Kazakh national pedagogical university after Abai хабаршы вестник bulletin «Тарих және саяси-әлеуметтік ғ ылымдар»

ВЕСТНИК КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3(58), 2018 г. 

30 

1782 жылы мешіттерде жергілікті тұрғындарға арналған алғашқы бастауыш мектептер ашылды. 1900 

жылға арналған «Қырғызстан өлкесі» шолуында: Орал облысы мектептер саны бойынша бірінші орында; 

екіншісі - Ақмола (Омбымен); үшінші - Торғай, ал соңғы – Семейболды. Осы облыстарда балаларды 250 

оқытушы оқытты.  

Қазақтардың  көрші  халықтармен  экономикалық  және  мәдени  байланыстарын  нығайтуы  және 

көшпенді  өмір  салтынан  жартылай  көшпенділерге  көшу  арқылы  білімге  деген  қажеттілік  өсті,  мектеп 

және  медреселер  пайда  болды  және  дами  бастады.  Соған  қарамастан,  билік  арнайы  мектептерді  ашуға 

тырысып,  олардың  көмегімен  білім  берді.  Түркістандық  генерал-губернатор  К.П.Кауфман:  «Өлкедегі 

халықтық білім берудің дамуы халықтың экономикалық өмірін, оның азаматтығы мен ынтымақтастығын, 

Ресейдің мемлекеттік өмірінің іргетастарымен біріктіруді көздейтін ресейлік мүдделерге бағынады» - деп 

жазды. Патша үкіметі мүдделерінде ашылған мектептердің бәріне қарамастан, олар қазақстандықтардың 

білімін дамытуға үлес қосты, қазақ халқының мәдени өмірінде белгілі бір рөл атқарды [1]. 

Материалдық  қолдау  және  мұғалімдерді  таңдау  бойынша  Торғай  облысындағы  мектептер  Орал 

облысындағы  ауыл  мектептеріне  қарағанда  әлдеқайда  жақсы  жағдайда  болды.  Орал  облысында 

мектептердің жұмыс істеп  тұрған бастапқы кезеңінде жылына 80-нен  120 рубльге дейін қаржы бөлінді 

(мұғалім  жалақысымен  бірге),  тек  1901  жылдан  бастап  мектеп  бюджеті  жылына  338  рубльге  дейін 

көтерілді. Торғай облысында мектепке жылдық қызмет көрсету 540 рубль (мұғалімнің еңбекақысы үшін 

360  рубльді  қоса  алғанда)  бөлінді  және  мұғалімдері  Орал  өңіріндегі  ауылдық  орта  мектептердің 

мұғалімдеріне  қарағанда  жақсы  дайындықтан  өткен  болатын.  Бірақ,  жалпы  алғанда,  екі  облыстың 

ауылдық  орта  мектептері  білім  беруде  де,  материалдық  жағынан  да  төмен  деңгейде  тұрды.  Бұл 

мектептердің  нашар  оқытылған  мұғалімдері  екі-үш  жыл  ішінде  өздерінің  оқушыларына  қарапайым 

сауаттылықты  үйретуге  қол  жеткізе  алмады.  Қазақ  халқы  ауылдық  мектептердің  пайда  болуына  жаны 

ашыды[2]. 

ХХ  ғасыр  басында  Дала  өлкесінің  аумағында  орыс-қазақ  мектептерінің  бірнеше  түрі  жұмыс  істеді. 

Олар  екі  жылдық  оқу  мерзімі  бар  ауылдық  орта  мектеп,  төрт  жылдық  оқу  мерзімі  бар  бір  сыныпты 

мектеп,  алты  жылдық  оқу  мерзімі  бар  екі  сыныпты  мектептер  еді.  Білім  берудңғ  алғашқы  жүйесінің 

жұмысына  талдау  жасалуы  оларды  құрудың  тетігін  және  білім  алушылардың  әлеуметтік  құрамын 

анықтауға  мүмкіндік  береді:  далалық  аймақтарда  білім  берудің  ауылдық  жүйесін  дамыту  облыстағы 

исламдық  білім  беруді  әлсіретуге  мүдделі  үкіметтің  бастамасы  болды.  Үкіметтің  бастамалары  қазақ 

халқының  қолдауына  ие  бола  білді.  Алайда,  педагог  кадрлардың  жетіспеушілігі,  бөлінген  қаражаттың 

жетіспеушілігі  және  мектеп  бағдарламасының  жетілдірілмеуі  қазақстандық  мектептердің  өсуіне  және 

қазақстандық студенттер санының артуына теріс әсерін тигізді. 

ХХ  ғасырдың  басында  өлкеде  қазақтар  арасында  әйелдердің  білімін  жаңғырту  процесі  байқалады. 

Тәрбиелеу дәстүрі енді өзіне ағартушылық элементтерін де қосқан болатын. Мемлекет әйелдердің білім 

беру мекемелерін салу үшін ақы төлеу арқылы әйелдерді білім алуға ынталандырды, бұл қазақстандық 

бітірушілерге  бос  жұмыс  орындарымен  қамтамасыз  ету  және  стипендияларды  ұлғайту  арқылы, 

жеңілдіктер беру кепілдігі арқылы жүзеге асты. Бірақ революция алдындағы кезеңде гимназиялық білім 

алған қазақ қыздардың саны аз болды. 

Троицкдегі қазақ мектебі және оған ұқсас мектептер бірінші кезекте ресейліктермен тығыз байланыста 

болған қазақтар үшін жасалды. Бұл мектептер орыс-қазақ мектептері үшін негіз қаланды. Мектеп қазақ 

халқының ақысы есебінен сақталды. 

Қазақтар  Мәскеу,  Санкт-Петербург,  Казань,  Саратов,  Томск,  Варшава  университеттерінде  де  білім 

алды.  Қазақ  интеллигенциясының  анағұрлым  аз  бөлігі  жоғары  әскери  білім  алды.  28  орыс  оқу 

орындарында қазақ зиялылары мен ескі дәстүрлі интеллигенциямен бірге қазақстандық қоғамның түсін 

қалыптастырды,  жалпы  білім  беру  жүйесінің  дамуына  үлкен  ықпал  еткен  қазақ  сапалы  жаңазиялы 

қауымы пайда болды. 

ХХ ғасырдың басындағы қазақ интеллигенциясының алғашқы өкілдері мектепте және медреселерде 

алғашқы  білім  алды.  Кемшіліктерге  қарамастан,  мектеп  және  медреселер  қазақ  және  басқа  шығыс 

халықтарының  өмірінде  белгілі  бір  рөл  атқарды,  рухани  дамуына  үлес  қосты,  ұлттық  бірегейлікті 

қалыптастырды  және  нығайтты,  патшалық  отаршылдыққа  қарсы  күрестің  орталығы  болды.  Бұл 

мектептер  отаршылдық  билік  үшін  елеулі  қауіп  төндірді.  Олар  жаңа  үкімет  тағайындаған  бұйрықтарға 

бағынбауға үйретті, сондықтан шенеуніктер бұл мектептерді шектеді және оларға қысым көрсетті. ХІХ 

ғасырдың  соңында  отарлық  билік  барлық  жерлерде  мектеп  пен  медресеге  қарсы  әрекеттерді  бастады, 

оларды орыс мектептерімен ауыстыруға тырысты. Орыс тілінде оқытатын орыс-қазақ мектептері пайда 

бола  бастады.  Мұндай  мектептердің  ашылуы  оңай  емес  еді.  Орал  және  Торғай  өңірлеріндегі  орыс 

мектептерінің құрылысына қарсылық көрсеткен кездегі оқиға бізге белгілі. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3(58), 2018 ж. 

31 

ХХ  ғасырда  Орал  өңірінің  түкпір-түкпірінде  және  ауылдарында  1  6073  оқушы  оқитын  60  мектеп 

жұмыс  жасады.  Мұғалімдер  Омбы,  Ташкент,  Ақтөбе,  Семей  қалаларында  білім  беру  мекемелерінде 

дайындалды. 

Дала  өлкесінде  және  Түркістанда  халықтың  білім  алуына  жұмсалатын  шығындар  Ресейдегі  орташа 

шығындармен салыстырғанда өте төмен болды. Егер Ресейдің бір тұрғынының шығыны жылына 56 тиын 

болса,  Ақмола  облысында  -  36  тиын,  Семей  қаласында  -  16,2  тиын.  Бірінші  дүниежүзілік  соғыс 

Қазақстандағы білім берудің дамуына да әсер етті: бір жыл ішінде Орал облысындағы мектептерде қазақ 

студенттерінің саны 6116 адамға төмендеді; егер 1914 жылы 4 499 студент болса, 1915 жылы 3,883 адам 

болған. 

Революцияға  дейін  байырғы  тұрғындардың  сауатсыздығы  98%  болды.  Әдетте,  патша  үкіметі 

халықтың білім алу дәрежесінің дамуын қолдамады. 1917 жылы бүкіл халықтың сауаттылығы 8,2% -ды 

құрады,  қазақтар  арасында  -  2%,  әйелдер  арасында  -  0,5%.  1917  жылдың  қарсаңында  қалыптасқан 

Қазақстанның  білім  беру  жүйесі  қоғамның  теңсіздігін  көрсетіп,  бастауыш  мектептер  желісін  шектеді. 

Жалпы білім беру мектептерінің саны екі оннан аспады. 1914-1915 жылдары барлығы 240 дәрігер, 3300 

мұғалім, 590 ауыл шаруашылығы маманы, 15 инженер мен техник бар еді [3, б. 71-76]. 

Погребинский  А.П.  Түркістан  өлкесінің  генерал-губернаторы  50  мыңға  жуық  армия  ұстағанын  атап 

өтті.  Бұл  мақсаттарға  облыстық  бюджеттен  12  жылда  75  миллионға  жуық  рубль  жұмсалды,  онда 

шамамен 1,5 миллион адам өмір сүрді. Осы кезеңде қоғамдық білім беру мекемелеріне қызмет көрсету 

үшін  жылына  шамамен  420  мың  рубль  немесе  35  мың  рубль  бөлінді  және  орта  есеппен  бір  адамға  2 

тиыннан келеді. Жоғарыда айтылған фактілерден көріп отырғанымыздай, Қазақстандағы халықтың білім 

беруі өте баяу дамыды, отарлық билік орталыққа қолайлы саясат жүргізді [4, б. 199]. 

Қазақстандағы білім беруді қалыптастыру мен дамытуда тарихи рөл атқарған Қазақстанның танымал 

ғалымы,  ағартушысы  және  энциклопедияшы  Ыбырай  Алтынсарин  болды.  Торғай  облысы  мектебінің 

инспекторы қызметіне орналасқаннан бастап, Ы.Алтынсарин жаңа мектептердің ашылуын дереу бастады. 

Ең  алдымен,  ол  облыстың  барлық  аудандық  орталықтарында  бір  орталық  мектепті  ашу  туралы  шешім 

қабылдады.  Осы  мақсатта  ол  Торғай  аймағының  ауылын  аралап,  халықтан  қаражат  жинап,  Илецк, 

Николаев, Торғай және Ырғыз уездерінде екі жылдық орыс-қазақ мектебін ашты және мектепті оқушылар 

және мұғалімдермен қамтамасыз етті. 

Ы.Алтынсарин қолөнер және ауылшаруашылық мектептерін ашуға көп күш жұмсады, ол тұрғылықты 

халықтың  арасынан  Қазақстанның  экономикалық  дамуына  қажетті  мамандар  даярлауға  айрықша  мән 

берді. Ол жергілікті тұрғындардан жиналған қаражаттан Торғайда кәсіптік мектепті аша алды. Ол қайтыс 

болғанға  дейін,  өзінің  иемдеген  жерлерін  Қостанайда  ашылуға  тиісті  ауыл  шаруашылық  мектебінің 

пайдасына қалдырды. 

Ол бес қыздар мектебін ашты, онда 1896 жылы 211 оқушы оқыды, оның ішінде 70 қазақтар, ресейлік 

қоныс аударушылар - 141. 

Алайда Алтынсарин қоғамдық білім берудің жұмысы тек жоғарыда аталған мектептердің түрлерімен 

ғана шектеле алмайтынына сенді, өйткені бұл мектептер халықты оқытудағы алғашқы қадам болды. Ол 

халықтың білім беру желісін кеңейтуге ұмтылды және осы мақсат үшін әр кеңесте бастауыш мектеп ашу 

туралы арнайы ескерту жасады. Оның үстіне, бұл мектептер, оның пікірінше, қазақтардың өмір салтына, 

яғни көшпелі мектептерге сәйкес болуы керек: жазда қазақ ауылдарымен бірге жайлауға, қыста қыстап 

қалу үшін қыстауда болу керек болды. 

Алтынсариннің айтуынша, тек қана бастауыш мектептерді ашу арқылы қазақ халқының әмбебап білім 

алуына  негіз  қалауға  болады.  Ол  халықтық  бастауыш  мектептердің  осы  түріне  деген  қажеттілігін 

теориялық тұрғыда негіздей отырып, 1886 жылы арнайы «қырғыз болыстық мектептерінің хатын» жазды.  

Ол төрт екі сыныптық орыс-қырғыз, бір қолөнер, бір қыздар мектебі мен орыс ауылдық балаларының 

екі  мектебін  және  бес  болыстық  мектеп  ашты.  Ол,  сондай-ақ,  гимназияларда,  университеттер  мен 

Красноуфимский училищесінде оқитын балаларды асырау үшін халықтан қайырымдылық көмек жинады. 

Алтынсарин  атақты  орыс  мұғалімдері  Ушинский  және  Бунаковтың  әзірлеген  білім  беру  теориясын 

шығармашылық  тұрғыдан  меңгеріп,  дала  өңірінің  ерекшеліктерін  ескере  отырып,  орыс-қазақ 

мектептеріндегі балаларды  оқыту  мен оқудың  түпнұсқалық жүйесін жасады. Ол мектептерде  «көшпелі 

өмір  салтынан  өтпелі  өмірге  дейінгі  жергілікті  халықтың  қажеттіліктеріне  сәйкес»  мектепте  қолөнерді 

оқытуды енгізді. Ұлдар ағаш ұстасы, темір және басқа да қолөнер бұйымдарын жасауды үйренді, ал қазақ 

қыздары  көйлектер  тігуді,  тоқылған  шарфтар,  түкті  орамалдар,  ленталар  және  жүннен  жасалған 

белдіктерді  жасауды  үйренді.  Сонымен  бірге  Ы.Алтынсарин  әйелдер  мектебі  «тікелей  мақсатына 

қарамастан, білім беру және қолөнер мекемесі ретінде , қолөнерге тартылған қырғыз қыздарына да жақсы 

жүктеу/скачать 9,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: