Казахский национальный
жүктеу/скачать 3,69 Mb. Pdf көрінісі
|
| ISSN 1563-0223 Индекс 75878; 25878 ƏЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ ФИЛОЛОГИЯ СЕРИЯСЫ КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ ВЕСТНИК КазНУ СЕРИЯ ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ Алматы № 1 (131) 2011 1992 жылдың 22 сəуірінен бастап шыға бастады Тіркелу куəлігі № 766 Редакциялық алқа: Əбдезұлы Қ. (ғылыми редактор), Əбдіманұлы О. (ғылыми редактордың орынбасары), Зуева Н. Ю. (жауапты хатшы), Ахмедьяров К.К., Бисенғали З.Ғ., Дəдебаев Ж.Д., Жолдасбекова Б.У., Сабитова З.К., Сүлейменова Э.Д., Таева Р.М. ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ ФИЛОЛОГИЯ СЕРИЯСЫ № 1 (131) ИБ № 5073 Басылуға 17.02.2011 жылы қол қойылды. Пішімі 70х110 1/16. Көлемі 27,55 б.т. Офсетті қағаз. RISO басылыс. Тапсырыс № 222 Таралымы 500 дана. Бағасы келісімді. Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің «Қазақ университеті» баспасы. 050040, Алматы қаласы, əл-Фараби даңғылы, 71. «Қазақ университеті» баспаханасында басылды МАЗМҰНЫ – СОДЕРЖАНИЕ ƏДЕБИЕТТАНУ - ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ Əбдиманұлы Ө. КӨРКЕМ СӨЗДІҢ ХАС ШЕБЕРІ ................................................................. 3 Мəдібаева Қ. АҚЫНДЫҚ ƏЛЕМІ ............................................................................................. 6 Гасымова Е.Н. ПУБЛИЦИСТИКА ИЛЬЯСА ЭФЕНДИЕВА В 50-Е ГОДЫ ХХ ВЕКА .... 9 Ибраева Ж. Б. ЗНАЧЕНИЕ ПРИНЦИПА ИСТОРИЗМА В ИЗУЧЕНИИ ХУДОЖЕСТВЕННОЙ ЛИТЕРАТУРЫ ........................................................... 13 Иманғазинов М. КӨНЕ ДƏУІР ӨРКЕНИЕТІНІҢ СЫР-СИПАТЫ МЕН ОЛАРДЫҢ БІРІНЕ-БІРІ ƏСЕРІ (ƏДЕБИ КОМПАРАТИВИЗМ ƏДІС-ТƏСІЛІ АРҚЫЛЫ СИПАТТАЛАДЫ) ............................................................................ 16 Исаева С. ЖАНРОВАЯ СТРУКТУРА ПОЭЗИИ АШУГА ШАМШИРА.............................. 21 Исмагулова Н. С. «ӨМІР МЕКТЕБІНДЕГІ» СУРЕТКЕРЛІК ШЕБЕРЛІКТЕРІ.................. 25 Керімова Г. Е. АЛҒАШҚЫ ҚАЗАҚ ГАЗЕТТЕРІНДЕГІ АРАБ СӨЗДЕРІНІҢ ФОНЕТИКАЛЫҚ ЖАҒЫНАН ИГЕРІЛУІ ................................................................................ 29 Ко Кенг Ми Ж. АЙМАУЫТОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ АЗАТТЫҚ ИДЕЯ КӨРІНІСІ........................................................................................................ 32 Кулиева С. Ш. РОЛЬ СТИХОТВОРЕНИЙ В ПРОЗЕ В ТВОРЧЕСТВЕ АЛЬФИ ГАСЫМОВА .................................................................................... 35 Локтионова Н. П. «И ОТРАЖАТЬСЯ В ЗЕРКАЛЕ ТВОЕМ…» (ОБРАЗ ЗЕРКАЛА В ТВОРЧЕСТВЕ АРСЕНИЯ И АНДРЕЯ ТАРКОВСКИХ) ................... 37 Оспанова А. А. МАҒЖАН – ТҮРІК ДАҢҚЫНЫҢ ЖАРШЫСЫ.......................................... 40 Отарова А. Н. «СҮЙІНҒАРА» РОМАНЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ИДЕЯНЫҢ КӨРІНІСІ ........ 45 Рамазанова Ш.Ə. ЖƏРКЕН БӨДЕШҰЛЫ ЖЫРЛАРЫНДАҒЫ ТАБИҒАТ КӨРІНІСТЕРІ ............................................................................................................. 49 Селиванова А. Д. ОСОБЕННОСТИ ФОРМЫ РОНДО В ТВОРЧЕСТВЕ КАРЛА ОРЛЕАНСКОГО .............................................................................. 51 Таттимбетова К. О. ТӨЛЕУ КӨБДІКОВ ПОЭЗИЯСЫНЫҢ ДЕНІ ОНЫҢ ЛИРИКА САЛАСЫНДАҒЫ ШЫҒАРМАЛАРЫ...................................................................... 57 Флёрко Л. В. КЛАССИФИКАЦИЯ И ТИПОЛОГИЯ ЛИРИЧЕСКИХ ЦИКЛОВ В ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИИ ........................................................................................................ 61 Ибрагимов А. В. ПРОИЗВЕДЕНИЕ ИБН АЛЬ-ВАРДИ «ХАРИДАТ АЛЬ-АДЖАИБ И ФАРИДАТ АЛЬ-ГАРАИБ».................................................... 65 Тілешов Е. Е. ДƏУІРДІҢ РУХАНИ-МƏДЕНИ КЕЛБЕТІ ЖƏНЕ ƏДЕБИЕТ ТАРИХЫН КЕЗЕҢДЕРГЕ БӨЛУ МƏСЕЛЕСІ ...................................................... 70 ТІЛ БІЛІМІ – ЯЗЫКОЗНАНИЕ Ахмедьяров К. К. ЭКСПЛИКАЦИЯ ИДЕЙ НАЦИОНАЛЬНОГО САМОСОЗНАНИЯ В ЛИРИЧЕСКОМ ДИСКУРСЕ А.КОДАРА.............................................................................. 73 Сүлейменова Э. Д. ҚАЗАҚ ТІЛІ ҮШІН ҰЛТТЫҚ КОРПУС КЕРЕК ПЕ?.......................... 76 Амирова Ж. Р. НАРУШЕНИЯ НОРМ КАЗАХСКОЙ РАЗГОВОРНОЙ РЕЧИ ................... 79 Азаматова А. Х. ЛИНГВИСТИКА МЕТАТІЛІНІҢ НЕГІЗГІ ҮҒЫМДАРЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ.............................................................................. 83 Азаматова А. Х. К ВОПРОСУ О ТИПАХ АНТОНИМИЧЕСКИХ ОППОЗИЦИЙ В ТЕРМИНОЛОГИИ................................................................................................. 86 Ашинова К. А. САЛАЛЫҚ ТЕРМИНДЕР ТАБИҒАТЫ......................................................... 90 Бабаев Э. ЛАКУНЫ, СВЯЗАННЫЕ С ОТВЛЕЧЕННЫМИ ПОНЯТИЯМИ, ПРОЦЕССАМИ (на материале русского, азербайджанского, английского языков) ............ 93 Байрамова К. СРАВНИТЕЛЬНОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ НЕКОТОРЫХ ОМОФОРМ (НА МАТЕРИАЛЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКОГО И АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКОВ) ................... 98 Бокаев Б. К ВОПРОСУ О ПРОБЛЕМАХ ЯЗЫКОВОЙ АДАПТАЦИИ РЕПАТРИАНТОВ КАЗАХСТАНА............................................................................................. 103 Газдиева Б. А. ИНГУШИ В КАЗАХСТАНЕ: К ВОПРОСУ О СОХРАНЕНИИ ЭТНОЯЗЫКОВОГО СОЗНАНИЯ В ИНОНАЦИОНАЛЬНОМ ОКРУЖЕНИИ ............................................................................................................................................................................... 107 Гусейнова И. Н. НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ ДИАЛОГИЧЕСКОЙ КОММУНИКАЦИИ ......................................................................................... 111 Досанова А. М. РЕПАТРИАНТ-ҚАЗАҚТАРДЫҢ ТІЛДІК ТӨЛҚҰЖАТ ПЕН ТІЛДІК ҚҰЗІРЕТТІЛІК КОРРЕЛЯЦИЯСЫ....................................... 114 Досмаханбет Д. А. ««ЖҰМАҚ» ПЕН «ТОЗАҚ» КОНЦЕПТІСІНІҢ ДІН ҰҒЫМЫНДАҒЫ ТҮСІНІГІ»........................................................................ 118 Жаңабекова М. НАҚ ОСЫ ШАҚ МИКРОӨРІСІНІҢ ФУНКЦИОНАЛДЫ-СЕМАНТИКАЛЫҚ БЕЛГІЛЕРІ................................................................ 122 Жапарова А. АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕГІ ЛЕКСИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР......................................................................................................................... 126 Жүсіпов А. Е. ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕРДІҢ ҚАЙШЫЛЫҚ ТУЫНДАТУДАҒЫ ЛЕКСИКАЛЫҚ, ГРАММАТИКАЛЫҚ ПРАГМАТИКАЛЫҚ КӨРІНІСІ........................................................................................................................................................... 129 Жүсіпов А. Е. ПАРАДОКСТЫҢ ЛЕКСИКАЛЫҚ СЕМАНТИКАЛЫҚ ҚЫРЫ .................................................................................................................. 134 Зенкова Т. В. ГЕНДЕРНЫЙ АСПЕКТ ЗООМОРФНЫХ НОМИНАЦИЙ ЧЕЛОВЕКА В РУССКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ ........................ 