Қазақстан  топырағының  ауыр  металдармен  ластануы

 
 
166  ЭКОТОКСИКОЛОГИЯ 
заттар  кездесетін  шаң-тозаңдар  көптеп  шығарылып,  біртіндеп 
қала  топырағының  бетіне  шөгуде.  Тіпті  ауада  ұшпа  заттардың 
шама-лы  концентрациясының  болуында  да  қала  топырағында 
атмосферадан қонатын зиянды компоненттердің көп мөлшері тез 
жинақталып  үлгіреді.  Осының  салдарынан  кәсіпорын  қызмет 
ететін  бірнеше  шаршы  километр  аумақта  ластауыш  заттардың 
ауытқымалы  көп  мөлшері  байқалады.  Олардың  көбі  рұқсат 
етілетін  шекті  шамадан  асып  кетеді.  Бұдан  топырақтың  қасиеті 
ғана  нашарламастан,  бірқатар  жағдайларда  ауыз  су  ретінде 
пайдаланылатын  жер  беті  және  жер  асты  суларын  ластайтын 
қосымша  көздер  пайда  болады.  Қаладағы  ашық  топырақ 
телімдері  атмосфера  ауасын  қайталап  ластайтын  қуатты 
ошақтарға  айналады.  Осылайша,  топырақтың  ластануы  өзінің 
келтіретін  зардаптары  жөнінен  өте  қауіпті  құбылыс  болып 
саналады. 
     Ауыр  металдардың  топырақты,  әсіресе  үлкен  қалалар  мен  ірі 
өнеркәсіп  орталықтарының  маңайындағы  топырақты  ластауы 
Қазақстан  Республикасы  үшін  өзекті  мәселелердің  біріне  ай-
налды.  Республиканың  өнеркәсіпті  өңірлерінде  антропогендік 
әрекеттер мен топырақ жамылғысының ластану ошақтары едәуір 
аумақты  қамтуда.  Айталық,  Павлодар-Екібастұз  аумақтық-
өндірістік  кешеніндегі  қарқынды  өндірістік  жұмыстардың 
нәтижесінде  қоршаған  ортаның  жер  беті  және  жер  асты  сулары, 
ауа  бассейні  және  топырақтың  беткі  қабаттары  секілді  барлық 
элементтері ластанған көлемді аумақтар пайда болды. 
     Өзінің  бірегей  қасиеттеріне  сәйкес  айрықша  орын  алатын 
сынап  элементі  Павлодар-Ақсу  және  Екібастұз  өнеркәсіп 
тораптарында  туындаған  антропогендік  ауытқулардың  көлемді 
аумағында  айтарлықтай  мөлшерде  кездесетін  ластауыш 
элементтердің 
бірі 
болып 
отыр. 
Қоршаған 
ортаның 
элементтерімен 
биоло-гиялық 
және 
физикалық 
жолмен 
тасымалданатын  сынаптың  уыттылық  қасиеттері  ерекше 
алаңдатушылық  туғызып,  экотоксикологиялық  проблемаға 
айналуда.  Бұл  өңірдің  энергетикалық  кәсіпорындарының 
атмосфераға  жыл  сайын  800  мың  т  шаң-тозаң  шығаратыны, 
олармен  бірге  2  –  800  кг  сынап  таралатыны  анықталған.  Алтын 

 
 
 
167
 
үйінділерінде бұдан да көп сынап жинақталады, оларға жылына 5 
тоннаға  дейін  сынап  жеткізіледі  екен.  Осындай  деректер 
экологияға  зиянды  мұндай  элементтердің  қоршаған  ортаға  және 
ондағы тірі организмдердің денсаулығына зиянды әсерін азайтуға 
бағытталған  шаралар  қабылдауды  және  оларды  мүлтіксіз  жүзеге 
асыруды қажет етеді. 
     Орталық  Қазақстанда  да  ауыр  металдардың  ластаушылық 
зардаптары  жойылмаған,  мұнда  сынап  элементі  Теміртау 
қаласының  едәуір  аумағын,  Самарқан  су  бөгенінің  жағалық 
алқабын,  Нұра  өзені  аңғарының  едәуір  бөлігін  «жаулап»  алған 
(М.А.Илющенко,  С.Хевен,  1997).  Мәселен,  «Карбид»  өндірістік 
бірлестігі  мен  оның  айналасындағы  өнеркәсіп  алаңы  (1,1  км
2
) 
топырағының  үстіңгі  қабатындағы  сынаптың  мөлшері  375  мг/кг 
болған. 
     Оңтүстік  Қазақстанда  мырышпен  ластанған  және  жер-жерде 
фторидтік  аномалия  байқалатын,  батысында  – хроммен  ластаған 
аймақтар  пайда болған. 
     Ақтөбе  өңірінде  қаладан  20  км-ге  дейінгі  қашықтыққа 
таралған  фондық  деңгейден  ондаған  және  жүздеген  есе  асатын 
хроммен, никельмен, ванадиймен ластану фактілері тіркелген.  
     Шымкент 
қаласының 
қорғасын 
зауытына 
жанасатын 
аумағында  қорғасын  мен  өзге  де  ауыр  металдардың  жоғары 
концентрациясы  анықталған.  Мұнда  қорғасынның  мөлшері 
рұқсат  етілген  шекті  мамадан  36  есе,  мырыш  –  1,3,  мыс  –  2,1, 
кадмий – 14,7 есе артық болған. 
     Кентауда  топырақтың  қорғасынмен  ластануы  оның  ластану 
көзінен  300  –  400  км  қашықтықта  қалыпты  шамадан  ондаған 
және  жүздеген  есе;  Теміртауда  –  сынап  –  20  км  қашықтықта 
ондаған есе,  Жезқазғанда – мыс 15 – 20 км қашықтықта ондаған 
есе; Текелі мен Талдықорғанда – қорғасын, мырыш, кадмий 2 – 3 
есе  артық  таралған.  Алматы  қаласында  топырақтағы  мырыш 
мөлшері рұқсат етілетін шекті шамадан 1,8 – 15,2 есе, қорғасын – 
3,1  –  18,6,  мыс  –  3,0  –  14,9,  кадмий  –  100  еседен  астам  болған 
(М.С.Панин, 2002). 
 
 

жүктеу/скачать 11,04 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: