Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан
жүктеу/скачать 13,68 Mb. Pdf көрінісі
|
ИНС ------------------------------------------- 104 2) оқу мерзімі 4 - 6 жылдық, денсаулық сақтау, модениет және халық шаруашы- лығының әр түрлі саласы бойынша жоғары оқу орындарының атауы (педагогикалык, м едиц нн алы қ жоне т.б.); 3) ғы лы м и- зерттеу мекемесі: 4) мамандардын білік- тілігін жоғарылату жүйесінің үйымдасты- ру-одістемелік жоне оқу орталығы (муға- лімдердің, дорігерлердің біліктілігін көтеру және жетілдіру институттары). ИНСТРУМ ЕНТАЛИЗМ (лат. іпаіги- тепіит — күрал, қару) — амершсалық ф и лософ Д ж . Д ью и (1859—1952) мен оны ң ізоасарларының (С. Хук, А. Чайлд) субъективтік-идеалистік ілімі; прагма- тизмнің бір түрі. Идеялар мен үйымдарды объективтік болмыстың бейнеленуі емес, субъективтік тожірибені ретке келтіру деп санады. И Н Т Е Г Р А Ц И Я (л ат. іп іед га ііо — қалпы на келтіру, толықтыру, іпіедег — бүтін) — 1) өзара экономикалық қарым- қ аты н астар д а, с о н д а й -а қ үш інш і бір елдермен қатынастарда келісілген саясат жүргізу мақсатымен мемлекетаралық эко- номикалық одақтардың қүрылуы; 2) педа- гогикалық түтастықты қалыптастырып, білімді жүйелеу мен жинақтауда эр іүрлі ғылымдарды біріктіру. И Н Т Е Н Ц И Я (лат. іпіепііо — коңіл қою, үмтылу) — 1) қайсыбір максатқа, соңгы бір күйге бағдарланатын кез келген тілек, ж оспар, м ақ сат, міндст немесе сенім; 2) актілер психологиясы мекгебінің түсінігінде барлы қ үғынылган процес- тердің монді сипаты олардың объектіге багытталуында. И. сан ан ы ң объектіге бағыты, псіш ікалы қ фсномендердің срек- ше қасиеті. И Н Т Е Р Б Е Л С Е Н Д І Д И А Л О Г (И н - терактивный диалог) — а қ и қ а т уақы т төртібінде пайдалануш ы мен акпарат жүйесі арасыішагы белсенді хабар алмасу. Толімдік озара орекетте қаш ықтан оқыту түріне жиі пайдаланылады. И НТЕРБЕЛСЕНДІ ОҚЫ ТУ (Иіггер- ак ти в н о е обучение) — ө за р а о р е к е т тактикасы мен стратегиясын жасау, бірлес- кен іс-орекет үйымы. И.о. түрі — коопера- ция мен босекслестік. ИНТЕРИОРИЗАЦИЯ (лат. ітегіог — іш кі) — сы ртқы олеуметтік қы зметтің игерілуі аркасында адам психикасының ішкі қүрылымдарының қалыптасуы. И үгымын француз психологтары (П. Жане, Ж. Пиаже, А. Валлон жоне т.б.) енгізді. Символдық интеракционизмнің окілдері де и н т е р и о р и за ц и я н ы о с ы га н ү к сас магынада үгынды. Интериоризациямен ү қ с а с үгы м дар п сн х и к ал ы к талдауда п с и х и к а н ы ң іш ін е ” өтетін и н д и в и - думаралық қарым-катынастар қүрылымы- ны ң ықпалымен онтогенез бен филоге- незде үғынылмағанның (индивидумдық не үжымдық) қүры лы мы , өз кезегінде сан ан ы ң қүры лы м ы н аны ктайты ндай болып қалай қалыптасатынын түсіндіру кезінде пайдаланылады. Қазіргі түрғыда И. заттық қызмет қүрыльмьш ьщ сананың іш кі ж осп ары қ ү р ы л ы м ы н а айналуы болып үгынылады. Интериоризацияны психиканыц белйпік ақпаратгы “сырттан" алуының, “ішкі” өңдеуі мен сақтауьпгың қандай нысандарынан болсын ажырата білу керек. И Н ТЕРН А ТТЫ Қ ҮЙЫ М ДАР (Ин- тернатные организации) — белгілі бір санаттагы азаматтардың жатын орыи беріле отырып, білім алу қүқьпы на мемлекетгік кепілдікті қамтамасыз ететін орта білім беру жүйесінің үйыкшары. И Н Т Е РН А Т У РА - м е д и ц и н а л ы қ жогары оқу орыішарының студенттерін мамандықтары бойынша клиникада жоне ауруханада бір жылдық даярлау нысаны. И НТЕРО (РЕ)Ц ЕП ТО РЛА Р (лат. іп- іегіог — ішкі, гесіреге — алу, қабылдау- шы) — ішкі мүшелер мен организм үлпа- ларындағы жүйкенің аякталган бөлігі. И. анатомиялы қ жоне ф ункциялы қ прин- циппен жіктеледі. Анатомиялық приншш б о й ы н ш а с ің ір , б у ы н , б ү л ш ы қ ет и н т е р о (р е )ц е п т о р л а р ы н п р о п р и о р е - ц еп то р лар деп атай ды . Ф у н к ц и я л ы қ п р и н ц и п б о й ы и ш а м е х а н о р е ц е п т о р (барорецептор), хеморецептор (химио- рецептор), терморецептор, осморецептор, ноцирецептор болып бөлінеді. И. ішкі м үш елср мен ж үй елердің іс-өрекетін рефлекторлы реттеу үшін, гомеостаздың түрақтылығын үстап түру үшін маңызды рөл атқарады. ИНТЕРПРЕТАЦИЯЛЫ Қ ТЕРАПИЯ (лат. іпіегргеіаііо — татуластыргыш) — терапевтің клиентгің пайымдауларының м өнділігі мен си м во л д ы қ магы насы н үгындыруына саятын психотсрапияның кез келген ны саіш ны ң сипатгамасы. И Н Т Е Р Ф Е Р Е Н Ц И Я (лат. іп іег — ө зар а , өз іш ін д с, / е г іт (/е ге п п ііз) — окелуш і, ауы сты руш ы ; коне ф ранцуз тілінен аударганда: бір -б ір ін е кедергі к ел тір у д е ге н д і б іл д ір с д і) — ж алпы м ағы нада: о п ср ац и ял ар н е орекеттер арасындагы, орекстгің нотижесін төмен- дстетін не ж өққа саятын кез келген прө- цесс; олеуметтік психологияда карама- карсы эмоциялар, мотивациялар, қүнды- л ы қ т а р ар ас ы н д а ғы қ а қ т ы г ы с ; есте қалдырылған материалга басқа материал- ды ң осер етуінен оны ң олсіреуі. И. ес, ү й р е н у п р о ц е с т е р ім е н б а й л а н ы с ты зсрттеледі. Естегі ақпараттардың арасын- ! дағы қ ақ ты гы с бүры нгы тож іри бен ің ! осерінен жаңа ақп аратты ауы р-ж еңіл иенгеру (проактивті И. немссе тежелуП ескі ақпараттъі жаңа келіп түскен акпарат- тын осерінсн еске түсірудін киындауынан (ретроактивгі И.) туындаііды. Интерфс- ренция вербалды И., моторлы-акусти- калы к И .. көру и н тер ф ер ен ц и ясы , селекциялы И. болып сараланады. И. үғымы үмытудың пснхологиялык теория- сының негізіндс түсіндіріледі. ИНТРА — латын тілінен аударганда “ішінде” деген үгымды білдіретін соз алдына жалганатын косымша. ИІГГРАПСИХИКАЛЫҚ (лат. іпіга - ішкі) — 1) санада пайда болган не болып жаткан деп саналатын бірдеңеге катысты колданылдады; 2) ішкі, жасырын фактор- лардың арасындагы озара орекеттердің сипаттамасы; мыс., ннтрапснхикалык кактығыс үгымымен сенімдер, кажстсіну- лер, тілеюер жоне т.б. арасындагы кақты- ғыстар белгіленеді. ИНТРО — “іштсгі козғалыс” немесе “ішкс багытталган козгалы с” дсгснді білдіретін соз алдына жалганатын косым- ша. Қозгалыс үгымы жок “Интра” үгы- мынан ажырата білу керек. ИНТРОВЕРСИЯ (лат. іпіго - ішке, ішіне жоне ітош — езгеріс) — ішке үнілу. Түлга теорнясында олсуметтік карым- катынастан кашып, оз ойымен озі болуга рггылушылыкты белгілеуге колданылады. Ьүл жагдай “дүрыс" деп ссептелсе де, оны ауыткумен, мыс.. аутизммен байланыс- тырады. ИНТРОПУНИТИВТІЛІК — фрус- трацияга келу; ашу-ызаны, кіноны озше аударып, эмоиияны іштей озіне жинау. Й. ксзінде ааамның озін кінолы, үятты сезінушілігі жиі болады. Й Н ТРО СП ЕКТИ ВТІ ПСИХОЛО- ГИЯ (лат. іпіотресіо — ішке карау) — психиканы зерттеудін бірден-бір одісі субъектінін о з і і і і н санасының, мазмүиы мен актілерін бакылауы деп сссптситін психологиядагы б ір к атар багы ттар Интроспективті психологняның негізі француэ фнлософы Р. Дскарт (1596—К6$0) пен агылшын философы Дж. Локктын (1632-1704) адамнын санасы сырткы дүниеден мүлдем баскаша, атап аіггкаіша, іштей бакылау немесе ішкі тожірибе аркылы танылады дсгсн ілімінен бастала- ды. Сана — ішкі олем, ішкі тожірибе аркылы таньшды. Психолопіяның дербес гылым ретіңде калыптасуында бүл одісті неміс психологы А. Вуіш та (1832—1920) колданды. Интроспекция субъектінін психикалык процестерді ішкі кабылдауы деп, оны экспсриментгік одіспен біріктірш. Адамның п сн хи калы к іс-о р екетін ің заіщылыктарып иіггроспекция одісіиің комсгімсн түсіндіру ғылыми түргыда негізделмеді. И.п. сана фактілері мен процестерін түсіндіру үшін тек бастапкы матерналды ғана берс алады. ИНТРОСПЕКЦИЯ (лат. іпіпиресіап - іш іне карау) — о зін ің п спхи калы к тожірибссін зерттеу. ішкі жакты карау процесі. Адамның озінің санасының псн- хикалык мазмүиын, ішкі олемін зерттеуі. И. пснхнканы толык зертгеугс негіз бола алмайды, тек жасырын пснхикалык іс- орекст тікслей бакылауга келмегенде гана кейбір пспхолингвнстикалык эксперн- мснттерде колданылады. И. үгымы озін- озі бакылау үғымымсн де түсіндіріледі. Озін-озі бакылау ішкі сана күбылыстарыи тіркеуге мүмкіндік берстін ішкі озіннің псігхнкалык оміріңді бакылау. Интроспек- Шіяны озін-езі бакылаулан ажырата білу ксрек. 6 Т Ч ИИТУИЦИЯ, ІШ КІ ТҮЙСІК (лат. іпіиегі — мүкнят, жіті карау) — 1) түйсіну, сүңгылалык, акикатты лопікалык негіз- дсусіз, бүрынгы тожірибе нсгізііше тікелей тпнып-бшу; 2) үгынып ойланбай нсмссс пікір түнмсіі-ак тікелей пайда болатын- дыгымсн снпатталатын түсіну не білу тосілі. И. — логи калы к корытынды жасауга жеткіліксіз эвристнкалык процссс И. түрлері: одсби. гылыми, сезімдік. зияттык. шыгармашылык И. терминін екі коннотация түсіндіреді: а) бүл процссс тікелсй жонс біршама мистикалык болып табылады; о) үгынылмай кабылданатын нозік снпіалдар мен бай.іаныстарга реак- ция болып саналады. Бірінші коннотацня коркем одебиетте коп колданылатын болса да, гылымн деуге келмсйді. Екінші коннотацияда күрдслі жагдаішагы алам- ның мінсз-күлкын зсрттеудс біркатар проблемалар оар дслінсді. Екіішіі конно- ташія жагдаятгагы адам мінез-күлкының срекшеліктсрін зсртгеумен байпанысты. И НФА1ІТИЛ113М (лат. іф п ііШ — бала) — 1) оргапнзм дамуының токтап калуы. Инфантнлнзмге тон нсгіэгі ны- шан — бойдың осуінің токтап калуы; бүл ксзде кобінссе балаларга тон денс бггімі сакталады . И н ф ан тн лн зм н ің ксйбір нысаішары генотипке байланысты болаоы. Ксйбір жагдаіша И. жүііке жүйесінің жонс эндокриндік жүйснің сдоуір озгерістеріне окелетін үр ы кты ң зак ы м д ан у ы н ан , жатырда даму патологиясынан немссс босану жаракаттарынан болады Инфан- тилнімгс бала кеідс жүкпалы нурумсн ауыру, уыттину. авитамііноз да осер етеді. Ыілалар мекемесіішегі алдын ала тсксеру жоне сNщеу-сауыктыру шаралары кезіішё нііфантилпзмлі аныктау коп жагдайда толык смделуге ссбетиі болады; 2) адам- ның мінеэ-күлкьпіда жонс пснхнкасыкда бобектік ж аска тон ерекш сліктердін сакталуы. Бастаүыиі мсктеп. жсткіншек 105 ---------------------------------------------- И Н Ф ИНФ 106 алды ж эн е ж асөсп ірім д ік ж асқ а тон гармоннялық И. жиі кездеседі. И. тән адам (инфантил) дене бітімі жоне ақыл- ой түрғысынан қальптгы нсмесе тіпті жедел дамығанның өзінде, эмоциялық-еріктік саласының жетілмеуімеи ерекшеленеді. Бүл ерекш елену шешім мен орекеттің дербес болмауынан, қорғанш ақтықтан, өзіне сыни түрғыдан қарауының төмен- дігінен, басқаларга қатысты талапшыл- дығынан кәрінеді. Инфантилге жасықтық, өзіне жауапкерш ілік алуга ынтасының болмауы, тез жалығу, өзіне үнайтын норсесін гана істеу тон. И нфантилде біртіндеп өмірге деген керенаулық қарым- қатынас қальштасады. И. ауыр олсуметтік салдарға апарып соғуы мүмкін. Мыс., инфантилдер ойланбастан топтың қүқы к- қа жат орекетіне қосылып кетуі мүмкін. И. салдарынан балалар мен жасөспірімдер неврөздарға бейім болады. Кейбір жағ- дайда И. ауруга айналатын күйге жетеді (дисгармониялық И.). Ол 5 - 7 жастан 14— 15 жас аралығын қамтиды. Бүдан ерссек жаста И. (қолайлы жагдайда) босеңдсйаі. Алайда мүндай жақсы нотижс үнемі бола бермейді: ауру балаларды ң біразыида (20% ) э м о ц и я л ы қ -с р ік т ік с а л ан ы ң мешсулігінің белгілері сақталып, кейін психопатиялар түрінде көрінеді. БүндаЙ жағдайда арнайы м еди цин алы қ осер, психогипіеналық шаралар жүргізу қажст болады. И Н Ф РА Қ Ү РЫ Л Ы М (Инфраструк- тура; лат. іп/га — төмен, зігикіига — орналасу, қүрылу) — ондіріске қызмет ететін шаруашылық салаларьгаың кешені. Бүган жол, бөгет, көпір, аэродром, салу; энергетикалық шаруашылық, көлік, бай- ланыс, сумен қамтамасыз ету, білім беру, гылым, дснсаулық сақтау жоне т.б. жата- ды. қ. Педагогика гылымының инфрақу- рылымы . ИОСТ ЗАҢЫ (Закон Иоста) - 1895 ж. неміс психологы А. Иост ашкан, мағы- насыз всрбалды матсриалды есте сақтау- д ы ң э м п и р и к а л ы қ заң д ы лы гы . И .з. бойынша бірдсй ықтималды шыгармада сскі акпарат, біріншідсн, жаіілап үмыты- лады, екіншіден, жаттауга дейін аз қай- талауды талап стеді. И.з. қысқа мсрзімді сс пен ү зақ мерзімді сстің айы рм а- шылығын зерттсуде қолданьыады. ИПОХОНДРЙЯ (грск. һиросһопсігіа - созбе-соз: қабырға асты) — оз денсау- лығына шамадан тыс коңіл болушілік, жазылмайтьпі аурумен ауырып қаламын дсп қоркуш ылық. Ипохондриктср жай жотелгс дс катгы қиналып қайгырады. И.с. жскс психикалык іс-орекетгің бүзылу н ы ш ан д ар ы н ы ң ж иы нты гы . А стено- невроздык күй кезінде, психастеникалық психопатия мсн мінез акцснтизациясы. шизофрсния, маникалды-депрессиялық психоз кезінде байқалады. ИПСАТИВТІ (Ипсативный) — өзіңе қатысты бейнелеу немесе өлшеу. Мыс., ипсативті тест индивидте аффилиацня (пікірлесуді қаж етсіну) қаж еттілігіне қарағанда жетістікке жету қажеттілігі жөғары дегенді көрсетуі мүмкін. Бірақ бүл көрсеткіштер үлттық нормаларга қатысты жоғары ңемеее томем екенін көрссте алмайды. ИТАРШЫ (Подхалим, прихвостен) — екіжүзді, жагымпаз, жандайш ап адам. Орынсыз жагымпаздаиып, басшысына, кіріптар түлғаға “көрініп қалуга”, қүргақ қүрмет көрсетуге тырысатын адам. И ІС ТАЛДАҒЫШЫ (Обоиятелыіый анализатор) — мүрын кеңістіғіне осер ететін нісі бар заттарды талдайты н нейрофизиологиялық жүйе. И.т. перифе- риядан (иіс рсцепторларынаи), арнайы өткізгіш жөлдардан (иіс жүйкелері), ми қыртысындағы жүйке қүрылымдарынаи түрады. Иіс талдағышының негізгі қасие- ті — бейімделу, яғни сезгіштіктің азаюы бөлып табылады. ИІС ТҮЙСІГІ (Обоняние) - 1) иісті түйсіну; 2) иісті қабылдау прөцесі. Иіс ссзу рецепторлары мүрьншың жоғаргы болі- гінде иіс ссзу эпителийііще өрналасқан. Иіс түйсіктері үшіи газ торізді нысандағы х и м и я л ы қ за т т е к т е р сти м ул болып табылады. Иіс түйсігінің қалыптасуына тактилді, температура, ауру сияқты баска рсцспторлар да қатысады. Иіс түйсігін ғаиа туғызатыи стимулдар — ольфактивті деп аталады (мыс., ванилин, бензол, ксилол жоне т.б.) Ш М й Й ЕН А Ж О С П А Р Ы (Й еи а-п л ан ; Лспа-РІап) — оку-торбис процесін түл- галы қ бағытталуы мен окуш ы ларды ң үжымдық іс-орексті үйлестірілстін мсктеп жүмысын үйымдастыру жүйссі. 1920 жы- лы Йсна университетінің профессоры П. Пстсрсен жаңа торбис идеялары ру- хында талдап жасады. “ Пстер Петерссн мсктебі” (Реісг- Реіегееп-Зсһиіе) дегсн атпен де бслгілі. 1920-1930 жылдары Германия- ны ң бірқатар мектсптеріидс таралды. Қазіргі кезде Гермаиияның, Голландия- ның жоне т.б. слдердің мсктсптеріндс ор түрлі үлгілері қолдаиылады. Достүрлі мектсптегі сы ны пты қ-сабакты к жүйе, қатаң күн тортібі, мүгалім мен окушы арасындагы субординация Йсиа жоспа- рында “торбиелсйтін қауыммсп" алмасты- рылған. Йена жоспарьгаың іс-орсксті жеке адамды сыйлауга, балалардың еркіндігі мен дербестілігінщ үйлесіміне; балалар- дың, мүгалімдер мен ата-аналардың тығыз байланысына негізделеді. Сыныптар әр түрлі жастагы төрт топпен (оқушы саны, өдетге, 40-қа дейін, жастары үлкендеу топта 30—35 оқуш ыға дейін болады) алмастырылған. Үлкен окушылар кішілер- ге қ ам қорл ы к жасайды . Топ ішінде оқуш ылардың агымдагы қызығуш ы- лыктары негізінде күнделікті оку жүмы- сының түріне байланысты күрамы өзгеріп туратын уақытша топшалар қүрылады. Иена жоспарындағы окьпу кешенді; оның м азмүны алғаш кы ж ылдары кебін е окуш ы ларды ң кы зы гуш ы лы ктары на байланысты анықталады; кейіннен (оқу жылының 5—б-жылдары) мүғалімдер бағдарлайды. Сабақ оқу жүмысының ор алуан түрімен алмастырылады. Мекгеп іс- орекетінде оку аптасынын ашылуы, оның нотижесін шығару, есеп беру кормесі және т.б. мектеп көлеміндегі жиындар маңызды орын алады. Й Е РК С —Д О Д С О Н ЗАҢДАРЫ - орындалатын іс-әрекет сапасынын (онім- ділігінің) м отивацияны ң каркы нды - лығына (деңгейіне) тәуелділігін анықтау. Иеркс—Додсонның бірінші заны боііынша мотивация қарқындылыгының үлғаю ш амасы на орай іс-ө р ек еттің сапасы қоңырау торізді көрсеткіш бойынша өзгереді: бастапқьша артады, одан соң іс- орекеттің табыстылыгынын ең жоғары корсеткіштерінің нүкгесі арқылы өткеннен кейін біртіндеп төмендейді. Іс-орекет барынша табысты орындалатын мотива- ция деңгейі мотивация оптимумы деп аталады. Йеркс—Додсонның екінші заңына сойкес орындалатын іс-орекет субъект ушін негүрлым күрделі болса, ол үшін мотивацияның негүрлым төмен деңгейі оңтайлы болы п табы лады . Заңды америкалык психологтар Р. М. Йеркс пен Дж. Д. Додсон 1908 жылы тышкандарга тожірибе жасап үйретудің пысыктау күшіне (электр соккының) тоуелділігін зерттеу кезінде ашты. Кейіннен бүл зандар жануарлардағы, сондай-ак адамдағы іс- орекет пен мотивацияның баска түрле- рінің материалдарында долелденді. ИОГА (сан ск р . уо%а — қосы лу, ойларды шоғырландыру, андау) — адам- нын түлғалы қ кемелденуінің ежелгі үнділік д ін и -ф и л о со ф и ял ы к жүйесі; зейінді барынша шогырландыру есебінен психиканы өзгертуге бағытталган психо- физикалык жаттыгу жүйесімен байла- нысты. Йоганың ең ежелгі нысандары бастапқыда ведда дінінің шеңберінде дайындалып, оның жоралары абыздардан зейінді белгілі бір бейнелерге үдете шо- ғырландыруды талап етгі. Тиісті одістердің белгіленуі арқылы ‘‘сегізмүшелік И .” классикалык жүйесі жасалды. Бүл орайда шокіртгің жаттығуы 8 кезеңнен өтеді: 1) кылықтарды бақылау (күштеушілікке бармау, шыншыл болу, үрлыкка жоламау, сүганақ болмау, нопсіге ермеу); 2) озін- өзі тежеу (тазалы қ. қанагатш ылдык, аскетгік жаттыгулар, қасиетгі мотіндерді дауыстап қайталау, қүдайга жалбарыну; 3) денені дүрыс үстау (84 “асаннан” түратын жүйе), 4) тыныс алуды бақылау (пранаяма) — тыныс алу ыргағын біртін- деп баяулату одістерінің жиынтығы; йоганың түсініктерінде барлық психи- калық процестердің, ең алдымен, ойлау- дың ыргағы осы тыныс алумен байла- нысты; 5) сезімдерді тежеу — шоғырлану, шому мақсатында сыртқы сезімдердің қызметін тоқтату; б) зейінді сыртқы бір (шагын) объектіге шоғырландыру; 7) медитация — зейінді шоғырландырудың ең биік дәрежесі, объектіге “сіңу” күйі; 8) трансты к медитация (самадхи) — зейіннің шомуы арқылы Мен-ді сезінуден қалу. Транстық күйдің екі типі сара- ланады: бірінші жагдайда объектіні сол күйінде түйсіну олі қалмайды, екінші жагдайда субъектінің белсенділігі өзіне-өзі түйықталып, объект туралы түсінік атаулы гайып болады. Психофизикалық жатты- гудың бүл аталған түрі раджа-й деп атал- ды. Мүнымен қатар азды-көгггі ықшам- далған жолдар сипатгалады: үстазбен (не қ ү д ай м ен ) э м о ц и я л ы к байланы сты қалыптастыру — бхакти-й; жоралык, іс- қикгылдар жасау — карма-й жоне т.б. Йога ж үйесі бойы нш а ж атты ғу адам ны ң психикасында терең өзгерістер жасауга тиіс. Бүған йогтардың ішкі агзалардың кызмегін реттеу, ыстық пен суықтың ең шекті шамаларына оңай төзу, тамақсыз жоне ауасыз үзақ уақыт шыдау жоне т.б. қабілеттері жатады. Сонымен қатар йога мөтіндеріне жүйені түтас түсінуді қиында- татын бірқатар мифологияландырылған түсініктер енген. Йоганың жағымды жағы психикалык функцияларды жаттыктыру- дың ғасырлар ооигы тожірибесі сараланып пайдаланғандығында, алайда бүл адам психикасының табиғаты туралы мисти- калық жоне иррационалдық түсініктермен қабаттастырылған. 107 ----------------------------------------- К А Д к КАДРЛАРДЫ Ң Б ІЛ ІК Т ІЛ ІГ ІН АРТТЫ РУ Ж ӘНЕ ОЛАРДЫ ҚАЙТА ДАЯРЛАУ — қосымша косіптік білім берудін негізгі нысаны; косіптік білішері мен дағдыларын тереңдету жаца косіптер мен мамандықтарды нгерту мақсатында тиісті білім беру үйымдарында жүзеге асырылады. Кадрлардын біліктілігін артгы- 108 ----------------------------------------------------- -------- сезінбей, қоғамдық белсенділігін жалгас- руды жэне эларды қайта даярлауды білім б еру ү й ы м д а р ы , ғы лы м и ж э н е э к у эрталы қтары , м ем лекеттік ж үмы спен қамту кызметі жүргізеді. Олар мемлекет ессбінсн де, сэндай-ақ шарт негізінде де жүзеге асырылуы мүмкін. КАРТОТЕКА — ең б ек тің автэры , атауы, шығу эрны (мекен-жайы, баспасы), жылы, бет саны, сандық реті көрсетілген белгілі бір ретпен, мыс., эліпбимен, такырыбы немесе мерзімі бэйынша жи- нақталған, жүйеленген ж эне эрналас- тырылған картэчкалардың белгілі бір санының жиьппығы. КАТАЛЕПСИЯ (лат. каіаіерз — үстама, талма) — сыртқы жэне ішкі стимулдарға сезгіштіктің төмендеуімен сипатталатын, бір қалыпта сіресігг қалумен кэрінетін, үйқтаганға үқсас күй. К. гипнэздық үйқы кезінде, сэндай-ақ қайсыбір психикалық аурулар (ш изэфрения, есірік жэне т.б.) кезінде бэлады. КАТАРСИС (грек. каіһапіи — тазару) — эуелбаста: антик трагедия көрерменінің, эдетге, элікпге душар бэлатын кейіпкердің тагдырына барынша қайғырудан эмэция- лы қ сілкінісі, іштей тазаруы. Психэана- лизде — терапевтикалық эсер-ыкпалдың арнаулы бір эдісі, — мүның нэтижесінде бүрын түпкі санаға ыгыстырылған жэне неврэздық қақтығыстың себебі б эл ьт жүр- ген аффекг сейілтіліп, “реакциясы бітеді”. КӘДІК, КҮДІК — айқын емсс, күң- гірт, сенімсіз нэрсе. Қазақ халкы үрпағын сенімділікке тэрбиелейді, сэңдықтан күдік (кэдік), ягни сенімсіздік бэлмау үшін, сэл кэдікті (күдікті) айқындауды талап етеді. КӘМЕЛЕТТІК АТТЕСТАТ (Атгестат зрелостн) — жалпы білім беретін эрта мек- тепті бітіргендігін куэландыратын қүжат. КӘМЕЛЕТГІК ЖАС - адамзатгың өз ақыльшен, санасымен эмір сүретін, заңды некеге түруга жэне өз қылығына, жасаған қылмысына тэлы к жауап бере алатын жағдайға жеткен жасы. К Ә Р ІЛ ІК Ж А СЫ (С тарческий возраст) — адамның эрта жастан кейін к е л е тін , қ э ғ а м д ы қ ең б ек тс н б эсап . еңбегінің зейнстін көретін материалдык қалггамасыз етіпген қүрметгі дсмалысқа шығуға бэлаты н жасы. Ш артты түрде кэрілік адамның зейнетке шығу жасына жетуінен басталады деп есептеледі. Алайда, шын м эн інде, кэр іл ік адам ны ң жеке басының касиеттеріне, психэлэгиясына, эзін сақтауьіна, өмір салтының салауат- тылығына, ішкі мэдениетіне байланысты. С э н д ы к т а н , к сй б ір еу л ср зей н етк е р жасына жетпей немесе жете салып өзін қаусаған көрі сезінсе, керісіншс, екінші біреулер зейнеткер жасына келгеннен кейін де э н д а ға н ж ы лдар б эй ы к э р іл іг ін тыра берсді. К Ә Р ІЛ ІК К Е М А Қ Ы Л Д Ы Л Ы Қ (Старческое слабоумие) — қартайган ад а м н ы ң зи я т ы н ы ң с а р қ ы л у ы н ы ң салдары болып табылатын, эны ң өмірлік қызметі процесінде қисынсыздық мөл- шерінің артуы, бүрын атқарып келген ісін өдан өрі жалгастыруга жарамсыз бэлып қалуы. Кэріліқ ^гемақылдылыққа душар бэлган адамның сөзі көп, ісі шалағай, пайдасыз болады. Кейде эл артық сөздер айтады, үмьггшақ бэлып, ақылға сыймсыз өрекеттер жасауы да мүмкін. Бірақ эп энысын мэйьшдамайды, кезінде аткарған ісін элі де жасай алатынына жэне эны озгелсрден артық жасайтынына сснімі мэл бэлады. Сондьпстан ол өзгелердікін жарат- пай, тек езінікін үлгі ретінде үсынып, өзгелердікінің бэрін сынға алады. К.к. кейде шектен асып, ақылдан ажырап қалу д ең гей ін е д ей ін қүлды рауы м үм кін . Қазақта мүны алж у дейді. К.к. қартайған адамдардың бэріне тән емес, эл зияты мен жеке басының мэдениеті жэғары, өзіне сыншыл көзқараспсн қарайтьш, парасатгы адамдарда сирек кездеседі. К Ә РІЛ ІК П СИ Х О Л О ГИ ЯСЫ (Ге- ронтопсихология; грек. %егоп — қарт жэне психология) — қ ар тай ған адам ға тэн психологиялық ерекшеліктердің жиынты- гын қарастыратын психэлэгия саласы. Кэрілік психологиясына Тән нышандарга мыналар жатады: уайымшылдық, мактан- ш ақты қ, эткен эмірінің мэнсіз кезең- деріне экіну; жастарды, шуды жақтырмау; ты ны ш ты қ іздеу, үй қы н ы ң азаюынан мазасыз болу; сөздері мен істеріи қайталай беруі, белгілі деңгейде пессимизм, түңілу. Көрілік өр адамда өр түрлі өтеді. Шығар- машылық жүмыспен айналысатын адам өзінің белгілі идеяларын іске асырып немссе жазып қалдыру үшін барын салуы мүмкін. Өмір бойы белсенді қогамдық қызмет атқарган адам зейнетке шыгуды ауыр қабылдайды, жанталасып мамаңды- ғы бойынша жүмыс істсй бергісі келеді. Ал қөп азап коріп, бейнеті мол сңбек еткендер зейнетке шыгуды қанағаттанар- лы қпен қабы лдап, күнделікті күйбең тіршілікпен күн көре берсді. КӘСІБИ ДАЙЫ НДЫ Қ (Профессио- нальная подготовка) — белгілі кэсіп бэйынша арнаулы білім, дагды, шеберлік, еңбек тэжірибесін қалыптастыру. К.д. кэсіби біліктілігінің күрделілігі мен эзірлік деңгейіне қарай жэғары, арнайы, эрта немесе төмен (кэсіптік-техникалық) білім түрлеріне бөлінеді. КӘСІП (П рофессия; лат. рго/езхіо, рго/Чеог) — адамның білімі туралы тиісті қүжатгармен расталған косібінің, сңбск қызметінің негізгі түрі. |