үғым. МЕНМЕНШІЛДІК  (Эгоизм;  зазнай-

147
м и
дайяы.  Мыс.,  кас қагым,  сүт  пісірім,  бие  I 
еауым,  слец-алац,  тац  сорі,  шаккай  түс,  I 
соске, бесін, екііші, ымырт. іцір, иамазды-  I 
гер,  акшам  жоие  т.б.  Мерзім  аіш емш е  I 
күн, апта, ай, токсан, жыл аттары жатады  I
М ЕТА ТАНЫ М ДЫ Қ  ДАҒДЫЛАР 
(Метопоэнавателыіые  навыкм)  —  жалпьі 
окулык,  лонаралык  таиымлық дагдылар. 
Метатанымдық  дагдыларга  сүрақ  қою, 
болжам  жасау,  м ақсат  пен  міндетті 
айқыидау, бүл міндетгін ілгергі міішетпеи 
байланысы, жүмыс үласылымдыгы, міндет 
не  моселені  күрауыштарга  болу,  оз  іс-1 
орекетін  үнемі  бакылау  жоне  талдау, 
оларды  оңдау,  иотижелерін  багалау,  т.б. 
жатады.  Қазіргі  кезде  М.д.  кез  келген 
окмтудын басты міндетіне айналып отыр
МЕТАТҮЖЫ РЫМ ДАР  (М етакон- 
иепты) — таиым процесіне  іштей тон,  кез 
келген  оқу  поніне  колланылатыи  жалпы 
түсінік  (мыс., озара тоуелділік, алгоритм. 
симметрия  жоне т.б.).  Метатүжырымнын 
біртүтас жүйесін анықтау педагоппиігын, 
пснхологияныц,  білім  беру  философия- 
сынын  міндетгерінін бірі.
МСТЕМПСІІХОЗ  (грск. 
теіетрзусһо- 
$із
 —  жаніш ц  кошуі)  —  жаннын  басқага 
кошетіндігі  туралы  ілім,  дене  олгеинсн 
кейін  жан  шыгып,  одан  орі,  уакыты 
кслгеішс  басқа  адамныц  не  жан-жануар- 
дын денесіие бітеді дейтін  козқарас.
МЕХАНИКАЛЫҚ  ЕСТЕ  ҚАЛДЫРУ
(Мехашпеское запомннание) — затгар мен 
қүбылыстарды іипсі магынасын түсінбси- 
ақ жай қайталау арқылы есте түту.  Шетел 
сеэдерінін жазылуы  мен айтылуын,  киын 
сөздер  мен  атауларды,  хронологиялык 
даталарды,  жер,  су,  көше  атауларын, 
телсфон номірлерін осылай есте калдырган 
дүрыс.  Есте  қалдырудын бүл  түрінін  кей 
жагдайда  ксрск  болып  қалатын  кездері 
бол ган ы м ен ,  адам  осы ндай  к ү р га к  
жатгаумен алысқа бара алмайды. ӨЙткені 
мүнда  қүбылыстын  ішкі  моніне  назар 
аударылмайды.  бүл  тек  еске  түтуды 
жеңілдету  мақсатында,  қосалқы  тосіл 
ретінде  қолданылады.
МЕШЕУЛІК — ерссек адамда ор түрлі 
ауру-сырқауга  байланысты,  яғни  орга- 
низмнін  жетілмеуінен  жан  қуатгарынын 
собилік  шакка  тон  белгі,  қасиетгерінін 
сақталуы.
МИ (Мозг) — орталык жүйке жүйесі- 
ніц жогаргы болігі.  Ол он жоне сол жарты 
шарлардан (ми сынарлары) түрады. Онын 
ішінде  ақ  зат,  сыртында  сүр  зат  (ми 
қабыгы)  бар.  Ми  уш  блоктан  түрады. 
Онын  біріншісі  —  энергетикалык  (сырт- 
тан,  іштен  ақпарат  түсетін),  екіншісі  — 
ақпаратты  қабылдал,  ондеп  сақтайтын, 
үшіншісі  —  багдарлау  жоне  бақылау 
жасайтын блоктар.  Мида  көптеген жүйке 
орталықтары  (кору,  есту,  тері,  козгалыс,
иіс, дом жоне т.б.) бар.  Мыс., онын желке 
бөлігінде  керу орталыгы,  самай  балігінде 
есту, тобе боліпнле козгалыс орталыктары
орналасқан.  Бүлардын  жалпы  саны  200- 
ден  астам.  Ми  бірынгай  түтас  мүше,  ол 
бейне  кабылдагыш аспап торізді, ондагаи 
галдагышгардын  ядросынан түрады.  Мида 
бірнсшс кдбатгар бар.  Мүндағы клеткалар 
аткаратын кызмегше кдрай ор түрлі бодып 
келеді.  Жалпы саны  15  миллиардка жуык 
жүйке  талшыктары  миды  ссзім  мүше- 
лерімсн,  бүкіл  денемен  байланысгырып 
түрады.
М И   БАҒАНЫ  ( Ствол  мозга)  — 
орталық  жүйке  жүйесіндегі  ми  кырты- 
сынын астынгы  боліктері  Оган  солакша 
ми,  ортацгы  ми,  аралык ми жоне  мишык 
кірсді.  Сопакша  ми — жүлыниын тікелей 
жалгасы. Ол жүрек қызметін, канайналым 
мен  ас  қорыту  кызметін  реггссе,  аралык 
ми  сезім   мүш елерін  ми  қабыгымен 
байланыстырады.  Бастын  шүйке  (желке) 
болімінс орналасқан мншык дснспі белгілі 
бір  күйде  үстап,  бүлш ы қ  еттердін 
козгалыстарыи реттейді.
МИ  БИОТОКТАРЫ  (Биотокм  мозпі)
— олсіз электр токтарынын мидагы  орісі. 
Мүны  осциллограф   аспабы  аркылы! 
олшейді.  Мыс  . осциллографты электрод- 
пен жалгастырып адам басына кнгізгенде, 
биотоктар  ирск  сызық  ретінде  кағазга 
гүссді  Осындай  жазуды  мидын  электро- 
энцефалограммасы  деп  атайды.  Биоток- 
тардын  бірнеше  ритмдері  (талқындары) 
ажыратылады.  Мыс.,  мида секундына  9— 
12 жишік  шамасьпща  орістейпн  —  “аль- 
фл-толкын”  (бүл  мидыц  демалыс  жағ- 
дайын  корсетерш  ритм),  секундына  3~5 
жиіліклен  отепн  “дельта-толкыи"  (үйкы 
кезіндегі ми қызметінін ритмі), секундына 
13-20  жиілікте  болатын  “бета-толқыи" 
(күрделі ой жүмысы ксзіндегі ми кызметі) 
оріс алып отыратындыгы ғылымда анык- 
Італған.
МИ  БЛОКТАРЫ  (Блоки  мозга)  — 
күрделі  жан  куаттарынын  ми  жарты 
шарларындагы  интеграциялық  қүрылы- 
мынын  моделі.  Мида  бір-бірімен  тығыз 
байлаішста  қызмет  етепн  үш  блок  бар. 
Онын  бірі  —  энергетикалық  ми  тонусы 
деп  аталады.  Бүл  сырттан  келіп  түсетін 
акпаратгарды  алгаш  елеп-екшеп  талдай- 
тын  блок.  Екінші  блокта  сезім  мүшеле- 
рінен  (кору,  есту,  силап  сезу  жоне  т.б.) 
алынган акларатгар онделіп, сүрыпталып 
орі карай сактауға жағдай тугызады. Олар 
ми  сы ц арлары н ы ц   ж елке  болігінде 
орналасқан.  Адамныц  ойлау,  киял,  ес 
пропестерінін  бір-бірімен  байланысында 
аталмыш   блок  елеулі  рол  аткарады 
Үшінші  блок  —  жан  қуатгарынын  (про- 
цестер)  ағы сы н   багдарлап ,  оларды 
ретгестіру, басқару ісімен айналысады. Ол

м и
148
ми  қабыгының  маңдай  бөлігіне  орналас- 
қан, саналы тіршіліктің әр түрлі себептерін 
(мотив),  мақсат-мүдделерін,  іс-орекетгің 
нәтиж есін  байқаумен  де  шүғылданады. 
Ми  блоктарының  қызметін  академик  А. 
Р.  Лурия  негізін  салған  нейропсихология
гылымы  зерттейді.
М И   Қ Ы З М Е Т І Н І Ң   З А Ң Д А Р Ы . 
Мидағы  қозу,  тежелу  процестері  алғаш 
пайда болған жерінен жайылып (иррадиа- 
ция),  кейіннен  шоғырланып  (концентра- 
ц и я)  оты рады .  М ыс.,  ү й қ ы   —  м иды ң 
барлық  алаптарында  тежелудің  жайылуы 
болса, баланың “ы” , “і” оріптерінің таңба- 
сы н  біртіндеп  ажырата  алуы  —  жүйке 
процесінің шоғырлануынан болады.  Қозу 
м ен   теж ел у д ің   ө зар а  и н д у к ц и я   заң ы  
б о й ы н ш а ,  м и д ы ң   бір  алаб ы н д а  қ о зу  
процесі туса,  басқа  бір алабыңда  міндетті 
түрде тежелу процесі туындайды.  Бүл  заң 
тежелу  процесіне де  ортақ.
М И  СЫҢАРЛАРЫ.  М.с.  екі  бөліктен 
(оң ж ақ,  сол ж ақ) түрады.  О ны ң салмағы 
бүкіл ми бағаны салмағының 80 пайызына 
тең.  М үның іші а қ  затган, сыртқы қабығы 
сүр затган түрады. Сүр зат ми қабығы деп 
аталады. Ол қалыңдығы 2—3 миллиметрлік 
бірнеш е  қабаттан  қүралады .  Бүлардың 
клеткалары өздерінің типі  мен атқаратын 
қызметіне қарай бір-бірінен өзгеше болып 
келеді. Осы клеткалардан тарайтын жүйке 
талш ы қтары   миды  сезім  мүш елерімен, 
д ен ен ің   ор  түрлі  боліктерім ен   байла- 
ныстырады.  М үндағы клеткалардың саны 
15  м иллиардқа  ж уы қ.  М и  қабы ғы   екі 
үлкен сайдан  (Сильви,  Роланд),  көптеген 
иректерден түрады.  Онда көптеген жүйке 
о р т а л ы қ т а р ы   (к ө р у ,  е с т у ,  и іс ,  д о м , 
қозғалыс, т.б.)  бар.  Олардың жалпы  саны 
200-ге  ж уы қ.  Ми  сы рт  ж ағы н ан   торт 
бөлікке  бөлінеді.  Олар:  маңдай, төбе,  қос 
самай,  жслке.  Ми  қабығы  бірыңғай түтас 
м үш е,  ол  қабы лдағы ш   аспап  іспеттес 
көптеген талдағыштар ядросының жиын- 
тьіғы.  **
М И Е Л И Н Д Е Н У   (г р е к . 
т уеіо*  -  
сүйектену)  —  ж үйке  қабы ғы   талш ы қ- 
тарының жүмсақ затпен қапталған болігі. 
6—7 ж асқа қарай ми қабығының миелин- 
делуі  аяқталады да,  қозу,  тежелу  процес- 
тері  қалыпты  қы змет атқарады.
М ИЗАНТРОПИЯ  —  ер  кісілерді  не- 
месе  адамдарды ж ек  көру.
М И К Р О П С И Я   (г р е к . 
т ік го х
  — 
кіш кене, 
орзіз
  —  көру)  —  кезге  түсетін 
заттар  м ен   н о р сел ер д ің   е з ін ің   н ақты  
көлемі  мен  н ы сан ы н ан   кіш ілеу  болып 
корінуі.  М үндай жағдай көру талдағышы- 
н ы ң   м иды ң  ж елке  бөлігіндегі  ядросы  
зақымдануынан  немесе  көздің тор  қабы- 
гында  түрлі  аурулардың  осерінен  пайда 
болады.
М И Н Е С О Т А Л Ы Қ   К Ө П Ф А ЗА Л Ы  
ТҮ ЛҒА ЛЫ Қ  САУАЛДАМА  (М М Р І)  -  
тү л ған ы ң   д ар ал ы қ   ерекш еліктері  мен 
психикалық  күйін  психодиагностикалық 
зертгеу одісі, түлгалық сауалдама санатына 
жатады.  XX  ғасы рды ң  40-ж ылдарында 
америкалық  ғалы ш ар  С.  Хатеуейем  мен 
Д ж .  М ак к и н л и   т ү л ға н ы ң   п ато х ар ак - 
т е р о л о г и я л ы қ   д а м у   с и н д р о м д а р ы н  
клиникалық зертгеу одісі ретінде талдап- 
жасады.  Зертгеу^барысында  сыналушыға 
о н ы ң   ор  т ү р л і  ө м ір л ік   ж ағд аяттар ға 
к ө зқ а р а с ы н   үлгілей тін   550  пайы м дау 
беріледі  де,  “дүрыс”,  “дүрыс  емес”  жоне 
“айта  алм ай м ы н ”  деген  үш  ж ауапты ң 
біреуін  беру үсынылады.  Мәнді жауаптар 
арнаулы  кілттердің”  көмегімен тіркеліп, 
өдан соң сандық оңдеуден еткеннен кейін 
үш  бағамдаулық  жоне  он  базистік  шка- 
ласы  бар  профильдік  параққа  жазылады. 
Бағамдаулыққа “жалған” шкаласы (сына- 
луш ы   ж ау ап тар ы н ы ң   ш ы н ай ы л ы ғы ), 
нотижелердің анықтығы, корреакция шка- 
ласы  (мінез-қүлыктың үғынылмай бақы- 
лануы )  жатады.  Базистік  ш калалардың 
атаулары  одістің  бастапқы  клиникалы қ 
бағыттылығын  бейнелейді:  1  —  ипохон- 
дрия;  2  —  депрессия;  3  —  есірік;  4  — 
психопатия;  5  — ер жоне ойел қасиеттері;
6  —  параноялық;  7  —  психоастения;  8  — 
шизоидтілік;  9  —  гипомания;  10  —  олеу- 
меттік  интроверсия  (қ . 
Экст раверсия— 
инт роверсия).
  Ш калаларды ң  орқай сы - 
сындағы  корсеткіш тердің  аракаты насы  
тү л ған ы ң   п роф и л ін   қүрай д ы .  Д ү н и е- 
жүзілік  практикада  базистік  он  шкалаға 
қосы м ш а  түлғаны ң  көптеген  даралы қ- 
психологиялы қ  қасиеттерін  көрсететін 
200-ден  астам  шкала  талдап-белгіленген. 
О тан ды қ  п си хологи я  ғы лы м ы нда  бүл 
одістеме  олеуметтік-модени  жағдайдың 
ерекшеліктері, оны психикалық түрғыдан 
сау  адамдарға  қатысты  қолдану,  сондай- 
а қ  тестің қысқартылған  нүсқасын  гіайда- 
лану ескеріліп бейімделіп, қайта стандарт- 
талған.  О сы ны ң  нотиж есінде  түлғаны  
зерттеудің  м о д и ф и к а ц и я л а н га н   одісі, 
түлғаны  зертгеудің  стандартталган  одісі 
жоне түлғалық стандартгалган клиникалық 
сауалдама  ж асалган.  Бүларды   қолдану 
арқылы  түлғаның  нормадағы  жоне  пато- 
логиядағы  даралы қ  қасиеттерін  анықтау 
мүмкіндігіне  қол  жетіп  қана  қоймайды, 
соны м ен  қатар  м інездің  ш амадан  тыс 
білінетін,  қалы пты   даму  мен  психопа- 
тиялы қ  дамудың  шекарасындағы  сипат- 
тары  саласы  анықталып,  ол  мінез акцен- 
туац и ялары   деп  аталады .  Іргелі  жоне 
қолданбалы психологиялық зертгеулердің 
ор  түрлі  салаларында  кең  тараган  одіс 
т ү л ғ а н ы ң   и н д и в и д у м д ы қ -т ү л ғ а л ы қ  
ерекш еліктерін,  стреске  қарсы  реакция 
типін, мотивациясының бағытгылыгы мсн 
ы нталанды рғы ш   күш ін ,  қорған ы ш ты қ

149
және  компенсаторлық  механизмдерін 
жоне басқа да көптеген түлғалық қасиетге- 
рін барынша нақты анықтайды. Әдістеме- 
нін  формальдық  корсеткіштерінің  мате- 
матикалық  базасы  оны  компьютерлік 
психодиагностика  саласында  ойдагыдай 
қолдануга  жагдай  жасайды.
МИОГРАФИЯ  (грек. 
туоз
 — булшық 
ет, 
%гарһо
  —  жазамын)  —  психофизио- 
логия саласында қозгалыс дағдыларының 
қызметі  мен  қалыптасу жолдарын,  іштей 
сөйлеудің  механизмдерін  графикалық 
тіркеу;  арнаулы  аспап  —  миограф  — 
қолданылып  жүргізіледі.  Мүнда  бүлшық 
етгің бір үшын таганга (штативке) қозғал- 
майтын  етіп  бекітеді  де,  екінші  үшын 
таганға  жалғап,  оны  арнаулы  қаламүш 
арқылы  кимограф  барабанына  жазып 
отырады.
МИРАС — атадан балаға қалатын дәс- 
түрлік мэдени жоне материалдык жалғас- 
тык. Атадан балаға әулетгік көсіп, жақсы 
одет-ғүрып,  достүр,  салт  мирас  болып 
қалады.
МИРАСҚОР  —  ата  мүрасын  жалғас- 
тырушы  келесі  үрп ақ.  Қ а за қ   халқы 
мирасқорлыққа  үлкен  мэн беріп,  мирас- 
қорды белгілеп, оған онеге, осиет, дэстүр, 
ата мүрасын қалдырады.
МИФ (грек. 
туіһов
 — аңыз, ертегі) — 
алгашқы қауым адамдарының жаратылыс 
туралы  түсінігін  білдіретін  әбден  қальні- 
тасқан  эңгімелер.  Мифте  шын  болған 
тарихи  оқиғалардың дені  сақталады.
МИФОЛОГИЯ 
(миф
  жэне  ... 
логия)
1)  адамдардың жаратылыс туралы  түсіні- 
гіне  негізделғен  мифтердің  жиынтыгы;
2)  мифтерді  (олардың  шығуы,  мазмүны, 
таралуы)  зерттейтін  ғылым.
М И Ш Ы Қ   (Мозжечок)  —  сопақша 
мидан жоғары, ми сыңарларының төменгі 
жағында  орналасқан  ми  болігі.  М.  — 
шартсыз рефлекс қимылдарының үйлесім- 
ділігін  қамтамасыз  етіп,  кеңістікте  дене 
қимылының қозғалысын басқарып отыра- 
ды.  Мыс.,  итгің  мишығын  алып  тастаса, 
оның  қозғалыстары  бүзылады,  ол  тэлті- 
ректеп аяғын дүрыс баса алмайды. Мишы- 
ғы  зақымданган  адамдардың  да  жүріс- 
түрысы  бүзылады.  Адам  ішімдіктен  мас 
болған кезде арақтың уы мишыққа жайы- 
лады,  содан  оныц  тәлтіректеп,  сүрініп- 
жығылып  жататын  кездері  болады.  Ми- 
шықтың қозғалысты, жүріс-түрысты тіке- 
лей  реттестіріп,  басқарьпт  отыратын  ми 
белігі екендігі осыдан байқалады.
МНЕМОНИКА  (грек. 