138 Иманалиева Ғ. Қ. ЭМОЦИОНАЛДЫЛЫҚ ЖƏНЕ ОНЫҢ ТІЛДЕГІ КӨРІНІСІ ............................................................................................................... 144 Қапалбеков Б. С. ТАКСИСТІК ҚАТЫНАСТЫ БІЛДІРЕТІН ПЫСЫҚТАУЫШТАР........................................................................................................ 147 Курманова Г. К. О ПОНЯТИИ СЛОГА И ЕГО РАЗЛИЧНЫХ ТЕОРИЯХ ......................................................................................................................... 150 Магеррамова Г. А. ПОВТОР КАК ФОРМАЛЬНЫЙ ПРИЕМ СИНТАКСИЧЕСКОГО ПАРАЛЛЕЛИЗМА (на материале «Слова о полку Игореве» и «Книги моего деда Коркуда») ............................................................................................................................ 153 Машухей З. Ш. СООТНОШЕНИЕ ПАДЕЖЕЙ И СПОСОБЫ ВЫРАЖЕНИЯ ГРАММАТИЧЕСКИХ ОТНОШЕНИЙ СУЩЕСТВИТЕЛЬНОГО В РУССКОМ И АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКАХ .............................................................................................................................. 157 Молгаждаров Қ. К. КӨНЕ ТҮРКІ ТІЛІНДЕ ҚОЛДАНЫЛҒАН КӨМЕКШІ ЕСІМДЕР ............................................................................................... 159 Мустафаева А. А. К ВОПРОСУ ОБ ИЗУЧЕНИИ ИСТОРИИ АРАБСКОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ....................................................................................... 164 Омарова Г. Т. ОСОБЕННОСТИ ФУНКЦИОНИРОВАНИЯ ТОПОНИМОВ НА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ (на материале публицистических текстов)........................................................................................................................... 167 Рысбай Б. КҮРДЕЛІ СӨЗ: ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ.......................................................................................................................... 172 Сабыр М. Б. «ОРТААЗИЯЛЫҚ ТƏПСІР» (ХІІ-ХІІІ ҒҒ.) ЖАЗБА ЖƏДІГЕРЛІГІНІҢ ЛЕКСИКАСЫ ........................................................................... 175 Сагындыкова Ж. О. ФОРМИРОВАНИЕ ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКИХ НЕОЛОГИЗМОВ В РУССКОМ ЯЗЫКЕ ........................................ 178 Суатай С. Қ. МАТАСА БАЙЛАНЫСҚАН ТІРКЕСТЕРДІҢ ДАМУЫ ЖАЙЫНДА .......................................................................................................... 183 Тавлуй М.В. К ВОПРОСУ О ВЫДЕЛЕНИИ КОНЦЕПТА «ОБЩЕНИЕ» В РУССКОЙ ЯЗЫКОВОЙ КАРТИНЕ МИРА............................................ 185 Анесова Ү. СИМВОЛДАРДЫҢ ТҮРЛЕРІ: ҚАЗАҚ ЖƏНЕ АҒЫЛШЫН МƏДЕНИЕТТЕРІНДЕГІ КӨРІНІСІ .............................................................. 189 Юрьев А. Н. КОНЦЕПТ «ГРЕХ» В НАЦИОНАЛЬНОЙ КАРТИНЕ МИРА (на материале разговорных и просторечных глаголов русского языка). Статья 2................................................................................................................ 193 АУДАРМА ТЕОРИЯСЫ - ТЕОРИЯ ПЕРЕВОДА Махметова Д. М. ХАРАКТЕР РЕЧЕВЫХ ВЫСКАЗЫВАНИЙ В НАУЧНОЙ ТЕРМИНОЛОГИИ. СООБЩЕНИЕ 2 .................................................. 198 Орозбаева Г. А. АННОТАЦИЯ на статью «Лингвосемиотический анализ перевода трагедии В.Шекспира «Отелло» (на материале перевода А.Осмонова)»..................................................................................................................................................................................... 203 ТІЛДІ ОҚЫТУ ƏДІСТЕМЕСІ - МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ ЯЗЫКА Сулейменова Э. Д., Алтынбекова О. Б. МЕТОДИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА УЧЕБНОГО МАТЕРИАЛА О ПРАВОПИСАНИИ ПРИЧАСТИЙ ......................................................................................................................................................................................... 207 Əмірова М. ҚАЗАҚ ТІЛІН ҮЙРЕТУДЕГІ ЖАТТЫҒУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ .................................................................................... 210 Жумагулова Н. С. К ВОПРОСУ О НЕТРАДИЦИОННЫХ МЕТОДАХ ФОРМИРОВАНИЯ ЯЗЫКОВОЙ ЛИЧНОСТИ В УЧЕБНОМ ДИСКУРСЕ ........................................................................................................................................................................................................... 212 Калбирова Т. Н. ҚАЗАҚ ТІЛІ ҚАНАТТЫ СӨЗДЕРІН ҚҰРЫЛЫМЫ ЖАҒЫНАН ТОПТАСТЫРУ .............................................................................. 216 Əлиакбарова А. Т. АҒЫЛШЫН ТІЛІН МЕҢГЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА ИНТЕРФЕРЕНЦИЯНЫҢ АЛАТЫН РӨЛІ ....................................................... 217 Мейер Е. В. ЭКОЛОГИЯ ЯЗЫКА – ЭКОЛОГИЯ ПРИРОДЫ – ЭКОЛОГИЯ ДУШИ........................................................................................................ 221 Салханова Ж. Х. ДИСЦИПЛИНЫ ЯЗЫКОВОГО ЦИКЛА: ПРОТИВОРЕЧИЯ СИСТЕМЫ ОБУЧЕНИЯ................................................................... 226 Сеитова Ф. З. IN COMPANY LANGUAGE PORTFOLIO – ЭФФЕКТИВНОЕ СРЕДСТВО ОБУЧЕНИЯ ДЕЛОВОМУ АНГЛИЙСКОМУ ЯЗЫКУ В НЕЯЗЫКОВОМ ВУЗЕ ...................................................................................................................................... 229 Татанова Д. М. ПУТИ РЕАЛИЗАЦИИ ПРОБЛЕМНОГО ОБУЧЕНИЯ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА ................................................................ 233 Могилевская Н. М. РОЛЬ КЛЮЧЕВЫХ СЛОВ В РАЗВИТИИ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ НАВЫКОВ СТУДЕНТОВ-ПЕРВОКУРСНИКОВ ....... 236 МƏДЕНИЕТ – КУЛЬТУРА Бабаева М. Р. РЕЛИГИОЗНАЯ И НАЦИОНАЛЬНАЯ КОНЦЕПЦИЯ В ТВОРЧЕСТВЕ Г. ДЖАВИДА ...................................................................... 239 Бадалов Ш. Г. ШАХ ИСМАИЛ И ОЗАН-АШУГСКОЕ ИСКУССТВО ............................................................................................................................... 244 Каранова Т. К ВОПРОСУ О ВОСПИТАТЕЛЬНЫХ ПРИНЦИПАХ В ДЕТСКИХ НАРОДНЫХ ПРОИЗВЕДЕНИЯХ ............................................... 247 Каранова Т. ЭЛДИК САЛТТАР МЕНЕН ТАРБИЯЛОО–ӨЗ АЛДЫНЧА ПРИНЦИП КАТАРЫНДА ............................................................................ 249 Құдайберген Тұрсын ПАРАСАТ ТҰҒЫРЫНДА.................................................................................................................................................................... 253 Омарова Г. МУЗЫКАЛЬНЫЕ ТРАДИЦИИ ЗАПАДА И ВОСТОКА СЕГОДНЯ............................................................................................................... 258 Омарова Г. Н. ИНСТРУМЕНТАЛЬНЫЕ ТРАДИЦИИ ЮЖНОГО КАЗАХСТАНА (к вопросу о межрегиональных музыкальных связях Каратау и Сырдарьи)......................................................................................................................... 261 Прманов К. О ВСЕОБЩЕМ ЗАКОНЕ СОЧЕТАЕМОСТИ СОГЛАСНЫХ И ГЛАСНЫХ ЗВУКОВ И ЕГО РЕАЛИЗАЦИЯ В ПРАВИЛАХ ОРФОГРАФИИ. Часть вторая ..................................................................................................................................... 265 Абдыханов У. К., Тагарова Т. Г. СВЯЗЬ ЛИТЕРАТУР ТУРЕЦКОЙ И ДРУГИХ НАРОДОВ КАЗАХСТАНА И ЭТАПЫ ИХ РАЗВИТИЯ.............................................................................................................................................................................................................. 270 Байрамова А. И. МОРФОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ТОПОНИМОВ ТЕРРИТОРИИ ИРЕВАНСКОГО ХАНСТВА ...................................... 275 Махметова Д. М. МОДЕЛИРОВАНИЕ ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКИХ ВЫСКАЗЫВАНИЙ И ПЕРЕВОД СЛОВ-ХАРАКТЕРИСТИК ДЛЯ СЛОВ-ТЕРМИНОВ.......................................................................................................................................... 280 Оспанова Ж. М. НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНАЯ СПЕЦИФИКА ЯЗЫКОВЫХ КАРТИН МИРА .............................................................................. 285 Кысмуратова Ж. Т. КОММУНИКАТИВНАЯ КОМПЕТЕНТНОСТЬ ВРАЧА КАК УСЛОВИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ УСПЕШНОСТИ................................................................................................................................................. 290 Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 3 ƏДЕБИЕТТАНУ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ Ө. Əбдиманұлы КӨРКЕМ СӨЗДІҢ ХАС ШЕБЕРІ Қазақ əдебиеті ежелгі дəуірінен бергі дамуының əрбір кезеңінде асыл сөздің өркен жаюына ерекше əсер етіп, өз уақытындағы əдебиеттің сан тарам желісінің түп қазығына айналып, есімі тұтас кезеңді түгел танытып тұрар қадау-қадау шығармашылық тұлғалар баршылық. Төл əдебиетіміздің шырқау биіктері – Асан Қайғы мен Бұхар, Дулат пен Махамбет Абай, Шəкəрім, Мағжан, Сəкен, Ілияс, Бейімбет, Мұхтарлар қазақ сөз өнері ұлылығының символы іспеттес. Жоғарыда сөз болған əдебиет алыптары ішінде М. Əуезов ХХ ғасырдың алпысыншы жылдарына дейін талмай еңбек етіп, кейінгі толқынға даңғыл жол ашты. Ендеше өзімізге етене жақын өткен ғасырдың екінші жарты- сындағы жас толқыннан қазақ сөз өнерінің биіктігі мен кеңдігін айқындайтын анық өлшем кімнің шығармашылығы болмақ деген де, ауызға алдымен алынар суреткер – бітімімен алдыңғы толқын ұлы ағалардың бар адами- азаматтық, шығармашылық-қайраткерлік қа- сиеттері түгел табылатын сан қырлы саңлақ дарын Əбіш Кекілбайұлы! Əдеби шығармашылықтағы алғашқы қа- дамын сөз патшасы өлеңнен бастаған жас талант «Алтын шуақ» (1962 ж.) атты сыршыл лиризмге толы өлеңдер жинағымен ақын ретінде танылса, өлең өнеріндегі соңғы дүниесі «Дүние ғапыл» жинағында философиялық ой-танымға құрыл- ған , даналыққа тұнған ойшыл өлеңдері арқылы «ақылдың да, ақынның да ақынына» айналды. Содан бергі кезеңде ол ХХ ғасырдың екінші жартсындағы қазақ əдебиетінің дамуына ақын, жазушы, драматург, аудармашы, сыншы, əде- биет зерттеушісі ретінде өлшеусіз үлес қосты. Əбіш Кекілбаев шығармашылығы, ең алды- мен, қай жанрда болмасын, тыңнан түрен сал- ған жаңашылдығымен тəнті етеді. «Өнердің басты міндеті – адам, адам өмірінің шындығын ашу» дейтін болсақ, жазушы өзінің кіші жанрдағы «Тасбақаның шөбі», «Міне, кере- мет», «Ақырғы аялдама», «Керек адам», «Аш бөрі» т.б. əңгімелерінде адам туралы толға- нып, адам жайлы ойын өрістете дамытып, замананың күңгейі мен көлеңкесін салғастыра көрсетіп, замана тезіне түскен өз кейіпкер- лерінің адамдық, азаматтық асыл қасиеттерін биік рухани өреде танытады. Жазушы өзі өмір сүрген қоғамда қалып- тасқан қасаң қағидаларға деген қарсылықты сол қоғамның бір тетігі іспетті «кішкене» адам санасындағы сілкіністі сыртқы бейне арқылы емес, ішкі тебіреністің тегеуріні арқылы таны- тады. Ə. Кекілбаев – шын мəніндегі əңгіме жанрының хас шебері. Оның жазушы ретіндегі бір ерекшелігі шығармашылық болмысында шағын жанр деген өлшем жоқ. Туындыгер ұстанымында аз көлемге көп ой сыйғызар «қысқалықты таланттың қарындасы» деп таны- ғын нағыз суреткерлік талғам бар. Ə. Кекілбаевтың жазушы ретінде ерекше- лейтін өрнекті де бейнелі көркем тілі. Ол өз ойын бейнелі жеткізуге, əрбір нəрсені жанды суретке айналдыруға өте ұста. Ұлттық тілдегі сиқырлы сөз саптаулар мен əдеби тілдегі мың иірімді оралымдарды қиюын тауып қиюлас- тырып, ой мен суретті дəлеледікпен бере білу осыны танытса керек. Суреткер тілінің поэтика- лық қуаты өте зор. «Сылдырлап өңкей келісім, тас бұлақтың суындай» деп Абай таныған келісім бір-бірімен құйрық тістесе келіп, құйылып түсер жазушы сөйлемдері арқылы əсем жарасым тауып, жүрекке қонып, көңілге ұялап, бойды аралап, тамырдағы қызу қанды лүпіл қақтырып, ойды оятады. Сары алтындай жалт-жұлт ойнаған сұлу сөзден өрілген сөйлемдердің əр қайырымында жүрек сығындысы іспетті сұңғыла ой өнді- ріліп, оқырманның көңіл түкпірінде жатқан көмескі сұрақты жарыққа шығарады. Əр сөз тіркесіндегі сөздердің толқынды ырғағында бір-бірімен іштей қабысып жатқан үндестік бар. Көркем əдебиеттің жаны – көркем образ десек, жазушы шеберлігінің хас белгісі көркем бейне жасаудың түрлі əдіс-тəсілдерін кеңінен қолданып, ең бір тиімді тəсілдерді тап басып тани алуында. Көркем бейне сомдаудың сыры ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 4 адамның ішкі əлемінің, яғни жан дүние шындығын ашумен тығыз байланысты. Осы тұрғыдан алғанда, Əбіш Кекілбаев – адам болмысына терең бойлаудың сан тарау көр- кемдік тəсілдерін шеберлікпен меңгерген суреткер. Жазушы кейіпкерлері қарапайым ғана адамдар болғанымен, олардың адами жан дүние құбылысының мəнін ашар өзіне ғана тəн өмірі мен тіршілігі, тағдыры мен мінез-құлқы бар. Сондықтан да жазушы ішкі əлем ирім- дерінің тереңіне бойлап, кейіпкерінің іс-əре- кетіне жеке басындағы түрлі сезім халдерін сипаттай отырып баға береді. Сөйтіп, өз көр- кемдік шешімімен көркемдік шындық үшін тағдыр талқысына салған кейіпкерлерінің ішкі толғанысын, жан күйзелісін, жүрек тебіренісін қара сөз құдіретінен жаралған толғаулы ой арқылы өреді. Ə. Кекілбаев шығармаларында өткен мен бүгіннің көзге көрінбес бірлігі бар. Ол өткен күндерден сыр шерте отырып, бүгінгі күннің көкейтесті мəселелерін қозғайды. Жазушы- ның, «Бəсеке», «Ханша – Дария хикаясы», «Шыңырау», «Күй» т.б. хикаяттарында қазақ халқының тұрмыс-салты айқын көрініс тауып, асқақ арманы, биік мақсат-мұрасы, философия- лық талдау мен психологиялық талқыға түсіп, жан-жақты терең суреттелген. Ə. Кекілбаевтың аталмыш шығармалары енген əрбір жинағы – бір дəуір келбетін ашар бүтін дүниелер. Осылардың ішіндегі «Шыңырау» повесі туралы кезінде қазақтың заңғар салқар сыншысы Сағат Əшімбаев: «Шыңыраудағы» бас кейіпкер ... жəй құдық қазушы емес, шындығында, өнерпаз жанның парықсыз, пəтуасыз ортадағыаяқасты болған , елеусіз қалған, имансыз жан себілдердің мазағына айналған тағдырын көз алдыңа əке- леді» [1, 420-421 бб.], – деп, шығарманың ішкі мəнін терең пайымдаған еді. Шындығында, солай. Автор қарапайым өнер адамның бол- мысынан өнердің ұлы құдіретін таныта алған. Жазушы ізденімпаздығының бір қыры ежелгі аңыз-əңгімелерді бүгінгі күннің елегі- нен өткізе отырып, адамгершілік, азаматтық мəселелерді алға тартады. Осыдан келіп туындыгер шығармаларындағы аңыз-əңгімелер- дің қолданысы жаңаша сипат табады. Аталмыш «Күй» повесіндегі тұлабойын қаталдық пен зұлымдық жайлаған, жанын өшпенділік оты өртеген Жөнейт саз өнерінің құдірет күшінен жеңіледі. «Ханша дария хикая- сындағы» қатыгез қаһан Шыңғыстың жауыздық- қа толы іс-əрекеттері жауапсыз қалмайды. Қаһарлы Шығыс пен зұлым Жөнейттің қа- һарына қарсы жазушы – адамның биік рухын қарсы қояды. Сөйтіп өз шығармаларына тəн философиялық мағынаны, психологиялық тереңдікді дамытады. Қаламгер «қараңғы» мен «жарықты» арпалыстыра келе түпкі қоры- тындыны əділет жеңетіндігінің – көркемдік шешімімен тиянақтайды. Халық арманынан жаралған аңыз-əңгіме қаламгер танымының «домнасында» қайта қорытылып, өмір шындығы көркемдік шындыққа айналады. «Күй» повесінде алғаш қолданыс тапқан «мəңгүрт» ұғымның кейін жадтан айырылған жанның трагедиялық мүшкіл халінің белгісі ретінде əдеби айшыққа айналып, əлемдік деңгейге көтерілуі осының бұлтартпас бір дəлелі. Иə бір кездері осы «мəңгүрт» ұғымын кім əдеби айналымға енгізді деген өнбес əңгіменің өріс алғаны белгілі. Бұның жауабында азаматтығы арына сын жазушының өзі бергенді: «Мен шексіз кекшілдіктің шексіз қатыгездікке, ал шексіз қатыгездіктің рухани мəңгүрттікке ұрындыратынын сөз етсем, Шыңғыс Айтматов мəңгүрттіктің қайтадан шексіз қатыгездікке тірелетінін егежей-тегежейледі». Бұдан артық сөз өнеріндегі көркемдік ізденістің мəнін ұқтыру бола ма?! Өйткені «Шығарманың идея- лық пафосы – бейбітшілдік пен адамгершілік үшін күрес. Автор оны күй өнерінің құдіретімен шеше білген» [2, 737 б.]. Əдебиет – мүмкіндігі шексіз рухани əлем. Ə.Кекілбаев кейіпкер бейнесін жан-жақты сомдау, адам жанының сан алуан құбылыс- тарын тереңдеп бару үшін бар мүмкіндікті молынан пайдаланып, көркемдік əдіс-тəсілдерді, көркемдегіш-бейнелегіш құралдарды суреткер- лік шеберлікпен кеңінен қолданады. Жазушы шығармаларына терең философия- лық мəн мен көшелі қоғамдық болмыстар арқау болып отырады. Ұлттық сана, ұлттық болмыс, адамзаттық гуманизм, қоғамдық сананың қалыптасуы т.б. күрделі мəселелер толғандырар тақырып ретінде көтеріледі. Ə. Кекілбайұлының «Абылай хан» атты өлең-драмасында ұлттық рух ұстанымы, азаттық пен еркіндік идеясы, қоғам мен адам арасындағы қатынастар, адам- ның қоғамдығы алатын орны үшін күресі ХҮІІІ – ХІХ ғасырлар тоғысындағы қазақ даласындағы тарихи оқиғалар үрдісі негізінде өрбиді. Жазушының «Аңыздың ақыры» атты ро- маны - қазақ əдебиетіндегі шын мəніндегі психологиялық романның көшбасшысы. Бұған дейін бір адамның бүкіл ой-танымы, жан толғанысы, сезім күйі, мінез-құлқы арқылы өрілетін роман болған емес. Шығарма осы саладағы қазақ əдебиетінің іргелі табысына саналады. Өз романында туындыгер тарихи Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 5 тақырыпты жаңаша игеріп, көркемдікпен ұш- тасқан жазушы қиялының құдіретін танытты. Бас кейіпкердің сан қырлы кейпін ашуда философиялық – аналитикалық талдау арқылы оның ішкі жандүниесіндегі түрлі психология- лық құбылыстардың тереңіне бойлай алды. Сонымен қатар үш адамның – əмірші, кіші ханым, шебер арасындағы психологиялық хал, ішкі монолог, сезім күйі арқылы талғамнан танымға жол тартқан көркем дүние жасап шықты. Романның неміс тіліне аударылған нұсқасы Германияда екі рет басылып шыққан. Мұны И. Гете, Г. Гейне, Ф. Шиллерді ардақ тұтатын неміс халқының қазақ халқына көр- сеткен құрметі десе болады. Əбіш Кекілбаевтың аса ауқымды кең кө- лемдегі «Үркер», «Елең-алаң» романдарында ХҮІІІ ғасырдағы қазақ тарихына қатысты күрделі оқиғалардың табиғатына терең бойлап, тарихи шындық жазушының ой-қиялы, сурет- керлік ізденістері арқылы өзіндік көркемдік шешімін тауып отырады. Бұл романдарында жазушы жоңғар шап- қыншылығына қарсы азаттық күресті таза реалистік шыншылдықпен, романтикалық ша- бытпен суреттейді. Осынау азаттық күресті ұйымдастырушы, бірегей қолбасшы, тарихи тұлға Əбілқайыр ханның бейнесін Аңырақай шайқасындағы асқан ерлігі мен одан соңғы Ресеймен бірлікке келу жолындағы атқарған ақылмандық іс-əрекеттері, елін сақтау жолын- дағы түсінуі қиын бағытты ұсынуының себеп- салдарын айқындау арқылы тарихи шындыққа қиянат жасамастан, тарихи дерек пен жазушы қиялының бірлігінен қиыннан қиыстыра оты- рып, көркемдік шындығы шымыр шығармада шеберлікпен ашады. Қос романда ұлттық мүдде турасынан келген шындық бар. Ертеңге үміт артқан қос кейіпкердің Əбілқайыр, Тевкелев шын сыры, өзіндік көзқарастары ішкі толғаныс арқылы беріледі. Қазақ қоғамының сол кездегі шын- дығын осы кейіпкерлер ой ағысы арқылы саралайды. Оны өзінің авторлық ұстанымы тұрғысынан үстемелейді. Осы үштік айырым- бірліктен шығармадағы бар болмыстың реалис- тік шындығы айқындалады. Осыдан келіп, бүтін-бітімдік көркемдік ой-жүйе қалыптасады. Жазушы қазақ халқының хал-ахуалы, оның сол кездегі тағдырдың кермесіне кез болып, «иə бар, иə жоқ» сынды сұрақтар алға тартылған өзекті мəселелерін тарихи таным, көркемдік сурет арқылы шебер бейнелейді. Жəне де парасат-пайым тереңдігі арқылы ой ағынан еселенген замана шындығы туралы əлеуметтік- пəлсапалық ой түйінделіп, тарихтың таласты сұрағына толыққанды тұжырым жасалады. Ə. Кекілбаев өзінің тарихи романдарында қазақ халқының өткен дəуірлердегі түрлі қо- ғамдық өзгерістер тұсындағы өмірін жан-жақ- ты суреттеу арқылы сол дəуірдің шындығын сөз өнерінің көркемдік құдіреті арқылы көр- сетіп, сол кезеңдегі қоғам, адам туралы кең түсініктерге жол ашады. Олар жалаң ғана су- реттелмей, қазақ халқының дəстүрлік мəде- ниеті мен ұлттық руханиятының эстетикалық сұлулығымен сабақтастырыла өріледі. Мұнда тарих көркемдік сана тұрғысынан терең са- рапталады. Тарихтағы азаттық жолындағы кү- ресті көркем бейнелеу Ə.Кекілбаев ұстанған ұстанымның негізгі тірегіне айналады. Жалпы, Əбіш Кекілбаев шығармаларының мазмұн тереңдігін ашар басты қасиет жеке кейіпкерлердің ішкі жан-дүниесіне бойлау ар- қылы келетін аса табысты психологиялық суреттеу болып табылады. Автор ізгілік пен зұлымдық арпалысындағы адамзат ұстанымы- ның басты идеалдарын алға қоя отырып, адам тіршілігі, адам өмірі туралы мəңгілік сұрақтарға жауап іздейді. Оларды көркемдік ой таным арқылы шешуге ұмтылады. Зұ- лымдықты ізгіліктің жеңерін басты ұстаным ретінде алға тартады. Ізгілік, адагершілік, əді- леттілік, имандылық тағылымдары мəңгілік өзекті де мəңгілік қасиетті! Иə, Ə.Кекілбайұлын бүгінгі қазақ сөз өнерінің хас шебері ретінде танудағы замана- ларға жол тартқан шығармаларының құнды- лығын қысқаша қайырғанда, осылайша түйін- деуге болады. ___________________________________ 1. Əшімбаев С. Шындыққа сүйіспеншілік. – Алматы: Жазушы, 1993. – 497б. 2. Қазақ əдебиетінің тарихы. Он томдық. 9-том. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2005. – 998 б. * * * В статье рассматривается писательское мастерство классика современной казахской литературы Абиша Кекильбаева. Анализируя творчество писателя, автор статьи рас- крывает особенности его художественного метода. Определяется место А. Кекильбаева в современной казахской литературе. * * * The article observes the writer’s mastery of classics Abish Kekilbayev in the modern Kazakh literature. When analyzing the works of the writer, the author of the article reveals the peculiarities of his artistic methods. Also the position of A. Kekilbayev in modern Kazakh literature is determined. ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 6 Қ. Мəдібаева жүктеу/скачать 3,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|