Kazakh national pedagogical university after Abai хабаршы вестник bulletin «Тарих және саяси-әлеуметтік ғ ылымдар»

34 

қазақ халқының өз тағдырын орыс халқымен мәңгі байланыстырғандығын шын жүректен тіледі [11]. 

Өзгертілген  жағдайларда  Ы.Алтынсариннің  ісін  жалғастырушы  ХХ  ғасырдың  басындағы  қазақ 

халқының ең көрнекті қайраткері , қазақ ағартушы, ғалым - энциклопедист, «Алашорда» қозғалысының 

жетекшісі А.Бөкейханов болды. 

«Жерді  басқару  және  қазақтардың  өзін-өзі  басқару  сұрағы»  мақаласында  А.Бөкейханов  Сібір  казак 

әскерінің білім беру жағдайын талдап, бұл мектептегі істің елеулі кемшіліктеріне қарамастан, осы сала 

дамып келе жатқанын атап өтті, алайда бұл бірлескен мақсатқа қол жеткізу үшін қажет казак әскерлері 

білім басқармасының күш-жігері қажет болды [12]. 

Қазақ  интеллигенциясының  қалыптасу  үдерісі  ұзақ  және  ерекше  сипатқа  ие  болды.  Әлеуметтік-

экономикалық, мәдени, ұлттық, діни сипаттамалар қазақстандық студенттерге еуропалық білім алып, сол 

студенттерге  шығыс  ой-санасының  ерекшеліктерін  келтіретін,  шеткі  жерлерде  қазақ  зиялыларын 

дайындауға  жағдай  жасалды.  Бөкейханов  өз  еркімен  ресейлік  азаматтығына  ауысқандар  өздерінің 

отандастарының  қазіргі  жағдайын  баяндайтын  қазақтардың  өтініші  бойынша,  халықты  экономикалық 

жағдайын көтеруге мүмкіндік беру үшін кемшіліктерді жою және тұрғындардың өмір сүру жағдайларын 

жақсарту бойынша шараларды қабылдау қажет деп есептеді. Автор орыс тілінде оқытатын қазақ ұлдары 

үшін медресе, ауылдық мектептер ашу керек деп санады. 

Сонымен  қатар,  ол  осы  мектептердің  иелігінде  болған  жергілікті  әкімшілік  білім  алушы  балаларға 

стипендия беру мүмкіндігін іздеді. 

1)  ...  «Дала  негізі»  99-бабына  сәйкес  медресенің  (мектептердің)  ашылуына  және  мешіттердің 

құрылысына  облыс  губернаторының  рұқсаты  қажет  болды.  Сонымен  қатар,  жаңа  мектептер  ашу  және 

мешіттер  салу  мүмкін  емес  еді,  себебі  әкімшілік  Семей  және  Көкшетау  қалаларында  мешіттерде 

қолданыстағы мектепті жауып тастады. Сол «Дала негізі» үшін метрикалық кітаптар әдеттегідей сауатсыз 

болып  саналатын  ауылдық  қолбасшының  қолында  болды.  Шетелдік  төлқұжат  алған  кезде,  шаруа 

басшылары қарыздар үшін ұсталып, қоғам  мен еріктілерді артта қалдырады. Жоғарыда айтылғандарды 

ескере  отырып,  ар-ождан  бостандығы,  қазақ  тіліндегі  қазақ,  татар  және  араб  тілдеріндегі  цензураның 

жойылуы, рухани басқару органдарына метрикалық жазбаларды аудару, мектептер мен мешіттер салудың 

нақты  тәртібін  белгілеу,  діни  басқармалардың  қазақ  тілін  үйренуді  ұйымдастыру,  және  шетел 

паспорттарын берудің заңды тәртібін белгілеу керек еді [13]. 

1903 жылы Санкт-Петербургте «Ресей, Біздің аймақтың толық географиялық сипаттамасы» атты 18-ші 

том  жарыққа  шықты.  Осы  томда  Қазақстан  туралы  жазған  авторлардың  бірі  Бөкейханов  болды.  Ол 

«Қырғызстанның  аумағын  бүкіл  аумаққа  тарату,  оның  этнографиялық  құрамы,  өмір  салты  мен 

мәдениеті» секциясына жазған. 

Бөкейханов  басқа  қазақстандық  ағартушылармен  бірге  ұлттық  білімнің  қажеттіліктерін 

шығармашылық  және  жан-жақты  қолдауға  тырысатын  «жаңа  әдіс»  немесе  Жәңгір  мектебін  дамытуға 

белсене  араласты,  дәстүрлі  этнопедагогияны  орыс-еуропалық  мектептің  озық  идеяларымен  синтездеді 

[14]. 

Ахмет Байтұрсынов қазақ әдебиеті мен тілін дамытуға үлкен үлес қосты. А. Байтұрсыновтың ғылыми-

этимологиясы,  әдебиет  теориясы  мен  мәдениет  тарихы.  Оның  жанданған  жұмысы  қазақ  халқының 

әдебиеті мен халықтың сауаттылығын арттырып, ұлттық мектеп пен қазақ әдебиетіне берік негіз қалады. 

1913  жылы  қаржылық  қолдаусыз  Байтұрсынов  Орынборда  «Қазақ»  газетін  ашты,  ол  тез  танымал 

болды.  Сол  кезде  «Қазақстан»  газеті  мен  «Айқап»  журналы  өз  оқырмандарын  жоғалтып,  өмір  сүруін 

тоқтатты.  Газет  5  жылға  1917  жылына  дейін  созылып,  негізгі  әлеуметтік-саяси  және  ғылыми-әдеби 

басылымға айналды. 

Айта  кету  керек,  сталиндік  жазалау  кезінде  «Қазақ»  газетінің  қызметкерлеріне  қарсы  қатал 

репрессиялар жасалды. Осы газет беттерінде алғаш рет «Алаш» партиясының бағдарламасының жобасы 

жарық көрді. 

1930-шы  жылдарда  қазақ  халқының  мемлекеттілігі,  саяси  ой,  мәдениеті,  ғылымы  мен  білімінің 

дамуымен  тікелей байланысы бар ұлттық үкіметтің  «Алаш-Орда»  интеллектуалды  «негізі» репрессияға 

ұшырады.