тпетопіка
  — 
есте сақтау онері) — мүмюншгінше кобірек 
моліметтердің  есте  сақталуын  оңайлату 
үшін  қолданылатын  одістер  мен тэсілдер 
жиынтығы;  жасанды  байланыстар  (ассо- 
циация) арқылы есте қалдыру одісі  Мыс.,
■ ---------------------- мод
кейбір  шетел  создерінің  жазылуы  мен 
айтылуы,  қиын  создер  мен  атауларды, 
коше,  жер-су атауларын,  телефон  номір- 
лері  осылайша  еске  сақталады.  Біздің 
кошпенді  ата-бабаларымыз да  осы  әдісті 
мейлінше  мол  пайдаланған.  Олар  жыл 
қайьфу тосілін оңай еске үстау мақсатында 
жас  осюнге:  “Түйе  сеніп  бойына,  қалған 
үмыт жылдардан,  жатқа  қарап,  мойыма, 
тайма  именіп  ділмэрдан” деген торт жол 
оленді  жатгатқан.  Мүндагы  орбір  создің 
бірінші орпі (түйе-тышқан, сеніп-сиыр, 
бойына—барыс, қалған-қоян, үмыт—үлу, 
ж ы лдардан—ж ы лан,  ж атп а—ж ы лқы , 
қарап —қ о й ,  мойы ма—меш ін,  тайма— 
тауық,  именіп—ит,  ділмардан—доңыз) 
жылдардың  аты на,  ал  ай  сойлемдегі 
создердің  ретті  тіркестері  жыл  атауының 
тізбегіне сай  келеді.
М О Д ЕЛ Ь  (лат, 
т о йи іи з
  —  үлгі, 
елшем)  —  нысан  жэне  оған  қатынастық 
мэндерді  корсететін  кернекілік  қүрал- 
дардың  бірі  (шартгы  бейне,  схема,  т.б.).
МОДЕЛЬДЕУ ӘДІСІ  (Метод модели- 
рования;  франц. 
тодеіе
,  лат. 
тойиіиз
  — 
үлгі). Психиканы модельдеу адамныңжан 
қуаттары  мен  қасиеттерін,  коңіл-күй 
қалпын  зертгеуде  психология  ғылымы- 
ның заңдылықгарына негізделіп жасалады. 
МүндаЙ  модельдер  бірнеше  топқа  болі- 
неді. Олар белгілерді модельдеу (бейнелік, 
математикалық, создік жоне т.б.), бағдар- 
ламалық  модельдер  (блок-жүйе,  алго- 
ритм,  эвристіпса  жэне  т.б.),  затгақ  мо- 
дельдеу  (бионика).  Осындай  модельдер 
психикалық  орекетгің  қүралы  мен  меха- 
низмдерін жасанды зият  және элекгрон- 
ды қ  есептеуіш  машиналардың  (ЭЕМ) 
комегімен жасалады. Әрбір нақты жағдай- 
да  модель  озінің  ролін  түпнүсқаға  үқсас 
болганда  гана дүрыс  орыңдай  алады.
МОДУЛЬ —  оқыту мақсаты,  ақпарат 
банкі  жоне  қойылған  мақсатқа  сойкес, 
одістсмелік нүсқаулар нақты белгіленген, 
аяқталған  ақпарат  блогы.  М.  оқыту  маз- 
мүнының аса мэңді бол іктерін айкындауга 
комектеседі.  М.  оқу  материалдарының 
автономдық  үлесіне  қатысты  пэн немесе 
пондер  кешені  ерекшеліктеріне  сэйкес, 
логикалық аяқталған озіндік дербес  білім 
болігі  болып табылады.
М О Д У Л ЬД ІК   О ҚЫ ТУ  ҚАҒИДА- 
ЛАРЫ  (Приншшы модульного обучения)  —
1)  оқу  материалын  мақсатқа  лайықтап 
іріктеу  жэне  оны  мақсаттық  блоктарға 
қүру;  2)  оқу  материалының  толықтығы, 
оның  эржақтылығы  мен  кіріктірімділігі;
3)  модульдің  біршама  дербестігі  мен 
логикалық аяқталуын  қамтамасыз  ету;  4) 
окушылардың  материалды  игеруі  мен 
мүғаліммен  кері  байланысын  одістемелік 
қамтамасыз ету.
м

мон
М О Н И Т О Р И Н Г   (л а т. 
т о п ію г   -  
ескертуші, бакылаушы) — қоғамда немссс 
онын қайсыбір топтарында болып жаткан 
озгсрістсрді  жүйелі  турде  олшеу  жүйссі; 
бүл орайда, іріктсмснің бір гана принцип- 
терінің  колданылуы  жоне  мөлімет  жинау 
үшін бір ғана амал-қүралдардың пайдала-
нылуы  шарт;  2)  адамның  шаруашылық 
қарекетіне байланысты қоршаған ортаның 
ж ай -к ү й ін   қад агал ау ,  багам дау  жоие 
болжамдау;  3)  адамдардың  мінез-күлқын 
бақы лау  үш ін  немесе  когнитивтік  не 
э м о ц и я л ы қ   т ү р гы д а гы   ө з ін ің   іш кі 
процестерін бағамдау үшін адамның озіне 
қатысты бақылаулар.
М О Н О БЛЕП СИ Я  —  адам  бір  козі- 
мен ғана қараганда жаксырак коретін кору 
қабілеті. 
й
М ОНОКУЛЯРЛЫ Қ  КӨРУ  (Моноку- 
лярное зренне) — бір көзбен қарау аркылы 
қашықтықтағы  объектіні  дүрыс  анықтай 
алу.  Мыс.,  белгілі бір қашықтықта керулі 
түрган жіңішке жіпкс бір козбен қараіітьга 
болсақ,  жоғарыдан  тасталған  кішкентай 
ш арды ң   к ө зд ің   алды нан  не  арты нан 
өткенін айыру қиынга сөғады.  Кеңістікте 
орналасқан затгардың көлемін қабылдауда 
екі көзбен көрудің (бинөкулярлық) маңы- 
зы  зор.
М О Н О Л О Г   С Ө З  ( М онологическая 
речь;  грек. 
топоз
  —  біреу, 
Іо%о5
  —  сөз, 
сөйлеу)  —  адам ны ң,  баяндамашы  мен 
лектордың  немесе  адамның  өзімен-өзінін 
сөйлесуі.  М.с.  белгілі  жөспарға  сойкес 
қүрылады, бүган логикалық жағынан қатан 
талап  қойылады,  создін  мағыналылығы 
мен  түсінікгілігіне  ерекшс  коңіл  бөлінеді. 
М.с.  тілі  жаңа  шыға  бастаған  бөбекіерде 
кездеседі. Баланың өзімен-озінің сөйлесуін 
эгөцентристік  сөйлеу деп  атайды.
М О Н О ТО Н И Я  (грек. 
топоз  —
  бір, 
іопоз
  —  бөсең су)  —  ү й р е н ш ік ті,  бір 
қалыпты өрекетгің кісіні қажыта бастауын 
білдіретін қүбылыс. Адам өзінін жүмысқа 
қабілеттілігін  үнемі  сақтау  үш ін  өган 
біртіндеп  енуі,  жүмыс  ырғағын  бүзбауы, 
о н д агы   б ір к е л к іл ік т і  бүзбауы ,  о н ы ң  
жүйелілігі  мен  жоспарлылығын  сақтауы, 
еңбек пен демалысты дүрыс үйымдастыра 
алуы тиіс.  Мүндай талаптар орындалмаса, 
адамда жүмысқа қызықпау, енжарлық, іш 
пысушылық туындап, тіпті кісінің кездей- 
соқ  апатқа  үшырап  қалуы да  ықтимал.
М ОРАЛЬ  (лат. 
тогаііз
  —  адамгер- 
шілік)  —  адамгершілік,  адамның  қогамга 
ж оне  өзін ен   б асқа  кісілерге  қаты сты  
м інез-қүлы қ  нөрмалары  мен  принцип- 
терінің  жиынтыгы,  қөгам ды қ  сананың 
ежелден  бергі  нысаны,  адамның  мінез- 
қүлқы н  ретгеу функцияларын  атқаратын 
алеуметгік  институт.  М.  түлғаға  қатысты 
адамгершілік  төрбие  мазмүнының  непзі
болып  табылады. 
-і"  -
М ОРАЛЬДЫ Қ  ЗИ ЯН   Ш ЕГУ  -   ор 
адамның қоғамдық катынастар барысын- 
да жеке басынын  кадір-каснетіне нүқсан 
келтірілуі,  атқарган  адал  сңбегінің дүрыс 
багаланбауы  жоне т.б.
МОРАЛЬДЫҚ  ҚҮҚЫҚ  -   әр  адам- 
ның коғахшық  қатьгаастардағы кездесетін 
келеңсіз  жагдайларға  карсы  түра  білуі, 
өзінің  заңды тарп тары н   кадагалай  білуі.
М ОРАЛНДЫ Қ  Н И Г И Л И ЗМ   (М о- 
ральиый  ннгализм;  лат. 
піһіі —
  ештене)  — 
адам  өмірінің  мағыналылыгын,  барша 
қабылдаган  адамгершілік  ж әне  мэдени 
күндьшыктардын  маңыздыльпъга  жокка 
шыгарута  саятын  дүниетанымдық  үста- 
ным;  қандай  да  болсын  беделді  мойын- 
дамау.  Батыс  философиясында  нигилнзм 
терминін неміс жазушысы жоне философы 
Ф. Г. Якоби енгізді. Нигилизм үгьімы адам- 
дардың іс-өрекетінін көптеген салаларында 
қ ө л д а н ы л а д ы .  Т а н ы м д ы қ   н и ги л и зм  
(агноспшизм) объективті ақиқатты, саяси 
нигилизм (анархизм) — мемлекетгік билік 
пен  саяси  үйымдардың  мақсатка лайық- 
тылығын,  күкы қты қ нигилизм  —  заңды- 
лы қ пеи қүқы қты қ тортішің қажетгілігін, 
діни нигилизм  (атеизм)  — дінді, адамгер- 
і 
шілік нигилизм  (имморалнзм) — мораль- 
ды ң  мазмүнын  теріске  шығарады.  Ниги- 
листік дүниетаным олеуметгік топ немесе 
адам қогамдық өмірден толық шетгетілген 
жағдайда  қалыптасады.  Шектен  асканда 
нигилизм  шектен  ш ы қкан  арсыздыққа 
(цинизм) және бейморальдылықка апарып
соғады. 
___ '*
МОРАЛЬДЫҚ  СЕЗІМ ДЕР  (Мораль- 
иое чувство) — қоғамдық өмірдің талабьгаа 
сөйкес  көрінетін  адам  сезімдерінің  бір 
тобы.  Бүлардың  мазмүны  да,  қүрылымы 
да  өте  күрделі.  Мүндай  сезімдер  тобьгаа: 
жолдастык,  достық,  махаббат,  адамдык, 
шыншылдық,  ар-намыс,  борыш,  жауап- 
керш ілік,  үят,  үлттық  мақтаньпн,  т.б. 
ж атады .  М ы с.,  а р -н а м ы с т ы   қ о р ғау , 
көбінесе қайсар, өжет, табанды,  көздеген 
мақсатына  жетпей  тынбайтын  адамдарда 
жиі  бай қалады .  А дам ны н  өм ір  сүріп 
огырған қөғамы, өнын накгылы іс-өрекеті 
моральдык  сезімдердің  мазмүнына күигп 
өсер етеді. Егер саналы кісі үжымдық және 
қөғамдық  ережелерді  бүзса,  бүған  қатты 
қиналады,  ал  бүларды  ылғи  орындап 
ж үрсе,  жаны  рахаттаны п,  кө ң іл -кү й і 
көтеріңкі,  шат-шадыман  күйде  жүреді. 
А та-ан алар  м ен   м үғалім дердің  басты 
міндеті  —  өқуш ы  санасы нда  өсындай 
ссзімдсрді қалыптастыру бөлып табылады.
МОРАЛЬДЫҚ  ТӘРБИЕ  (Моральное
восшггание)  —  адамгершілік  сана,  сезім, 
м ін ез-күлы қтар  ды  қалы птасты раты н 
торбие.  Адамгершілік  сана  адамгершілік 
қагидалары мен мінез-қүлық нормаларьга 
білуді  камтамасыз  етеді.  Адамгершілік

151
М ¥Ғ
сезім — адамньщ өзшщ және айналасын- 
дагылардын  іс-орекетінің  адамгершілік 
түргысынан қалай бағаланатынын сезінуі. 
Адамгершілік  мінез-қүлық  —  адамгер- 
шілік нормалары  мен  қағидаларынын іс- 
жүзіндегі көрінісі.
МОРФОЛОГИЯЛЫҚ  ТАЛДАУ  ӘДІ-
с і   (Метод  морфологического  анализа)  — 
белсенді  оқытуды  түбірден  тарату  өдісі. 
Бүл одісте әуелі түбір нысанның сипатта-  | 
масы  аныкталып,  бүдан  соң  одан  туын- 
дайтын түрлі нүсқалы тармақтары  жазы- 
лады.  Түбір  бойынша  барлық  тармақтар 
мен олардың өзара қиыл ыстары бейнелен- 
ген жазбалар арқылы көптеген, тіпті күт- 
пеген  нүсқалар алуға  болады.
МОТОРИКА (лат. 
тоіог
 — қозгалыс) — 
бүкіл  организм нің  биом еханикалы к, 
физиологиялық,  психологиялық  жақта- 
рына  ортақ,  олардың  козгалысқа  түсуін 
білшретін  кең  магынадагы  үгым.
М О Т О Р Л Ы Қ   ЕС  (М оторная  па- 
мяггь) — ойын, еңбек және т.б. орекеттер- 
мен айналысқан кездегі қимыл -қозгалыс- 
тарды есте қалдыру мен қайта жанғырту- 
дан көрінетін жадгың бір түрі. Бүл, осіресе 
қозғалыс  дағдыларын  (коньки  тебу,  суда 
жүзу,  биікке  өрмелеу,  турникте  ойнау, 
машина  жүргізу  жоне  т.б.)  қалыптас- 
тыруда  ерекше  маныз алады.
М У ЗЫ К А Л Ы Қ   Т Ә Р Б И Е   (М узы - 
кальное воспитание)  —  балалардың музы- 
калық қабілетін жүйелі дамьпу мақсатын- 
дағы  және музыканы түсіну мен қабылдау 
касиетін  қалы птасты руды   көздейтін 
эстетикалық  торбиенін  қүрамдас  бөлігі. 
М.т. музыкадан алған осерді, көңіл-күйін 
ой елегіне салады. М.т. музыкалық оқьггу 
мен музыкалық білімді қамтиды. Олардың 
озара байланысы мен  орекеттестігі  музы- 
калық  дамытудың  жан-жақты,  толык- 
тығын  қамтамасыз  етеді.  М.т.  түрлеріне 
мектептегі  музыка  клубы,  тақырыптық 
д о р іс -к о н ц е р т ,  м узы калы қ  бай қау, 
конкурс,  фестивальдар жоне т.б.  жатады.
МУЗЫКАЛЫҚ  ТЕРАПИЯ  (Музы- 
кальная  терап и я)  —  ж үй ке  ж үйесі 
бүзылған  адамды  музыка  арқылы  емдеу 
одісі.  Ежелгі  дүниеде  жоне  орта  ғасыр- 
ларда кең өріс алған. ол-Фараби  мен  ибн 
Сина  еңбектерінде  осы  әдіс  туралы  көп 
айтылады.  Бүларды и  п ікірін ш е,  тон 
ауырғанда  саз  осерінен  көңіл  сергиді  де, 
кісінің жаны жай тауып, өзінің ауру халін 
үмыта  бастайды.  Қазіргі  медицинада  бүл 
әдіске  онша  мән берілмей  жүр.
МУЛЬТМ ӘДЕНИ  БІЛ ІМ   (Мульт- 
культурное образование)  —  идея,  процесс 
жоне  білім  берудегі  ең  жаңа  қозғалыс. 
М.б.  ор  түрлі  этностық,  несілдік  жоне 
олеуметтік топтарга қатысты барлық оқу- 
шыларғабілім  алудьщ тең мүмкіндіктерін
жасауды көздейді.
МУТИЗМ  (лат. 
тиШ5  —
  сақау)  — 
сөйлеу аппаратында органикалық зақым- 
дану  болмаған  жагдайда  сөйлемей,  сөй- 
леспей қою. Көбінесе үялшақ, қорғаншақ, 
дене  күші  босаңсыған  адамоарда  шошу- 
дан,  жөбірленуден,  жанжалдан,  шамадан 
тыс  талап  қоюдан  пайда  болуы  мүмкш. 
Мутизмге  баламен  карым-қатынастың 
дүрыс  болмауы,  оның  жекелей  даралық 
ерекшеліктерінің еленбеуі себеп болатын 
жағдайлар жиі кездеседі.  Егер психикалық 
аурулармен байланысты болмаса, мутизм- 
нен  психотерапевтік  одіс-амалдармен 
ары лтуға  болады .  Ү за қ қ а   созы лған 
мутизмнен  психикалық дамудың тежелуі 
мүмкін.
МҮҒАЛІМ — жалпы білім беретін оқу 
оры ндары нда  оқуш ы ларды   оқы ты п, 
торбиелеу  қызметін  атқаратын  маман. 
М.  —  байыргы'  мамандықтардың  бірі. 
Қоғамдық  тожірибені  жас  үрпаққа  беру 
жоне  оларды  омірге,  еңбек етуге даярлау 
қажеттілігі  оқу  мен  торбиені  өз  алдына 
дербес  қоғамдық  қызметке  айналдырды. 
Ежелгі  Шығыс  елдерінде  М.  негізінен 
абыздардан  (дін  иелері)  болатын.  Орта 
ғасырда мектеп  шіркеу қарауында болған і 
кезде  М.  міндетін  монахтар,  свяшенник- | 
тер, т.б. дін қызмстшілері атқарды. Мектеп 
ісшің  дамуына  байланысты  мүғалімдік 
косіп  кең тарап,  түрлі  типті  училишелер 
м ен   м ектептерде  ш татты  қы зм етке 
айналды. Осылайша мүғалімдік өз алдына 
мамандық  болып  танылды.  Мүғалімнің 
міндеті  мен  қызметі,  оны ң  қоғамдық 
өмірдегі  ролі  мен  орны  қоғамның  орбір 
даму  кезсңінде  озгеріп  отырды.
МҮҒАЛІМ  БЕДЕЛІ  —  мүғалімнің 
оқуш ы ларға  ы қп ал ы н   ан ы қ тай ты н , 
ш еш ім дер  қабы лдауы н а,  бағалауы н 
білдіруге ақыл-кеңес айтуға қүқы қ беретін 
ерекше  косіптік  үстаным.  Мүғалімнің 
шынайы  беделі  лауазымдық  жоне  жасы 
үлкеңдік  артықшылықгарга  негізделмей, 
биік түлғалык жоне косіптік сапаларына, 
біліктілігі мен оділетгілігіне, жалпы моде- 
ниетіне  және  оқушылар  багалайтындай 
басқа  да  адамгершілік  ізгі  қасиеттерге 
негізделуге  тиіс.
МҮҒАЛІМ  ИМИДЖІ  (Имидж учите- 
ля)  —  м үғалім нің  торбиеленуш ілер, 
оріптестері,  өлеуметтік  орта  алдындагы 
сыртқы бейнесі. Мүгалім имиджінде оның 
ақиқат  қасиеттеріне  айналасындағылар- 
дьщ таңған қасиеттері сіңісіп кетеді.
М ҮҒАЛІМ  
психологиясы
(П сихология  учителя)  —  мүғалімдік 
мамандықтың  психологиялық  ерекше- 
лікгері мен зандылықтарын қарастыратын 
педагогикал ык психологияның бір саласы. 
Мүғалім  психологиясының  мақсаты  — 
м үгалім н ің   ш ы ғарм аш ы лы қ  олеует- 
қарымын  анықтау,  эмоциялық  түрақты-

жүктеу/скачать 13,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: