Жеткіншек жасындағылардың қарым-қатынасының түрлері

Л.Я.Гозман эмоционалдық қарым-қатынасты жолдастық, достық, сүйіспеншілік, қастандық түрлерге бөліп көрсетеді. Олардың әрқайсысының жеткіншек өмірінде өз орны бар. Жеткіншекте, бір жағынан, құрдастарымен қарым-қатынас, бірлесіп іс-әрекет жасауға ұмтылу, ұжымда өмір сүргісі келіп, жақын жолдас, дос тауып алуға ұмтылу өте айқын көрінеді, екінші жағынан, жолдастарының арасында қабылданып, танылуға, олардың мұны сыйлауына жетуге ұмтылу одан кем түспейді. Мұның өзі аса маңызды қажеттілікке айналады. Сыныптастары мен қарым-қатынастардағы қолайсыздықтар, жақын жолдасының, досының болмауы немесе достарының одан ажырасып кетуі барынша күйзелтіп, баланың жеке басының драмасы деп қабылданады. Жеткіншек үшін ең қолайсыз жағдай - ұжымның, жолдастарының оны шындап кінәлауы, онымен қарым-қатынас жасағысы келмеуі болады, ал ең ауыр жаза өзіне ашықтан-ашық немесе жасырын бойкот жасауы болмақ. Өзінің жалғыздығын сезіну жеткіншек үшін төзгісіз, ауыр жағдай. Сыныптастарымен қатынастардың қолайсыздығы оны өз мектебінен басқа жерден жолдас, дос іздеуге итермелейді. Әдетте, оларды тапқанымен, бұлар әр кезде бірдей жақсы болып шыға бермейді. Мұндай фактілерндің күйінішті зардаптары болатын жағдайлары көп кездеседі.

Жеткіншектің жолдастарының назарын өзіне аударуға, олардың ынтасын туғызып, жақсы көрінуге ұмтылуы түрліше болып көрінуі мүмкін: бұлардың өз қасиеттерін тікелей көрсетуде ересектер қоятын талаптарды орындамау да болуы, сондай-ақ қиқаңдап, сайқымазақтану, күлдіруге тырысқан іс-әрекеттер, өтірік-шыны аралас әр түрлі жайларды айту болуы мүмкін. Е.Я.Мелибурданың жүргізген зерттеуінде жеткіншектердің қырсық мінез көрсетунің бір себебі өз жолдастарының назарын аудару екендігін дәлелдеген /28/.

Жеткіншектер жеке басының қасиеттері жағынан қоғамшыл болып келеді. Балаларға өмір мен іс-әрекеттің ұжымдық әдістері ұнайды, олар қоғамдық жұмыстарға ұмтылып, жақсы көреді. Бұл жұмыстар жеткіншектердің қарым-қатынасы үшін мазмұнды негіз жасап, ынта көрсетіп, белсенділік, дербестік білдіруге мүмкіндік береді. Кез келген іс-әрекетте олар әншейін қарап тұрушы болмай, белсене қатысушы болғанды жақсы көреді.

Жолдасттық қарым-қатынас жеткіншектер өмірінде үлкен орын алады. Жеткіншектердің өзара және топтасқан қарым-қатынастары көбінесе ересектермен қарым-қатынастарға тәуелсіз тіпті олардың дегендері мен ықпалдарына қарсы болып та қалыптасады. Бұл қарым-қатынастардың өз мазмұны мен даму логикасы болады. Егер төменгі сыныптарда ұжымтегі алатын орны негізінен оқу үлгеріміне, тәртібі мен қоғамдық белсенділігіне, яғни баланың ересектер қоятын талаптарды қалай орындайтынына байланысты болса, жеткіншектер үшін басқа қасиеттер: досы мен жолдасының қасиеттері, зеректігі мен білімділігі (тек оқу үлгерімі ғана емес), батылдығы өзін- өзі ұстай білуі неғұрлым маңызды бола бастайды. Әр түрлі сыныптарда (жеткіншектер топтарында) бұл жақсы жақтардың құндылық дәрежесінің түрлі баспалдағы бар, бірақ олардың біреуі- жолдастық қасиеттер әрқашан бірінші орынға қойылады. Жеткіншектер әншейін танымал болып қана қоймай, олардың ризалығы мен құрметіне бөлену үшін ең алдымен жақсы жолдасы болуы керек. Осыған байланысты жеткіншектік кезеңнің басында бұрын танымал болған балалардың тобында өзгеріс болатыны жиі кездеседі: біріншіден, бұрынғы беделділер, кетіп, олардың орнына жаңалары шығады, екіншіден, сыныпс активінің неғұрлым сыйлы әрі беделді жеткіншектер тобы болмауы жиі байқалады, өйткені көптеген мұғалімдердің активті құрғанда олардың жолдастық қасиеттерін ескермей, үлгерімі жақсы және тәртіпті балаларды алатыны жиі кездеседі. Сыныптастары үшін беделі аз актив-ұжым құрудағы және сыныптағы пионер жұмысын ұйымдастырудағы қиындықтардың мәнді себептерінің бірі. Мұның мәні одан кем түспейтін тағы бір себебі - мұғалімде басқарудың авторитарлық деп аталатын стилінің сақталуы және активте де сыныптастарымен қарым-қатынастың осындай әдістерінің тәрбиеленуі. Жеткіншектер мұны әсте қабылдамайды, өйткені олар ересектердің де, жолдастарының да қарым-қатынастарына сол бір негізгі талап тұрғысынан қарайды - адамшылық қадір-қасиет пен жеке басты құрметтеуді талап етеді.

Бұл талап жеткіншектердің жолдастық кодексінің өзегі болып табылады, оның нормалары әр түрлі негіздерден: ересектерден, жасы үлкенірек балалардан, кітаптар мен кинофильмдерден (олар бұл нормаларды көрсетіп, түсіндіруде маңызды роль атқарады) ұғынылып, қабылданады. Жеткіншектердің жолдастық кодексінің ең маңызды нормалары қадір- қасиетті сыйлау, теңдік, шын берілгендік, жолдасына көмектесу, адалдық. Жеткіншектердің ортасында әрбіреуінің өз жолдасына, тобына, сыныпына қатысты іс-әрекеттері ескерусіз қалмайды және бұл нормаларға сай келетіні-келмейтіні бағаланып отырады. Сондықтан жеткіншектер жолдасына, тобына «опасыздықты», уәде бұзуды, көмектеспей қоюды, өзімшілдік пен сараңдықты, бірінші болсам, басқарсам деген ниеттерді, менменсіп, өзін-өзі дәріптеуді, жолдасының пікірімен санасқысы келмеуді, сөзімен, күш көрсетіп,айламен, көзінше немесе сыртынан, тікелей не жанамалап болсын жолдасының қадірін түсіруді бірауыздан айыптайды. Мұндай қылықтар жәбірлесу, қақтығыстар, жанжалдар туғызады. Жолдасының өзін-өзі сыйлаушылығы, өз пікірі болмауы, өзінің айтқанынан қайтпай, жәбірлеушіге қарсыласа алмауы да айыпталады, ал «жағымпаздар», алуан түрлі бейімделгіштер мүлдем жеккөрінішті болады. Бұл айтылғандарға қарама-қарсы қасиеттер жеткіншекте қалыптасатын этикалық мұраттың негізі болып, жолдасының қасиеттерімен қарым-қатынасқа осы тұрғыдан талап қойылады.

Бұл нормалар мен талаптардың ересектердің жолдастық, достық шынайы ынтымақ қарым-қатынастарының аса маңызды нормаларымен үйлесетіндігі өте маңызды. Жеткіншектердің жолдастық кодексінің моральдық-этикалық мазмұнының ересектердің осындай қарым- қатынасының қағидаларымен үйлесуінің арқасында құрбы-құрдастарымен қарым-қатынас жеткіншектің әлеуметтік-моральдық ересектігінің айрықша мектебі болады. Бұл қарым-қатынас ұжымтегі ересектер морлінің қағидаларына негізделген әлеуметтік қарым- қатынастың жаңа әдістерін меңгерупрактикасы болып табылады. Нақ осы жолдастарымен қарым-қатынас практикасында бұл мораль ең алдымен игерледі.

Жеткіншектердің құрдастары алдында танымал және сыилы болсам деген қажеттілігі өте жоғары болады. Себеі әр бала өз жолдастарының пікірі мен бағаларына ерекше сергек қарайды. Жолдастарының ескертулері, наразылықтары мен өкпелері оны олардың себерптері жайлы ойлантады өзіне назарын аударады, өз кемшіліктерін көріп білуіне көмектеседі, ал олармен жақсы қарым қатнаста араларында сыилы болуға ұмтылу түзеліп олар қоятын талаптарға саи болаиын деген ниет туғызады. Жеткіншек жаста қарым қатынас үшін өте маңызды ерекшелік - құрдастарының талаптарын есепке ала білу дамиды. Қарым-қатнас жақсы болу үшін бұл қажет нәрсе. Мұндай қаситтің болмауын жеткіншектер инфантілділіктің көрінісі деп бағалайды.

Л.Я.Гозман, Н.И.Ажгихина өз зерттеулерінде шектеулі балалардың басым көпшілігінде қарым–қатынастың болмауына себептердің бірі ретінде олардың өзін-өзі асыра бағала деп көрсеткен /29/. Мұның салдарына жеткіншек жолдастарының айтқан сыны мен талаптарына ден қоимайды. Нақ осы себепті жолдастары одан безеді. Сыныбында беделсіз болып, бәрі одан безген жеткіншектер көбіне өзін-өзі осындай асыра бағалаушылар болады. Қарым-қаынастың жақсы болуына жолдастары бағалаитын қасиеттер жөнінен өзін-өзі лайықты немесе тіпті төмен бағалау қолайлы жағдай жасайды. Өзін-өзі бағалаудың сипаты – онымен қарым–қатынас жасау үшін өте маңызды нәрсе. Сондықтан мен-мендік, эгоцентризм, дезадаптивтік мінез көрсету жеткіншектер ортасында төмен бағаланатын қасиеттер болып саналады. Оқшау жүретіндер деп аталатын жеткіншектерде әр түрлі жағымсыз ерекшеліктер болуы мүмкін, бірақ олардың бәріне тән кемшілік – жақсы жолдас болу қасиеттерінің жоқтығы. Сыныптастары оны осылай деп санайды, ал жеткіншектер бұл кемшіліктің есесін еш нәрсемен де толтыруға болмайды деп біледі. Сондықтан үздік оқушы да оқшау қалуы мүмкін.

Жеткіншектер өз құрдастарының іскерлігін жоғары бағалап, олармен іскерлік қатнасқа түскенде барлық берген нұсқауларын ризашылықпен, сыиластықпен орындайды. Олар іскер басшы құрдастарына бағына біледі, жолдастарымен қатар тұра алады, өз міндеттерін үлгілі атқарады, ортақ табысқа жанын салады, басқалар үшін қиын не жағымсыз жұмысқа бірінші болып кіріседі, жолдастарын құрметтеп, айғай шусыз мазасыз ақыл үйрете бермей, сабырлықпен қарайды, қажет бола қалса көмекке келеді жолдасын сыйлай білу жеткіншектермен іскерлік қарым- қатынасжасау үшін қажетті қасиет. Жеткіншектерді іскерлік қатнастарында мінез құлықтың дұрыс формарарына баулу мұғалімен пионервожатыидың жұмысының маңызды мінднті болуға тиіс.

Жеткіншектік жас кезеңінде балалар арасында достық қатынас ерекше орын алады. Жеткіншектердің достығын зерттеген И.С.Кон /30/ оны терең мазмұнды, асыл қазна ретінде бағалайтынын атап өтеді. Жеткіншектің жеке басының әлуметтік-моралдық ересектігінің дамуында қарым-қатнастың ерекше түрі – жақын жолдастармен және досы мен қарым қатынас маңызды роль атқарады. Жылдар өткен сайын олар неғұрлым қажет бола түседі. Жеткіншектер сыйлы, беделді, қайсы бір салада озық сыныптастарымен қарым-қатынас жасауға ұмтылады. Мұндайда жолдастық қасиеттер, білімділік қолынан бәрі де келетіндіктер батылдық, спортаға жетістіктер, сырт пішінің ересек болып көрінетіндігі, өзін-өзі ұстау мәнері романтикалық сипаттағы қарым-қатнастардағы тәжірибе, қатынастардағы дербестік секілді алуан түрлі жайлар тартымды болуы мүмкін. Жеткіншекке мүдделері қарама-қарсы өте-мөте әр қыилы балалар тартымды болуы жиі кездеседі. Аз ба, көп пе, уақыт бойы жеткіншектің қарым-қатынас жасайтын ортасы өте кең, бірақ тұрақсыз болуы мүмкін; бір шама тығыз болғанымен уақытша қарым-қатынас орнығады, жақын дос іздеу басталады. Барлық жағдайларда да қарым-қатынастың тартымдылығы, екі түрлі: мүдделер жағынан және қарым-қатынастың сипатымен қанағаттану дәрежесі жөнінен тіл табысушылық сыннан өтеді. Достарының неғұрлым ересек болғаны жеткіншекке ұнайды, бірақ нақ осының өзі жақындасуға кедергі болуы мүмкін, өйткені неғұрлым ересек жолдасына мұнымен қарым-қатынас жасау қызықсыз болуы мүмкін. Дегенмен әдетте досы естияр болса ол қарым-қатынаста жетекші болып, әрбір іс-әрекетте бастауыш болады.

Балалардың жақындасуы үшін олардың алдыларына қойып отырған мақсаттары мен сүйікті әрекеттерінің ұқсастығының, әңгімелесудің тартымдылығының үлкен маңызы бар. Жеткіншек өзіне ұнаған құрдасының ден қойған нәрсесіне оңай елігеді, өзі де оны өз ісіне ортақтастыруға ұмтылады. Достарымен қарым-қатынастың кейде тартымды болатыны соншалық, жеткіншек онымен бірге өзін бұрын қызықтырмаған, қазір де қызықсыз іспен шұғылдана бастайды. Алайда кейін ол бұған шындап қызығып кетуі мүмкін. Сондықтан жолдастары мен достары арасындағы қарым-қатынас жеткіншектердің жаңа мүдделердің пайда болуының қайнар көзі. Біріне-бірі ұнайтын балалар әр түрлі істерде ынтымақтасуға ұмтылып, әр қайсысының айтқанын көбіне екеуі бірігіп істейді. Бірлесіп жұмысты жақсы істей білуді жеткіншектер өте бағалайды.

Өзіне ұнаған құрдасының қасиеттері көбіне жеткіншектің өз басында жоқ екенін көріп, ұғынуға мәжбүр етеді. Сол сияқты, тіпті одан да жақсы болсам деген ниет туады. Жолдасы жеткіншекке үлгі болады. Ол оған немесе әншейін еліктейді, немесе өзінде белгілі бір қасиеттерді, мәселен, күш пен батылдық немесе өзін-өзі ұстай білу, әрқашан уәдесінде тұру т.б. қасиеттерді дамыта бастайды.

Жақын жолдастардың қарым-қатынасында әңгімелесу үлкен орын алады. Әр түрлі істе де, серуен кезінде де әңгіме үзілмейді, бірлесіп сабақ дайындауға бөгет жасайды, өйткені жеткіншектердің пікірінше «ең қызықтысы-әңгімелескен!» Кейбір жағдайларда жеткіншектер бірге болған уақыттың бәрі әңгімелесумен өтеді, шындап келгенде оларды осы әңгімелесу ғана байланыстырады. Мұндай достық тұңғыш рет жеткіншектік шақта болады. Балалар өздері ден қойған хабарлар мен алмасады, сынып өмірінің оқиғалары, сыныптастарының қылықтары, өзара қарым-қатынастары талқыланады; басқаға айтуға болмайтын бүтіндей жеке бастың мәселелері - жоспарлар, армандар, оларды жүзеге асыру, бірлескен ой-ниеттер, романтикалық ұнамды жайлар туралы сөз болады, осының өзінде жеткіншектердің «құпиясы» нақ осы мәселелерге, сондай-ақ жыныстық жетілуге байланысты интимдік мәселелерге қатысты болады.

Маңызды әрі жеке адамға қатысты деп ұғынылатын мазмұнныың ұлғайып, тереңдеуі ақылдасуға, қолдау мен көмек алуға болатын досқа зәрулік туғызады. Сондықтан достық қарым-қатынастықтарға - өзара сыр жасырмау және түсіністік, сергектік пен сезімталдық, бірлесе толғану, сыр сақтай білу сияқты ерекше талаптар қойылады. Бір–біріне жан дүниесін, бар сырын жайып салған қарым–қатынас екеуін де байытады, өз жан-дүниесінде болып жатқанның бәрін жақсы түсініп, ұғынуға мүмкіндік береді. Нағыз дос тауып, оған өзі де жалғыз досы болу – әрбір жеткіншектің ер баланың да, қыз баланың да арманы. Олар досы не жолдасының басқа кейбір балаларға іш тартуына өте–мөте қызғанышпен қарайды, өздерінің достығын бөгде біреудің арасылуынан мұқият қорғайды. Алайда достасқан жұптың әрбір мүшесінің әдетте тағы да азды – көпті жақын жолдастары болады, сөйтіп жеткіншектің бәрінен көбірек араласатын ортасы болады. Сыныпта топтардың құрылуының негізі осылар. Жеткіншектік шақта олардың арасында күрделі де қиын қаым-қатынастар қалыптасуы мүмкін.

Жеткіншектер достығыныңа мұраты - «қашан да бірге болып, бәрін бірдей бөлісу!» Бұлай дегенде жолдастық кодексі мен достық қарым-қатынастарға қойылатын қосымша талаптардың бұлжымай сақталуы ғана ұғынылмайды, екіншісінің өмірінің барлық жақтарына біріншісінің түгелдей араласып, бәрінде бірлесіп іс-әрекет етуі ұғынылады. Жеткіншектер дос–жолдасымен ортақ өмірге ұмтылады. Өсе келе «жан-дүнисінің жақындығы»-ішкі өмірдің ортақтығы, өзара түсіністиік, жеке адамның маңызды мәселелер жөніндегі құндылықтарының, ұмтылыстарының, көзқарастарының ортақтығы барған сайын маңызды бола түседі /30/. Толып жатқан өмірлік, этикалық, эстетикалық проблемаларды талқылау, кейде ұзаққа созылып, барынша эмоциялы болатын таластар арқылы осындай достық қалыптасады. Бұл талқылаулар мен таластар этикалық даму үшін өте маңызды, өйткені әркім өз пікірін дәлелдеп, қорғауды ғана емес, оның қате екенін білуді де үйренеді. Таластар мен олардың кейінгі ойлану процесінде жеткіншекте өзінің жеке көзқарасы, яғни сенімі қалыптасады. Сонымен қатар достарда әртүрлі мәселелер жөнінде ортақ көзқарастар қалыптасып,бұл іштей жақындыққа негіз болады.

А.Н.Лутошкин жеткіншектер достығының ұжымның қалыптасуына, балалардың мамандық таңдау мотивтерінің орын алуына тигізетін әсері мол екенін көрсеткен /31/. Достасудың себептері кәсіптік ниеттермен, өзін-өзі тәрбиелеумен, өздігінен білім алумен байланысты ортақ әрі әрқайсысы үшін өте маңызды мақсаттар мен міндеттер пайда болған кезде қарым-қатынастар дамудың жаңа, неғұрлым жоғары деңгейіне көтеріледі. Достар оларды ортақтаса күш салып жүзеге асыра бастайды: білімді, іскерліктерді бірлесіп меңгереді, әртүрлі қасиеттерін дамытып, бір-біріне көмектеседі. Бұл достықтың жеке адамның дамуы үшін өте бағалы түрі. Достықтың қарама-қарсы түрі жеткіншектердің сырттай ересектікке ұмтылуына, уақыт өткізіп, көңіл көтеру мәндерінде ересектерге еліктеуіне енгізделген. Мұндай әдетте неғұрлым ересегі басшы болады: бьағынушы біраз уақыт оған келісуі мүмкін, бірақ кейін көбі жолдасының өктемдік жүргізбек ниетіне қарсы шығады. Теңсіздікке негізделген қатынастарды жеткіншектер нағыз досытқ деп санамайды.

Нағыз достықтың бірден шығуы сирек болады. Әдетте оның алдында ізденіс, сәтсіздіктер, уақытша қатынастар болады. Осындай тәжірибенің негізінде достық пен достың жекелей мұраты қалыптасып, шыңдалады. Қатынастардың нығайып тереңдеуінен гөрі басталуы оңай. Бұл үшін жақсы көру мен мүдделердің бірдей болуы жеткіліксіз. Әрқайсысының жолдастық кодексінің қағидалары мен достық талаптарын орындауы қажет. Әсіресе бас кезінде нақ осы қиын болады, өйткені жолдасының қарым–қатынасына жеткіншек енді үлкен әрі нақты талаптар қояды, өзіне ондай талап түгел және әрқашан қоя бермейді: басқаның кемшіліктерін көргенімен өз кемшіліктерін көрмейді, не бірден қоймайды. Осыдан барып өкпе, қақтығыс жанжалдар, уақытша ажырасу шығады, тіпті қатынас үзілуі де мүмкін. Жеткіншектер достықты қадірлегенмен, оған көп талап қояды әрі өкпелегіш болады. Қ.Жарықбаевтың айтуынша жақын жолдастың досқа айналуы - өте интимдік процесс /32/. Ол жеткіншектің құрдасымен қарым-қатынасқа өзінің қанағаттанғанын ұғынумен, бұл қарым-қатынастың қазіргі уақытта басқа ешкім қанағаттандыра алмайтын қажетке, қажетсінуге айналумен байланысты. Нақ осы себепті жеткіншектердің достығы эмоцияналды, жеке қарым-қатынастың сипатына қатысты көптеген толғаныстарға толы болады.

Жақын жолдасымен, досымен қарым-қатынас туралы жеткіншек көп ойланып, толғанады. Ол осы қарым-қатынаста, өзіне жолдасының несі ұнап, несі ұнамайтынын білуге тырысады, өзінің оған, бұған қатынасын салыстырады, жәбірлейтін қылықтарды анықтап, олардың себептерін білуге тырысады. Ойланумен бірге жеткіншек өзін жолдасымен салыстырады. Осындай ойланумен бағалау процесінде қатынастарға көңіл толмаудың себептері, кімнің кінәлі екендігі, одан әрі не істеу керек, мәселен, кешірім сұрау, немесе достасуды қою қажет пе деген түсінік қалыптасады. Қатынастардың дамуының барлық кезеңдерінде жеткіншектер бір-біріне қатысты өте белсенді іс-әрекет жасайды, бұл қарым–қатынастарды белгілі бір бағытта құрады.

Достық қарым-қатынастың тәрбиелік мәні өте терең екенін көптеген ғалымдар атап көрсеткен. В.А.Кан-Калик адамаралық қатынастың жеке тұлғаға әсерін бағалаған /33/. Жеткіншектің мұндай қарым-қатынасы – тиегі басқа бір адам – жолдасы болып табылатын ерекше іс-әрекет, ал іс-әрекеттің мазмұны қарым-қатынастар құрып, оларда іс-әрекет жасау болады. Бұл іс-әрекеттің ішінде жеткіншек басқа адамды және өзін таниды, мұндай таңдаудың жолдары: жолдасының және өзінің іс-әрекеттерін салыстыра, талдай, қорытындылай, олардың етникалық мазмұнын көре, оны бағалай білуі дамиды: жолдасының және өзінің жеке басы туралы түсінігі молайып, сондай-ақ бағалауы мен өзін-өзі бағалауы өзгереді. Осындай ойланулардың нәтижесінде өз кемшіліктерін ғана емес, жолдасының кемшіліктерін де түзетуге бағытталған белсенділік пайда болады.

Басқа адамға ықпал жасауға ұмтылу - жеткіншектің өте маңызды ерекшелігі. Мұнда оның әлеуметтік белсенділігі, құрдастарвымен әлеуметтік өзара іс-әрекеттің ерекше сипаты айқын көрінеді. Достармен және жақын жолдас тарымен қатынастардың өзіне тән ерекшелеугі мынада: жеткіншектер сөзді толық мағынасында бірін–бірі тәрбиелейді, өйткені әрқайсысы екіншісіне белгілі бір талаптардың тұтас жүйесін қояды да, олардың орындауын қадағалайды: ал егер олар орындалмайтын болса, қарым-қатынастан бас тар ту секілді күшті амал жаза ретінде қолдамнылады. Жеке адамның дамуы үшін жақын жолдастары және досымен қарым-қатынастың зор маңызы мынада: мұның өзі қарым–қатынастың ерекше түрі нақ ересек адамдарға тән жеке дара қарым-қатынастың қағидалариын меңгерудің практикасы болып табылады. Достықтың қағидаларын меңгеру – баланың жеткіншек шақта жететін маңызды жетістігі.

Орта буында оқитын ер балалармен қыз балалар арасындағы қарым-қатынастар өзіне тән ерекшелігімен сипатталады. Жеткіншектік жаста ер балалар мен қыз балалар арасындағы қарым–қатынастан айтарлықтай өзгерістер орын ала бастайды. Олар бір-біріне зейін аударып ұнатуға тырысу, ал осыған байланысты өзінің сырт пішініне зер салып ұнамды көрінуге ұмтылу көрініс береді. Денесінің өсуі және жыныстық жетілуде қыздар балалардан озып кетеді. 5-6 сыныптарнда қайсыбір қыздар балалардан биік әрі ірі болады. Ер балалардың физикалық дамуында кішкене кешігу орын алғандығына байланысты олар өздерін қыздардан кем сезініп, бірталай мазасыздану орын алады. Бойы өз сыныптарынан озып кеткен қыз балалар да осылай күйінуі мүмкін. Кейде олар өздерінің тезірек жетілуін артықтығы ретінде сезініп, жоғары сыныптарда оқитын ұлдарға көңіл аударуы орын алады.

Бастапқыда басқа жынысқа көңіл аудару көптеген ер балаларда кіші жастағы жеткіншектерге тән қыз балаларға «тиісуден» көрініс береді. Ал қыздар ер балалардың мұнысына шағым айтқанымен, оның себебін дұрыс түсінеді де, онша жәбірлене қоймайды. Кейіннен ұл-қыздар арасындағы қарым-қатынас өзгереді, біртіндеп ашық-жарқындықтың орнына жасқану, ұялу, ыңғайсыздану келіп шығады. Біреулерінде бұл тікелей көрінсе, екіншілерінде сырттай жайбарақаттықпен, басқа жынысты «жек көрумен» бүркелмеленеді. Осы кезде жеткіншектердің мінез–құлық амбиваленттігімен сипатталады: біріне–бірінің ынтасы ер балалар мен қыз балалардың оқшаулануымен қатарлас жүреді. Алайда олар жаңадан туындайтын қарым-қатынасқа, олардың даму ерекшелігіне барынша қызығумен қарайды.

Жеткіншек жасында махабат сезімі, сүйіспеншілік орын алады. Достық қатынас адамдардың бір-біріне жақындасуының бірінші акті болса, махаббат оның қорытындысы болып келеді. Махаббат адамдардың бір-бірін тек жақсы көруі ғана емес, басқаға деген барлық жанының асылын сыйлау /34/. Орта сыныптарда оқушылардың басым көпшілігі, әсіресе қыздар, кім кімге ұнайды деген мәселеге зер салады. Оларда махаббат сезімі ояна бастайды.

Өзінің сүйіспеншілік қарым–қатынасы туралы жеткіншектер әдетте досына не жақын жолдасына ғана айтатын болғанымен, мұны, сыныптастарының көбі біледі, олар аңғарғыш болады және жаңалықтармен бір-бірімен күнделікті алмасып тұрады. Кіші жеткіншектік шақта балалар мен қыздар арасында достық сирек болады, ал 7-8 - ші сыныптардан бастап олар бір-бірімен жиі кездесіп, өзара ұнау өте эмоционалды болып, өмірінде маңызды орын алады. Өзі ұнататын адамның көңіл аудармауы, ұнатпауы балалардың күшті толғаныстардың қайнар көзі болады. Романтикалық қатынастар ортақ мүдделер не ұмтылыстар болған жағдайда жолдастық қатынастар түрінде дамуы мүмкін, ал мұндай мазмұнды болмаса кездесулер, серуендер, киноға, мүз айдынына, практерге т. б. демалыс орындарына баруылары жиі кездесуі мүмкін. Осы қатынастардың нәтижесінде сыныптарда ұлдар мен қыздар аралас топтар құру тенденциясы орын алады.

Осы жас кезеңіндегі сүйіспеншіліктің формалары көп болады. Э.Фром адамдардың сүйіспеншіліктерінің бірнеше формаларын анықтаған /35/. Ол өзінің ата-анасына деген ерекше көзқарас, ең жоғарғы сезім ретінде жаратушыға деген ерекше сезім, өмір сүйгіштік, қоршаған ортаға ерекше сезімге бөлену, қарама-қарсы жыныстағылардың бір-біріне деген сезімі.

Ұлдар мен қыздар арасындағы қарым-қатынастар өзіне тән ерекшеліктермен сипатталады. Басқа жынысты құрдастарына деген қатынастың жеткіншектің жеке басының дамуы үшін маңызы зор. Ұнатқан объектісіне барынша көңіл аудару саралай аңғарғыштықтан көрінеді: өзіне ұнаған құрдасының қылығындағы, әсерлеріндегі, көңіл күйіндегі, толғаныстардағы нәзік өзгерістерді аңғаруға бейімтділік пайда болады. Ұнайтын адамымен қарым-қатынастың нәтижесінде өзінде болатын психикалық көңіл күйге бөленеді. Романтикалық ұнату жеке бастың барлық мүмкіндіктерін ширықтырады, жақсы болуға, жақсылық жасауға, көмектесуге, қорғауға ұмтылдырады. Бұл назар аудару нәтижесінде балалардың өзін-өзі жетілдірудің себептерінің біріне айналады. Өзінің жақсы көрген адамына ұнау үшін балалар өздеріне тән теріс қасиеттерден қол үзіп, өзгелерге ұнамды болу үшін тұлғалық оң қасиеттерін дамытады.

Жеткіншек шақта жолдастарымен қарым-қатынас жасау жеткіншектің жеке басынаның қалыптасуына үлкен, көбіне шешуші ықпал жасайды. Жолдастары оған үлгі болады, балалар бір-бірімен бірлесіп көптеген іс-әрекеттерге белсене қатысады. Осы іс-әрекетбарысында олар бірін-бірін тәрбиелейді. Сондықтан жеткіншектердің үлкендермен қарым-қатынастары ғана емес, жақын жолдастарымен, достарымен, ұнатқан адамдарымен қарым-қатынастары да педагогикалық-психологиялық ықпал жасау барысында қамтылуы тиіс.