуі  мен  қогам ды қ  пікір  бірлестігінің 
нышандарын білдіретін топ.  Б.т.  үшін іс- 
орекет бірлестігі міндетті болмақ. Біріккен 
топтың  жоғары  дамыған  түрі  —  қарым- 
қаты нас,  қүры лы м ы ,  түлғаны ң  ондағы 
нақты   орны   айқы ндалса  кооперацияға 
айналады.  Оган  сынып,  түрлі  үйірмелер 
және т.б.  жатады.
Б ІР ІН Ш І  СИГНАЛ  Ж ҮЙЕСІ  (Пер- 
вая  сигнальная  система)  —  сыртқы  және 
іш кі  ортадан  келетін  белгілі  тітіркеніс 
рецепторларга өсер ету нэтижесінде адам- 
ны ң жэне жануарлардың ми  қыртысыңда 
қалыптасатын  шартты  рефлекстік  байла- 
ныс жүйесі. Сыртқы ортадағы затгар, қүбы-
лыстар,  әзгерістер  организмге түрлі сезім 
мүшелері  (есту,  кіру,  дөм  сезу,  иіс  сезу 
жэне т.б.) аркылы тікелей эсер етіп, түрліше 
түйсіктер  тудырады.  М үны  М.  П.  Пав- 
ловтың үсынысы бойынша,  сыртқы жэне 
іш кі  езғерістерді  хабарлаудың  бірінш і 
ж үйесі  деп  атайды .  А лам ны ң  бірінш і 
сигнал жүйесінің езіне тон  ерекшсліктері 
бар.  Ө йткені,  адам н ы ң   м иы   өр  қилы  
тітіркендіргіш  түрлерін  жақсы  айырады, 
ал  жануарлар  ж еке  тітіркендіргіш терді 
ға н а   а й ы р а   а л а д ы .  Ә д етте,  т ік е л е й  
тітіркен діргіш терге  сай  п ай д а  болган 
шартты  рефлекстер  адамнан  горі  жануар- 
ларда  үзақ  сакталады.  Ортаның  өзгерген 
жағдайына  сай  келмейтін  өрекетгер  мен 
д а ғ д ы л а р д ы ң   ү з а қ   с а қ т а л у ы   ж ү й к е  
жүйесінің дамып  жетілмегенін  көрсетеді. 
Адамның жоғары жүйке  қызметі жануар- 
ларға  қараганда  анағүрлым  күрделірек. 
Бүл процесте жануарларда болмайтын, тек 
адамга  ғана  тон  екінші  сигнал  жүйесінің 
маңызы  зор.
Б Ю Р О К Р А Т И З М   (
П си хо ло ги я лы қ
; 
аспект)
  —  жалпылама  басқару  аппараты 
м ен   ө л е у м е т т ік   о б ъ е к т   а р а с ы н д а ғы  
экономикадан тыс байланыстар жагдайын- 
да  пайда  болатын,  бүл  аппаратқа  халық 
тарапынан  осер  етілуіне  жол  берілмейтін 
күбылыс.  Б. жағдайында басқару аппараты
топтасқан  элитага  айналып,  кез  келген 
өлеум еттік  өзгерістерге  қ ар с ы   өрекет 
жасайды,  не  өзіндегі  билік  түткаларын 
с а к т а п   ол   о з г е р іс т е р г е   б ей ім д ел у ғе 
ты ры сады .  Б.  к о га м д ы к   қ ү р ы л ы с   оз 
міндетін  атқаруы н ы ң   кез  келген  дең- 
гейіңде:  үлкен  топтардын,  үйымдардың, 
бастауы ш   б ө л ім ш е л е р д ің   д е ң гей ін д е 
к о р ін у і  м ү м к ін .  Б ю р о к р а т и зм н ің   ең 
м а ң ы зд ы   н ы ш а н д а р ы :  б а с қ а р у   м ен  
атқарудың  барлвЛс  деңгейлерінде  жүріс- 
түрыс  пен  ақпарат  беру  өдістерін  катаң 
қ а л ы п т а у ,  с а н а н ы ң   а в т о р и т а р л ы ғ ы , 
к о н ф о р м и зм .  Б.  тү л ғад ан   қ а л ы п т а с - 
ты р ы л ган   т ө р т іп т і  ещ   к а р с ы л ы қ с ы з 
кабылдауды,  өз  үстаны м дары ны ң  бол- 
мауын,  окімделген  үлгіғе  созсіз  еруді, 
б а с қ а р у ш ы л ы қ   ж ө н е   а т к а р у ш ы л ы к  
функцияларды  формальды  түрде  орын- 
дауды, басқарушы элита мен бағыныштар 
арасындагы  “психологиялық  дистанция- 
н ы ң ”  сақталуын  талап  етеді.  Бюрокра- 
т и з м н ің   ә л е у м е т т ік -п с и х о л о г и я л ы к  
аспекгісі инновацияларға, жеке бастамаға, 
шығармашылық  ізденіске  кедергі  жасау- 
д а н ,  біліксіэдік  п ен  м а н с а п қ о р л ы к қ а  
жағдай жасаудан корінеді.  Бюрократизмді 
демократия  және  жариялылық,  басқару 
аппаратының сайланбалы органдарға есеп 
беруі,  бүл  ап п аратты ң   эк о н о м и к ал ы қ  
қатынастар жүйесіне  камтылуы,  басқару- 
ш ы л ы қ   ш еш ім д ер д ің   б елгіл ен уі  м ен 
қабылдануына үжым мүшелерінің тікелей 
қатысуы  арқылы жоюға  болады.

жүктеу/скачать 13,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: