Қарым-қатынас мәдениетін зерттеу бағдарламасын жасау

Жеткіншек жасындағы балаларды тәрбиелеуде, оларға психологиялық қызмет көрсетуде қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру үшін әр баланың жеке тұлғалық қасиеттерінің ерекшеліктерін жете білудің ролі үлкен. Сол үшін психолог сынып жетекшісімен бірлесіп оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін зерттеу бағдарламасын жасап алуы қажет екенін көптеген ғалымдар көрсеткен. Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін зерттеуге әлеуметтік психологияда қалыптасқан әдіс-тәсілдержің басым көпшілігін қолдануға болады. Ол әдістемелерді мектеп жасындағы балаларды зерттеуге қолданғанда зерттеуді сынып үжымымен жүргізудің көптеген ұтымды жерлері бар. Балалар оқу барысында, сыныптан тыс іс-шаралар жүргізгенде, көптеген оқу-тәрбие мәселелерін шешу барысында бір-бірімен себептес байланыста болып, қарым-қатынас жасайды. Сондықтан мектеп жасындағы балалардың қарым-қатынас мәцениетін бағалап, қажетті болған кезде коррекциялау, тәрбиелік мәні бар қосымша іс-шаралар ұйымдастыру үшін сынып ұжымы ыңғайлы. Баланың өзі оқитын сыныпта жолдастары, достары, бірге ойнайтын, бос уақытты бірге өткізетін қүрбылары бар. Осы ортада қалыптасқан сыныптағы үжымішілік қатынас ерекшеліктерін зерттеу арқылы балардың қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасу деңгейін анықтауға мүмкіндік болады.

Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін зерттеу және тәрбиелеу негізін құратын бағдарламасының үлгі мазмұнын Я.Л.Коломинский /36/, И.В.Дубровина /37/, Ю.З.Гильбух /38/, М.Р.Битянова /39/ еңбектеріне сүйене отырып анықтауға болады. ұсынған. Олардың ұсыныстарын ескере отырып мектеп тәжірибесінде пайдалануға ыңғайлы бағдарламаны қысқартып келесі мәтінде көрсетуге болады.

Сынып ұжымын зерттеу бағдарламасы.

1. 
   Сынып ұжымы, топ туралы жалпы мағлүмат жинау (оқушылардың саны, оның ішінде қыз және ұл балалар саны, олардың жеке тұлғалық және жас ерекшеліктері, сынып жетекшілерінің өзгеріп тұруы, мектептерін ауыстырғандары және оның себебі т.с.с).
   
2. 
   Сыныптағы балалардың ұйымшылдығы: өзін-өзі басқару деңгейі, сынып жұмысын, қоғамдық тапсырмаларды орындайтындығы.
   
3. 
   Сынып ұжымының үлгеріміне мінездеме (кейбір оқушылар үлгеріміне сипаттам, олардың үлгеріміне байланысты жеке бақылауға алынуы, үлгерімі төмендерге, оқу процесінде оқушылардың өзара көмек көрсетуі, оны үйымдастыру түрлері).
   
4. 
   Оқушылар үжымының қоғамдық пайдалы еңбекке, өзіне-өзі қызмет етуге қатысуы, оқушылардың сыныптан тыс жүмыстарға қатысуы, ондағы орны, орындайтын жұмыстардың түрлері, жалпы еңбекке деген көзқарасы, сыныпта тапсырмаларды бөлудің түрлері (белсенділер ғана орындайды ма немесе кезектесіп орындауға оқушылар тартылады ма).
   

6. 
   Сыныптағы оқушылардың өзара қарым-қатынастарының ерекшеліктері: балалардың ұйымшылдығы, сыныптың жетістіктері мен кемшіліктері, оқушылардың бірлесіп жұмыс жасағанды жақсы көруі, ер балалар мен қыз балалардың бір-біріне өзара көмегі және олардың ішкі негізі, сыныптаң ортақ іске деген қызығушылығы, жеке оқушылардың сынып ұжымындағы эмоционалдық жағдайы.
   
7. 
   Оқушылар мен мұғалімдердің өзара қарым-қатынасының ерекшеліктері.
   
8. 
   Ұжымдағы дәстүрлердің қалыптасқандығы, ұжымның бос уақытты бірге ұйымдастырған іс-шараларда өткізуі, балалардың ой-өрісі, рухани, спорттық өмірі, көркемөнер, шығармашылық кештер, компьютелік сауаттылығы т.с.с. көрсеткіштер бойынша бағалау.
   

1. Мінез-құлық қасиеттерін бағалау көрсеткіштері: жағымды мінез-қүлық белгілерінің көрініс беруі: белсенділігі, тәртіптілігі, жинақтылығы, ұйымшылдығы, мейрімділігі, жауапкершілікті сезінуі, қайырымдылығы, іскерлігі, кішіпейілділігі, шешім қабылдағыштығы, қарапайымдылығы, ұстанымдылығы, адамдарға ықылас қоюы, ашықтығы, шыншылдығы, әдептілігі, адамгершілігі.

2. Жағымсыз мінез-құлық белгілерінің көрініс беруі: эгоистігі, түйықтығы, дөрекі, өтірікші, үстанымсыздығы, менменшілдігі, темекі тартуы, алкоголизмге, накотикке және басқа да улы заттарға құмарлығы.

3. Жалпы мәдени дағдыларын бағалау көрсеткіштері: үлкендермен және жолдастарымен қарым-қатынасының қалыптасуы, кішіпейілділігі, ұқыптылығы, сүйкімділігі, жылы жүзділігі, өнер, әдебиет салаларына деген көзқарасы, үйіндегі кітапхана қоры.

4. Қарым-қатынас жүйесінің қалыптасқанын бағалау көрсеткіштері: қоршаған ортадағы адамдармен қарым-қатынасы, ашықтығы, жарқын жүзділігі, толеранттығы (басқалардың пікіріне шыдамдылығы), мейірімділігі, парасаттылығы, адалдығы, сезімталдығы, сыйластығы, қайырымдылығы т.б. қасиеттерінің қарым-қатынас барысында көрініс беруі.

