Ертедегі грек философтарының материализмі мен диалектикасы Гераклит (б.з.д. 544-383 жж.). Біздің уақытымызға үзінділер түрінде жеткен, түсінікке қиын «Табиғат туралы»атты еңбегі авторға «қараңғы» деген лақап есімнің таңылуына себепкер болды.
Ғалам бүтін, бірегей, құрлықтарды ешкім жасамаған, ол – барлық уақытта болған, бар және біресе жанып, біресе сөнетін мәңгі тірі от. Ғалам пайда болғанға дейін от бірнеше өзгеріске ұшырайды. От суға айналады, ал су әлемдік құрылымның тұқымы, ұрығы болады. Су жер мен ауаға айналады. Ең соңында, барлық стихиялардың, отқа кері айналу үдерісі жүзеге асады.
Гераклитті шын мәнінде, толық негізде гносеологияның (таным туралы ілім) негізін қалаушы.
Ол бірінші болып сезімдік және рационалдық (ақыл-ой, парасат) танымдардың ара-жігін ашты. Таным сезімнен басталады десек те, олар адамның тек сырттай қабылдауға негізделген пікірін қалыптастырады. Сондықтан сезімдік танымның нәтижелері адамның ақыл, ойымен қайта өңделуі керек.