5.Сыныптастарымен қарым-қатынасын бағалау көрсеткіштері: сыныптастарының мүддесімен санасуы, кикілжіңдерден өзін аулақ ұстауы.

6. Ата-аналарымен қарым-қатынасын бағалау көрсеткіштері: ата-аналарын жақсы көретіндігі жөне өте силауы, оларды тыңдауы, сенімсіздік білдіруі және көбіне айтқанын орындамайтындығы, өзінше өмір сүруі, өзінің ата-анасын сыйламауын түсіндіруі, ата-ана беделін мойындауы, өз дегенімен жүретіндігі.

7. Білім алуға, оқуға деген көзқарасын бағалау көрсеткіштері: үлгерімі, алып жүрген бағалары, оқушының оқығысы келетіндігі, жақсы немесе жаман оқу себептері, сабаққа қаьысуы, кешігіп келуі, үй тапсырмаларын орындауы, өз бетінше білім іздеуі, оның жүйелілігі, жақсы көретін пәндері, оларды жақсы көруінің себебі, болашақ мамандық таңдауниеттерінің барлығы, жеңіл меңгеретін сабақт, меңгеруге қиналатын пәндері, оның себебі, білімді меңгерудегі жеке кемшіліктері, олардың себептері, оқуға деген қызығушылығы, оның үзақтығы, тереңдігі, түрақтылығы, өз бетінше білім алу дағдысының қалыптасқандығы, өз бетінше білім алумен айналысуы, оқу процесіндегі жетістіктері мен кемшіліктеріне көзқарасы.

8. Өз-өзіне деген көзқарасын бағалау көрсеткіштері: өзінің жеке түлғасына беретін бағасы (өте жоғары, өте төмен, дәлме-дәл), өзінің адамгершілік қасиеттерін бағалауы, өзінің жеке жетістіктері мен кемшіліктеріне деген қатынасы.

9. Оқушының сынып ұжымындағы ролі мен орнын бағалау көрсеткіштері: Оқушының сынып ұжымындағы статусы (майталман, атақты, жағымды, танымал емес, оңаша, шеттелген), ұжымның, сыныптың, топтың оқушыға деген көзқарасы, оқушының үжымға деген көзқарасы, оның талаптарын орындауы, үжым пікірін бағалауы, сыныптағы достары, жолдастары, олардың ортақ қызығушылықтары, сыныптастарымен кикілжіңге келуі, оның себептері.

Қолданылған психодиагностикалық әдістемелер көмегімен жиналған материалдарды осы көрсеткіштер бойынша өңдеп шығу нәтижесінде сынып оқушыларының жеке түлғалық ерекшеліктерін, қарым-қатынас мәдениетін өлшеп шығуға және кемшіліктерін түзету-дамыту жұмыстарының мазмүнын анықтауға күмкіндік болады. Өрбір оқушының жеке түлғалық қасиеттерін дамыту үшін оларға өзіндік жеке бағдарлама жасаған артық болмайды.

Диагностикалау нәтижелерін талдау барысында барлық жиналған материалдарды бір-бірімен ұштастырып талдаған орынды. Өйткені бір әдістеменің көмегімен қалыптасқан тәжірибенің ерекшеліктерін анықтап алу мүмкін емес. Сондықтан баланың ұжымішілік қарым-қатынасын талдауға

социометриялық талдауды, рекогностика (тәуелсіз берілген пікірлерді талдау) элементтерін қолданумен қатар балалардың мектептегі өмірін бақылау, таным процестері мен жекелік қаеиеттерін зерттеу жұмыстары жүргізілді.

Топтағы қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеуге кеңінен пайдаланылатын әдістемелер Э.Берн жасаған трансактілік талдау және Дж. Морено усынған социометриалық талдау болып табылады. Бұл әдістемелерді пайдаланудың өзіне тән көптеген ерекшеліктері бар. Психологиялық қызмет көрсету барысында трансактілік талдау әдістемесі өте кем қолданылып жүр. Сондықтан біз осы әдістеменінің мәтінін және жүргізу ретін диплом жұмысымызда келтіріп отырмыз.

Қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудағы трансактілік талдаудың орны ерекше. Психологиялық қызметті ұйымдастыру және психологиялық көмек көрсету барысында оқушылар арасында, педагогтар мен оқушылар, ата-аналармен оқушылар және ата-аналар мен олардың балалары арасында бір-бірін түсінбеушілік, қарым-қатынасы бұзылуы, шиеленіс жағдай тууы анықталады. Осы көріністердің орын алу себебі қарым-қатынас барысында оған қатысушылардың біреуінен өзін ыңғайсыз сезінуі, басқалардан қысым көруі, іс-әрекетін дұрыс бағалауы т.с.с. жағдаймен байланысты психологиялық қорғау әдістерін іздеуге алып келеді. Бұл жағдай қарым-қытынас мәдениеті сақталмағанын көрсетеді.

Бұл көрсеткіштердің барлығы жеке адам қалыптасқан ортанын мәдениетіне, ол адамның өзін-өзі басқару механизмі қалыптасқан жағдайына тәуелді болады. Сыртқы ортаның қойған талаптары әр адамның ішкі «Меніне» айналады. Осы Мен көрінісін талдау жолын АҚШ психологі Э. Берн 1955 жылы жасап шығарған /40/.

Ол трансактік талдауды жеке адамның мінез-құлық моделінің қалыптасу ерекшеліктерін талдауға қолдану әдісі ретінде үсынған. Трансакция - бүл басқа адамға бағытталған әрекет (акция). Ол қарым-қатынастың бөлігі болып табылады. Э. Берннің концепциясы қарым-қатынаста проблемалары бар адамдарға психологиялық көмек көрсету қажеттілігіне жауап ретінде жасалынған. Осы қарым-қатынас жасау үлгісін басқа адамға көрсету, тәжиребесін үйымдастыру әдісі ретінде трансактілік талдау үсынылған. Қарым-қатынас мәдениетін зерттеуде және коррекциялауда трансактілік талдау әдістемесінің орны ерекше.

Психологиялық қызметті ұйымдастыру және психологиялық көмек көрсету барысында оқушылар арасында, педагогтар мен оқушылар, ата-аналармен олардың балалары арасында бір-бірін түсінбеушілік, қарым-қатынасының бұзылуы, шиеленіс жағдай тууы жиі орын алады. Келіспеушіліктің себебі қарым-қатынас барысында оған қатысушылардың біреуінің өзін ыңғайсыз сезінуі, басқалардан қысым көруі, оның іс-әрекетін өзгелер дұрыс бағаламауы т.с.с. жағдайлармен байланысты «жәбірленуші» өз-өзін психологиялық қорғау әдістерін іздеуге мәжбүр болады. Бұл жағдай қарым-қытынас жасаушылар арасында қатынас мәдениетінің сақталмағанын көрсетеді. Мектептегі оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыру барысында, қызметкерлер тобында кәсіби іскерлік қарым-қатынаста орын алған түсінбеушіліктердің себебін анықтап, осы жағдайдан шығару шаралары ретінде трансактілік талдау кеңінен пайдаланылады. Бұл талдау барысында зерттелінушілердің қатынас жүргізу ерекшеліктерін функционалдық-рольдік дәрежеде талдауды ұйымдастыру арқылы оқушылардың, үлкендердің бір-бірімен тіл табысқыш, ұйымшыл, басқалардың пікірімен санасу және сыйлау қабілетін қалыптастырады.

Көптеген ғалымдар қарым-қатынас мәдениетіне келесі анықтама береді: қарым-қатынас мәдениеті дегеніміз - адамдардың өз мінез-құлқын басқару арқылы басқалармен тіл табысу және алдына қойған мақсатына жетудің тиімді жолын табуы. Қарым-қатынас мәдениетінің қалыптасқандығын, оның сапасын өлшеп көрсету өте қиын. Өйткені тек қана іскерлік, қолданбалы, тәжиребелік мәселелердің тиімді шешлгені қарым-қатынасқа қатынасқан барлық субъектілер үшін оң, психологиялық жағынан ыңғайлы жағдайда жүргенін көрсетуі мүмкін. Сондықтан іс-шаралар нәтижесі гуманистік, адамгершілікті сақтау негізінде, басқаларға психологиялық қысым, зорлық көрсетпей жүргізілгенде ғана қарым-қатынас мәдениеті сақталады деп айтуға болады.

Қарым-қатынас мәдениеті қалыптасқан адам сыртқы орта жағдайына байланысты өз мінез-құлқының моделін жасап оны жүзеге асырады. Осы модельге көптеген психологиялық көрсеткіштер әсерін тигізеді. Г.М.Андреева /41/, Э.Берн /42/ зерттеулерінде қарым-қатынас мәдениетінің келесі көрсеткіштері анықталған: адамның дүниетанымы, қарым-қатынас объектісіне көзқарасы, өз қүқығы мен міндеттерін түсінуі, өзін-өзі бағалауы, әдеттері, қарым-қатынас тәжіребесі, мінезі, көңіл-күйі т.б. Бұл көрсеткіштердің барлығы жеке адамның өмір сүретін ортасының мәдениетіне, ол адамның өзін-өзі басқару механизмінің қалыптасқанына тәуелді. Сыртқы ортаның қойған талаптары біртіндеп әр адамның ішкі «Меніне» айналады. Осы «Менді» талдау жолын Э.Берн жасаған трансактілік талдау барысында анықталады.

Трансакция - бұл басқа адамға бағытталған әрекет (акция), немесе қатынасты тасымалдау. Ол адамның басқалармен қарым-қатынасының бірлік бөлігі болып табылады. Э.Берннің концепциясы қарым-қатынаста қыйындық көріп жүрген адамдарға психологиялық көмек көрсету қажеттілігін қанағаттандыру әдістемесі ретінде жасалынған.

Адамдардың қарым-қатынас барсында көрсететін мінез-құлқын ұзақ уақыт ішінде бақылап, жиналған материалдарды талдау нәтижесінде автор келесі тұжырымдама жасаған: қарым-қатынас барысында адамдардың мінез-құлқы, бет-әлпеті, сөйлеу техникасы, дене қимылы өзгеріп тұрады. Олар бірде кішкентай бала сияқты бір күліп, бір жылайды, ал екінші жағдайда үлкендер сияқты байсалдылық пен сабырлылық көрсетеді, үшіншіде – ата-аналарының үлгісінің көшірмесі болады. Осындай ерекшеліктерді талдай отырып Э.Берн жеке тұлға негізгі үш құрамды бөліктің бірлігі екендігін көрсеткен. Адамдардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру тәжірибесінен алынған «Трансакция» терминін қазақшаға аударғанда «қарым-қатынас барысындағы әсер ету» деген мағынаны береді, ал трансакциялық талдау - осы әсерді талдау әдісі болып табылады. Басқа адамға әсер ету қарым-қатынас барысыңда жүреді. Осы қарым-қатынас жасау барысында басқаларға әсерлі болу үлгісін көрсету, келісімділік тәжиребесін үйымдастыру әдісі ретінде трансакция үсынылған.

Адамның қарым-қатынас мәдениетін сақтауы жағдайға байланысты болғандықтан оның позициясы кішкентай бала, ата-ана немесе үлкен адамдар позициясына ұқсайды. Трансакциялық талдау барысында осы позициялар толық талданады. Трансакциялық талдау келесі 4-тақырыптық бөлімдердің ерекшеліктерін толық талдау арқылы жүргзіледі:

1. 
   Құрылымды талдау;
   
2. 
   Трансакцияны талдау;
   
3. 
   Ойындарды талдау;
   
4. 
   Сценарийлерді талдау;
   

1. 
   Құрылымды талдаудың мазмұны.
   

1. 
   бір кездері ол кішкентай бала болған;
   
2. 
   оның ата-анасы немесе олардың орнында болған адамдары болған;
   
3. 
   егер оның дені сау болса, ол қоршаған болмысты ақиқатқа сай бағалауға қабілеті жетеді.
   

4. 
   Ата-аналық «Меннің» көріністері:
   

- сыншыл ата-аналық «Мен» жағдайында.

Мінез-құлық, жүріс-тұрыс, қарым-қаиынас ережелері мен нормалардан тұратын Ата-аналық «Мен» жеке тұлғаға стандартты жағдайларда қалыптасқан және өмір сынынан өткен стереотип бойынша ыңғайлы өмір сүруге мүмкіндік береді. Ол стереотиптер сананы күнделікті кездесетін қарапайым, үйреншікті мәселелерді талдап шешу жүгінтен босатады. Өйткені өмірде адам орындайтын көптеген әрекеттер күнделікті неше рет қайталанылатын болғандықтан (қоды жуу керек па?) оны күніге бір күрделі мәселе сияқты шешетін болса, оның алдында тұрған шынайы күрделі, ойланып-толғанғунды талап ететін проблемаларды шешуге шамасы қалмас еді. Ата-аналық «Мен» бүл әр адамның ішкі бақылаушысы, реттеушісі және бағалаушысы болып табылады. Сондықтан уақыт тапшы болған жағдайларды «Меннің» осы құрамды бөлігіне адам бейсаналы түрде көптеген жүгін артады.

2. Үлкендік Мен көріністері:

Мағлүматтың логикалық қүрамдарын қабылдайды және өңдейді, көбінесе шешімдерді ойлап алып және олардың шынайылығын эмоциясыз тексере отырып қабылдайды. Үлкендік «Мен» Ата-аналыққа қарағанда стандартты, бір мағыналы жағдайларға емес, ол бірегей, ойлануды қажет ететін, таңдауға еркіндік беретін, сонымен қатар шешім қабылдаудың салдарын және жауапкершілігін үғынуды қажет ететін жағдайларға бейімделеді. Үлкендік Мен жеке тұлға құрылымындағы Балалық «Мен» және Ата-аналық «Мен» көріністерін тексеріп, шынайы жағдаймен салыстырып, бағалап отырады.

3. Балалық «Мен» көріністері:

Тіршілікте сезімдер ұстанымында болады. Қазіргі кездегі мінез-құлыққа балалық шақтан қалған жасырынды сезімдер әсерін тигізіп тұрады. Сонымен қатар Балалық «Мен» тек өзіне тән ерекше қызметтерді атқарады: шығармашылық қабілеттің көрініс беруі, қақтығыс жағдайдан шығу жолдарын табу, өзінше бір ерекшеліктерді көрсетуді, кейде өткір әзіл және т.с.с. өмірге қажетті жағдайларды туғызуы. Адам өз бетімен мәселені шешуге шамасы келмеген кезде, басқа адамдардан қысым көргенде Балалық «Мен» шатақ мінезбен көрініс береді. Э.Берннің сыныптастыруы бойынша қарым-қатынас барысындағы «Мен» көріністері жағдайға байланысты 3 түрде орын алады. Балалық «Мен» көріністері:

- табиғи Балалық «Мен» (құаныш, қайғы және т.б. эмоционалдық күйлерін спотандық түрде бейнелеуі);

- икемделуші балаық «Мен».(бейімделуші, құлақ қоюшы, қорқақтық білдіруі, кінәлі болуы, жалтақтаушы және т.с.с)

- қарсылық білдіретін балалық «Мен» (өзін басқаларға таныту үшін қарсыласып, мен оны орындамаймын, бармаймын деген байбаламшылық, қырсықтық белгісін көрсетуі).

Адамның қарым-қатынаста ұстанған позициясына байланысты Менінің үш құрамды бөліктері әр түрлі болады:

1) «Мен» көрінісі ата-аналық позицияда болса ол әке, ана, әпке, педагог, бастық рөлдерін ойнайды;

2) «Мен» көрінісі үлкендік позициясында болса ол өзінің бағасын білетін көрші, жолаушы, бағынышты әріптес, кездейсоқ серік, және т.б. рөлдерде болады;

3) «Мен» көрінісі балалық позициясында болса жас маман, халықтың сүйікті қайраткері, «қылжың-мылжың» еркетай жезде рөлдерінде болады.

Әр бір адамның жеке түлғасында осы үш қүрамдыстары байқалады. Олар бір-бірімен гормониялық байланыста болуы керек. Егер біреуінің көрінісі сыртқы жағдайға сай болмаса, қарым-қатынас бүзылып, шиеленіс жағдай туы мүмкін. Шиеленіс жағдайларды шешу жолын қалай іздеу керек екенін Э.Берн ұсынған. Оның пікірінше адамның осы құрамды бөліктерінің қайсысы бәсең, жағдайға сай емес көрініс берсе, соны оятып жандандыру – психотерапияның негізгі мақсаты болып табылады.

«Мен» көрінісін диагностикалау және оны гармониялық жағдайға келтіру жеке адамның барлық функцияларын оңтайландыруға алып келеді. Өйткені «Мен» көріністерінің әр қайсысы өз функцияларын атқарады.

Қарым-қатынас ерекшеліктерін талдау оның мақсатына байланысты. «Меннің» үш позициясының үлес салмағы әр түрлі болады. Олардың арақатынасын трансакциялық талдау бойынша анықтауға мүмкіндік туады. Талдау барысында мінез-қүлық күрылымын, оның ерекшелігін, әр құрамды бөліктерінің жалпы көрініске қосатын үлесін анықтап алғаннан соң ғана трансактілік талдау қарым-қатынас мәдениетінің өлшемі бола алады.

2.Трансакцияны талдау.

Трансакция дегеніміз - бүл екі немесе одан көп адамдар арасындағы екі жақты коммуникация. Ол негізгі 2 бөліктен түрады:

1 Түрткі трансакция. (бір адам екінші адамды не көптеген адамдарды қарым-қатынасқа шақырады).

2 Жауап трансакция (түрткіге сай, одан басым немесе төмен жауап беруі).

Осы бөліктердің бір-бірімен ұштасып жүруі барысында қатынасқа түсушілердің Мені әртүрлі жағдайда болады. Сондықтан, трансакцияның нәтижесінде адамдар не бір-бірімен тіл табысады, не қақтығысқа ұшырайды.

Трансакциялар әр түрлі болады:

1 параллель жүретін трансакция, түрткі-трансакция мен жауап-трансакция бір-бірінмен қиылыспайды және бір-бірін толықтырып отырады (мысалы, түрткі-трансакция - Үлкендік-Балалыққа, жауап-трансакция - Балалық-Үлкендікке).

2 қайшылас жүретін трансакция, бұл жағдайда түрткі-трансакция мен жауап-трансакция бір-бірінмен қайшылас келеді (мысалы, түрткі-трансакция Үлкендік-Үлкендікке, жауап-трансакция сыншыл Ата-аналық-балалыққа).

3 бүркемелі жүретін трансакция.Бұл трансакция барысында шиеленіс анық көрініс бермеседе, ішкі мазмүны бір-бірін қайшылас болып келеді.

Бұл қатынастарды келесі нұсқамен көрсетуге болады.

Қатынастар диаграммасы

Қарым-қатынастың позитивті аяқталуына паралелль трансакциялар ықпалы зор. Ал қайшылас жүретін трансакциялар көп жағдайда үрыс-керіске, дау-дамайларға, қарым-қатынастың негативті аяқгалуына алып келеді, нәтижесінде көптеген бүркемелі трансакциялар туындайды.

3. Ойындарды талдау.

Трансактілік талдау-стандартты хабарларда қайта-қайта өндірілетін және өзара түсінушілікке жиі кедергі болатын коммуникацияның комплекті, стереотипті (қылықтар стереотиптері) тізбектерін зерттеу. Осындай қылықтар стереотиптерінде ойындар негізгі орын алады. Ойындар бүл трансакцияның стандартты тізбектері болып табылады. Осындай трансакцияларға психологиялық факторлар фон болады. Ойындар спонтандық, ашық қарым-қатынасқа қарсы қойылады. Көптеген ойындар адамның шынайы көңіл көтеруге бағытталған. Барлық ойындар барысында барлық әрекеттер мен эмоциялар ережелерге, келісімге негізделген.

Ойындар белгілі бір «сый-құрметке бөлену», ішкі кернеуді жеңілдету үшін, уақытты өткізу үшін жүзеге асырылады: ішкі эмоционалдық зорлану жағдайынан шығу, уақытты реттеу және т.с.с.

Трансакциялық талдау барасында ойындардың үш түрі (типі) қолданылады:

1 Құрбандық жасау (қарым-қатынас барысында бағынышты адам, ал кей кезде ымырашыл стилімен басқаратын басшы өз-өзін қүрбандыққа келтіргендей болып отырады)

2 Қудалаушы (авторитарлы басшыға тән)

3 Құтқарушы (демократия жолымен басқаратын басшы)

Трансакция арқылы адамдар өз уақыттарын реттеп, оны үнемді пайдаланады. Трансакцияны үйымдастыру барысында ойын арқылы уақытты реттеудің 6 тәсілі анықталған. Осы тәсілдерді қолдану арқылы әр адам өз рөлін қалай атқарып жүргені жан-жақты талданады.

- түйсініп қалу тәсілі (шет жүрушілік), қарым-қатынастан қашқақтап, трансакциямен алмасудан бас тартады;.

- ритуалды кездесу тәсілі, бұл жағдайда уақытты өткізу реті, қолданылатын әдістері толық қалыптасқан салт-дәстүрге сай алдын-ала болжамдалған. Қарым-қатынасқа түсішілердің барлығы алдын-ала кім не істейтінін біледі, сондықтан қатынас барысында қақтығыс болады ау деген қорқыныш пен тәуекелшәләік орын алмайды. Ритуалдық қатынасқа түсушілер бірін-бірі түсініп, қабылдағандар.

- іс-әрекет тәсілі - қоршаған дүниенің объектілеріне мақсатталған әрекеттер көмегімен уақытты ретке келтіру тәсілі. Бұған іскерлік кездесулерді, сабақ жүргізу, кітап жазу, емтиханға дайындалу, киім кешекті тазалау, ыдыс жуу, және т.с.с.

- ермекпен уақыт өткізу тәсілі. Э. Берннің айтуынша: «тек бақытты адамдар ермектік трансакцияға даяр болады. Олар ешқандай жалтармалы мағнасы жоқ, жартылай ритуалды трансакцияларға жатады. Невротиктер бос уақытын ермекпен өткізе алмайды.

- ойын арқылы уақытты реттеу тәсілі. Ойын дегеніміз бір-бірін толықтыратын, алдын-ала немен аяқталатынын болжамдауға болатын трансакция. Ойын барысында өзін қолдауды қажетсініп жүргендер, бірақ өз тұлғалық жағдайын төмен бағалайтындар осы қажеттілікті қанағаттандыруға толық мүмкіндік алады.

- жақындасу тәсілі көбінесе уақытты өткізудің алғашқы бес тәсілінен бас тартқандарға тән. Трансыкцияға түскен партнерлер «Мен - жақсы», «Сен - жақсы» деген позицияныларды ұстанады. Осы қатынас барысында бір-бірімен көріскеніне қуанышын білдіруге ешқандай ритуалдық әрекеттер жасауды талап етпейді, сондықтан партнерлер қысылып-қымтырылмай, өз-өзін емін-еркін ұстайды.

Әр адам өз уақытын тиімді пайдалану үшін нешетүрлі шаралар пайдаланады, осы шаралар жиынтығын бағдарламалау деп атайды. Трансакция барысында әр адам өз уақытын 3 фактор бойынша бағдарлап реттей алатын болуы керек: материалдық факторлар- қоршаған объективтік болмыспен қатынастың өзгеруіне байланысты, бағдарланудың әлеуметтік факторлардың орын алуын қалыптасқан салт дәстүрді күнделікті пайдалану (мысалы, сәлемдесу ритуалдары), жекелік факторлар - уақыт өткізуге көзқарасын көрсетеді.

4. Сценарийлерді талдаудың жүруі.

Ойындар трансакцияның өте күрделі және үлкен ансамблінің бір көрінісі болып табылады. Ол ансанбль сценарийлер деп аталады. Сценарийлерді талдау бұл өмірді қалай сүру жайлы ертеректе, бейсана түрде қабылданған шешімдерін табу әдісі. Трансакцияның бүл құрамды бөлігінің басқа маңызды аспектісі пассивті жүріс-түрысты зерттеу болып табылады. Бүл жерде әрекетсіздікті емес, шешім қабылдаудан қашу деп түйкіленеді. Адамның барлық іс-әрекеттеріне өзін және басқаларды бағалау модальдығы өмірге деген позициясы әр адамның өзінің өмір сценарийімен байланысты.

Адамның әр түрлі жағдайдағы мінез-құлқы мен өмір сүруге деген көзқарасы кішкентай кезінде қалыптасады. Отбасындағы мінез-құлық стереотиптері баланың тек өмір сүру салтын ғана анықтап қоймайды, сонымен қатар оның ой-өрісін де анықтайды. Адамның өмір сценарийлері Сондықтан трансакция барысында әр клиент өмір сценарийі талданады. Трансакциялық талдау бойынша Адам өмірі бірнеше кезеңге бөлінеді. Әр кезең өмір сценарийына өз үлесін қосады.

Осы кезендерде адамдардың мінез-құлық, оның позициясы өзгере береді. Бірақ ол өзгерістердің сценарийін ата-аналар және сол адамды қоршаған үлкендер бағдарламалап қойған және оның өмірлік позициясын құрған. Позиция - бұл адамның қоршаған дүниеге және өзіне деген қатынастар базасында қалыптасатын, интегралды екі аспектілі нұсқау болып табылады.

Жеке адам позициясы сол бағдарлама бойынша құрылады. Қалыптасқан көзқарас екі аспектіден түрады.

А) Объективтік болмысқа көзқарасы.

Б) Өз-өзіне көзқарасы.

Позиция бір қалыптасқаннан соң оны бұзу өте қиын. Ол үшін саналы түрде өзінің позициясының дүрыс емес екенін түсініп, басқа позицияға өту туралы шешім қабылдауы қажет. Әр адам жақындасу теориясын қабылдағаннан соң оның өмір сценарийін талдап, өмірге деген көзқарасын анықтап, позициясының қай вариантта екенін көрсету қажет.

Қарапайым екі жақты позициялар бүл «Мен» және «Сен» болып саналады. Олардың 2 модальдығы бар:

1. 
   позитивті (ьдысқаша түрде былай белгілейміз - «+».
   
2. 
   негативті (сәйкесінше - «-».
   

1. Мен «-» -Сен «+» («Мен жаман», «Сен жақсы» деп бағалау позициясы). Психологиялық түрде бүл депрессивті позиция болып табылады және ол әлеуметтік түрғыда өзін-өзі кемсітуді білдіреді. Кәсіби іс-әрекетте көбінесе бүл позиция әртүрлі адамның өзгелер алдында саналы түрде өзін кемісітуіне түрткі болады.

2. Мен «-»-Сен «-» («Мен жаман», «Сен жаман» деп бағалау позициясы). Бұл позиция адамды үмітсіздікке, болашақтан ешқандай жақслықты күтпеуге алып келеді. Осындай өмірлік позицияны қабылдау үлкендіктің психикалық дамудың бәсеңдеуіне немесе тоқтап қалуына да алып келеді. Бұл болашақтан үміт үзу позициясы болып табылады.

3. Мен «+»-Сен «-» («Мен жақсы», «Сен жаман» деп бағалау позициясы).

Бұл позиция басымдық сезім туғызады, адам өзін өзгелерден артық санап, ешкімді менсінбей, мен-мен болып кетеді. Бүл позиция біреуден құтылу қажет болған жағдайға сай келеді. Бүл позиция көбінесе бейдарын, орташаларға тән.

4. Мен «+»-Сен «+» («Мен жақсы», «Сен жақсы» деп бағалау позициясы).

Бүл өмірлік позиция ерте балалық шақта бейсаналы деңгейде қалыптасады және барлық уақытта табысты болу мотивациясы жетекші болады. Бүл позиция сапалы деңгейде қабылданады. Онда адамның өзі және басқа адамдар жайлы көптеген мәнді мағлүматтар бейнеленеді. Бүл позиция өзіне және қоршаған ортаға позитивті көзқарасы бар, дені және жаны сау адамның позициялары болып саналады.

Қорыта айтқанда трансакциядан мыналар көрінеді:

- әрбір адам келіп жатқан мағлүматты 3 канал бойынша, яғни Э (эмоционалдық), Ж (жауап реакция) және Е (еріктік) қабылдайды және әсерленеді;

- эмоционалды канал (Э)-өте тез әсер ететін канал. Е каналы бойынша реакция ерік және физикалық күш-жігерді талап етеді;

- параллель бағытталған мағлүматпен алмасу көп жағдайда гармониялық қатынасты дәлелдейді;

- қайшылас трансакциялар қақтығыс жағдайлар туғызады;

- Ж канал бойынша жауап реакциясы түрткі сигналдарға байланысты. Әңгімелесуші түсінбеген бүркемелі трансакциялар дау-дамаймен аяқталуы мүмкін болатын жосықсыз қарым-қатынасқа алып келеді.

Трансактілік талдау нәтижесінде зерттелінушінің қарым-қатынас мәдениетіне, оның жан-дүниесіндегі үш негіз: «Ата-аналық Мен», «Үлкендік Мен» және «Балалық Мен» әсерлерін анықтау және олардың оң және теріс әсерін, қайшылық және сәтсіздікке жетелейтін түрлерін талдау арқылы әр адамға өз-өзімен гармонияда болу жолдарын тауып беру болып табылады.

Қарым-қатынас барысында осы каналдар бойынша түскен мәліметтерді дұрыс талдау қарым-қатынасқа түскендердің бір-бірімен тіл табушылыққа алып келеді.

Трансакция элементтерін мектеп психологі окушылардың қарым-қатынас тәжірибесін қалыптастыруға және өмір сүру сценарийіндегі, қарым-қатынас моделіндегі кемшіліктерді коррекциялауға қолдануына болады. Қарым-катынас адамдардың бір-бірін тану және қабылдауы ретінде (қарым-қатынастың перцептивтік жағы) талданғанда бір адам (бақылаушы) басқа адамды (бақыланушыны) қабылдауы жалпы түрде қалай өрістейтінін қарастырағанда бақыланушыны қабылдау тек оның сыртқы белгілерін көре алады. Олардың ішінде ең мағүлматтысы сыртқы кейіпі (физикалық сапалары мен сыртқы келбетінің безендірілуі) және жүріс-тұрысы (істеп тұрған әрекеттерімен экспрессивті реакциялары) /43/. Бүл сапаларды қабылдай отырып, бақылаушы белгілі амалдармен оларды бағалайды және қарым-қатынастағы партнердің ішкі психологиялық қасиеттері туралы кейбір ой тұжырымдарын жасайды (көп жағдайда бейсаналы түрде).

Қарым-қатынас барысында бақыланушы ролін атқаратын адамның мінездемесіне тіркелген қасиеттердің жалпы саны оған қоршаған адамдардың белгілі қатынасты қалыптастыруына мүмкіндік береді. Бүл қатынастарды зерттеген Е.И.Головаха, Н.В.Панин көрсеткендей, көбінесе эмоционалды сипатта болады және «ұнайды-ұнамайды» деген шешімнің шегінде орналасады /44/. Жоғарыда атап өткен феномендер әлеуметтік перцепцияға жатқызылады.

Адамдар арасындағы қарым-қатынас байланысы, қарым-қатынас мәдениеті, қарым-қатынас әдебі, қарым-қатынас тәрбиесі, қарым-қатынас жиілігі, қарым-қатынас өркениеттілігі тағы сол сияқты, әрбір адамға етене таныс сөздерді үйреншікті, қалыптасып қалған бар әдет ретінде күнделікті өмір ағымы барысында айтыпты, естіпте жүреміз. Алайда сөздердің мағынасына яғни олардың функционалдық мазмұнына мән бере бермеиміз.

Қарым-қатынас мәдениеті — адамдр арасындағы өзара тығыз байланыстылықты қамтамасыз етуге соның негізінде іс-әрекеттер жүйесін үйлестіріп, реттеуге, дұрыс бағыт түзеуге, ой-сананы дамытып әркімнің өмірден лайықты орнын табуға мүмкіндік туғызу. Қрым-қатынас адам өмірінің барлық салаларына терең енген құбылыс. Оның мән-мазмұнының өте-мөте сан алуан. Қарым-қатынас тіршілік атаулының (оның ішінде адам өмірі ерекше). Қалыптылығын сақтауды қамтудан бастап, адамдардың мән-мазмұнды табиғатындағы толымды өмір сүру жолын жетілдіру, оның амалдарын табу, таңдау, өңдеу, оларды өмір салты құралдарына айналдыру мақсатындағы саналы байланысын, өткені мен бүгінгіні және болашақтық сабақтастылығын қамтамасыз етеді.

Қарым-қатынас жеке көңіл күй әсерін жеткізуден бастап, ақпараттар тасымалдай алмау, жекеленген адамдардың, ықшам және әлеуметтік топтардың, халықтардың, ұрпақтардың мақсаты өзара ықпалдастығын орнатып, жүзеге асыратын негізгі құрал. Осы айтылған ой-пікірлердің өзі қарым-қатынасқа берілер сипаттар мен анықтамалар мүмкіндігінің толассыз болатындығын, оның әлі де беймәлім тұстары мен мәндері қарсыларының ашыла беретінін көрсетіп отыр. Сонымен қарым-қатынас қызмет түрі. Өйткені ол да қызметтің басқа түрлері сияқты белгілі бір мақсатқа жүгініңкі, нормаға тәуелді. Ендеше оның берер нәтижесі бар. Белгілі бір жағдайда өзінің тиімділігін көрсетеді деген сөз. Қарым-қатынастың мақсаты әрбір жеке адамның немесе тұтас алып қарағанда қоғамның бірлескен қызметіне түзетулер ендіру мен жоспарлау жатады. Яғни қарым-қатынас басқа коммуникативті емес қызметтерді қамтиды. Олай болған жағдайда қарым-қатынас нақтылы өндірімді қызмет түріне жатады. Яғни қызметтің бұл түрі материалдық және рухани игілігі бар өзгешелігі болумен сипатталады.

Д.Мореноның тұжырымы бойынша қарым-қатынасы шектеулілер жан-дүниесіне игі әсер жасау жағдайы аз болып, адамның жеке басты рухани жетімділігі қалыптасады /45/. Яғни әрбір адамның психологиялық кемелдігі басқа адамның ішкі жан сарайына деген нақты мейірімділік көзқараспен, оның потенциалын толықтай іске қосылуына адал ниетпен қарау жәен жәрдем беру әрекетімен көрінеді. Егерде қарым-қатынас мақсаты адамның ішкі жан-сарайына игі әсер жасауды міндетке алса, онда қарым-қатынастың іскерлік және өнегелілік нәтижелік жақтарына қойылатын талаптар тығыз байланыста болады. Адамның рухани өсуі үшін тек тілеулілік ниетпен шектелмей, оның мәселелерін көре білу, әрі шешімін тауып беруге жәрдем беру керек.

Қ.Жарықбаевтың айтуынша шын пейілдегі бірге қамығу қатынастың ойдағыдай қалуына жеткізе алмайды /46/. Мұның себебі мынада: Айталық өзін жәбірленуші санаған адамның әрекетінде дұрыстық жоқ ісі теріс, ал ол өз қателігін мойындағысы келмейді. Ал «жәбірленушіні» қарсы алған досы, оның қөңілінен шығып, оның іс-әрекетін дұрысқа шығарса, досының көңіл-күйі көтеріліп жуасиды. Бір қарағанда байланыс мақсатына жеткендей көрінеді. Ал шын мәнінде жәбірленген адам үшін байланыс пайда әкелген жоқ. Мұндайда болған жағдайды асықпай байыптап, қателік кімнен болғанын ақылғы салып, дұрыс басу айтып, жіберген қателігіне досының көзін жеткізіп, алда осындай қателіктен сақтану жолына кеңес айтса онда байланыс жемісті өтті-деп есептеуге болады.

Алайда басу айтушының өзі тек шын көңілменен сәттілік тілейтін «тілеугөй», «тілеуқор» кісі ғана болмай, үлкен психологиялық білімдар адам болғаны абзал. Досының қателігін бетіне бірден басып айтып салу байланысқа теріс ықпал жасауы мүмкін. Яғни, дос жылатып айтады, дұшпан күліп айтадыға абай болуы керек. Байыпты талдау ғана нәтижеге жеткізеді. Кінәні дүрсе қоя бетке басу қарсы кісіге қорғануға итермелейді. Сөйтіп өз позициясынан қайтпай екі жақтыда сыңар көңіл-күй орнығады /47/.

Қарым-қатынас мәдениеті қалыптасқан адам сыртқы орта жағдайына байланысты өз мінез-құлқының моделін жасап оны жүзеге асырады. Осы модельге көптеген психологиялық көрсеткіштер әсерін тигізеді. Г.М.Андреева /48/ зерттеулерінде келесі көрсеткіштер анықтаған: адамның дүниетанымы, қарым-қатынас объектісіне көзқарасы, өз қүқығы мен міндеттерін түсінуі, өзін-өзі бағалауы, тұлғааралық қатынастағы әдеттері, қарым-қатынас тәжіребесі, мінез-құлқы, көңіл-күйі т.б. Осы көрсеткіштерге сүйене отырып оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін жан-жақты зерттеуге болады. Оны жүргізу барысында келесі үш мәселе жетекші көрсеткіштер ретінде зерттелінеді: 1. Қарым-қатынас процесіне зерттеушінің көзқарасы; 2. . Қарым-қатынасқа түскен серіктестестердің көзқарасы; 3. Қарым-қатынасқа түскендердің өзіне көзқарасы.

1. Қарым-қатынас процесіне зерттеушінің көзқарасы.

Мұнда өмірдің талабына сай қойылған міндеттерді шешу мақсатында қарым-қатынас процестерін белсенді түрде пайдалану бағдарын ұстану ықтималдылығымен білінеді. Бұл жерде қойылған мақсатқа жеткізетін тиімді құрал ретінде қарым-қатынастың рөл атқара алатындығы туралы түсініктің орнығуы іске асады. Сондай ақ преспектикаға оң эмоционалды көзқарас танытудан айналадағы адамдармен байланысқа түсу; портнетмен өзара ықпалдастық процесін жақсы жолға қою үшін барлық күш-жігерді жұмсауға дайындық пен құштарлық таныту орын алады. Өйткені қарым-қатынас процесі қарым-қатынасқа түскен серіктестің жеке жол табуды, ситуация ерекшелігін ескеріп отыруды талаптайды. Өзіңнің тұлғалық әсер салуың қарым-қатынасқа түскендердің жанына әрбір кездесудің қалдырған ізі болып саналады.

2. Қарым-қатынасқа түскен серіктестестердің көзқарасы.

Табысты қарым-қатынасты қалау үшін ең бастысы алдыңғы бөтен адамға көңіл бөлу аса қажеттілік. Ғылыми тілмен яғни А.А.Ухтомскийдің сөзімен айтқанда «Әңгімелеуші доминантқа дегенкөңіл бөлу өз алдына ерекше болуы керек» /49/. Барлық күш-қайрат, ынта-жігер, жан шуағы, көңіл-күйі, яғни барлық «мақсаттағы бет алыс», қарама-қарсаңында отарған адам мен өз арадағы тосқауылды, сезіктік, күдіктік пиғыл-ойды сейілтіп «сен» сенімділік әлеміне жол ашуға жұмсалуы керек. Бұлардың бәрінің де мүмкін болатындығын өз басын құрметтей алатындардың бәрі де біледі деуге болады.

Сөйтіп қарым-қатынасқа түскен партнерге қатысты ықтималды диспозиция - серігіңнің жеке басты жан-дүние байығы мен даралығын мойындауды, оның жеке бас проблемалары мен істеріне қол ұшын беруге даярлық көңіл-күйдің әрқашанда болуын талаптайды.

3. Қарым-қатынасқа түскендердің өзіне көзқарасы.

Өзің туралы, өзіңнің кім, қандай екендігіңді елестете білу, өз бағаңды білу, басқа адамдармен қарым-қатынас жасауға өзара ықпалдастықта болуға елеулі әсерін жасайды. Өз-өзін білетін адам басқаның бойындағы бар асылды немесе керісінше кемшілікті реалистік-ақиқатты тұрғыда көре алады, басқа адам туралы ой-пікір тұжырымы ақиқат-шындық, дұрыстығында бере алатын қабілеті болады. Әдетте ондай адамдар басқа туралы тегінде дұрыс, жақсылық ойлап, тілек тілеуші көңіл білдіріп адам бағасын көтеріп тұрады.

Адамдағы өзіне қатысты көзқарас оның әлеуметтік мінез-құлқына да әсерін жасайды. Мәселен американ психологы М.Розенбергтің /50/ мәліметі бойынша өз басын құрметтеу сезімі төмен адамдарда мынадай сипатты ерекшеліктер болады екен: тұрлаусыз және әлжуаз пайым жасау, сана-сезім өз әлсіздігі мен дәрменсіздігінің беті ашылып қалуынан сезіктеніп жүру. Осыдан келіп ортадан қашу, қосылмай беймәлім жүру немесе жасанды ролмен, бет пердемен көріну әрекеттерімен болу сияқты ерекшеліктер болады.

Мұндай адамдар сынға төзімсіз жеңіл жараланғыш, барлық нәрсеге қарайды және сезімге алғыш келеді. Өз басын қадірлей алмайтын адамдар жалғыздықтың құрбаны болады. Олардың әлеуметтік белсенділігі төмен, саясатқа, қоғамдық шараларға немқұрайлы қарайды және басқару қызметінде сирек кездеседі.

Сонымен адам баласының әлеуметтік тәртібінің дұрыс болуының шарты: өзіңді шынайы, біле-білу, өз мүмкіндігіңді, күшті жағыңдыда, әлсіз жағыңды да білу, өз басыңдағы жағымды жақтарды бағалай білу, басқаларға қандай жағымдылығыңмен қадірлісің соны білу өзіңнің озық әлеуметіңді дамытуға ұмтыла білу болып табылады.